Z alecono do b ib lio tek n a u czy cielsk ich i licea ln y ch pism em M inistra O św iaty nr IV/Oc-2734/47
W ydano z pomocą naukową Polskiej Akademii Nauk
TRESC ZESZYTU 5 (2293)
■eg •; <*
J. C h m i e l o w s k a , M y s ie w ib ry s s y i b a r y ł k i ... 105 L. K o s t r a k i e w i c z , E. S a w i c k a , W p ły w w a ru n k ó w m e te o ro lo g ic z n y c h n a
s tę ż e n ie S O j w p o w ie trz u a tm o sfe ry c z n y m m a sy w u Ś n i e ż k i ... 110 W . K o w a l c z y k , E le k try c z n y k o m p a s r o ś l i n ... 114 P. H o r o d y s k i , E k o sy ste m z b io rn ik a r e te n c y jn e g o a ja k o ś ć w o d y ... 115 S am o lu b n e g en y , s tr a te g ie e w o lu c y jn e i in n e s e k r e ty ro p u szej a lk o w y
III. In te r a k c je p o m ię d z y sa m c a m i (M. i G. J a s i e ń s c y ) ... 119 R o ślin y le c z n ic z e p o ls k ic h la s ó w
M a lin a w ła śc iw a R u b u s id a e u s L . (W. J a r o n i e w s k i ) ... 120 D ro b iazg i p rz y ro d n ic z e
U k ła d im m u n o lo g ic z n y — n a s z d ru g i m ózg? (J. S i l b e r r i n g ) ... 122 P rz e b u d o w a u k ła d u s y n a p ty c z n e g o w m ó zg u m ło d y c h szczu ró w p o d w p ły w em le k u (A. S m iało w sk i) ... 123 O w a d o b ó jc z e n ic ie n ie ja k o c z y n n ik b io lo g ic z n e g o zw a lc z a n ia szk o d n ik ó w ro ś lin u p ra w n y c h (M. J a w o r s k a ) ... 123 W sz e c h ś w ia t p rz e d 100 l a t y ... 125 R o zm aito ści ... 126 R ecen zje
P o p u la c je ro ś lin i zw ie rz ą t. P ra c a z b io ro w a (P. I n d y k i e w i c z ) ...127 A. N ó 11 e r t: D ie K n o b la u c h k ró te (A. Ż y ł k a ) ... 127
S p i s p l a n s z
I. PA N D A MAŁA. Fot. W . Strojny
II. STORCZYK KUKAW KA. Fot. W . W . K ow alski III. SUSEŁ PEREŁKOWANY. Fot. W . Lipiec IV. ZIMOZlOł PÓŁNOCNY. Fot. W . Lipiec
O k ł a d k a : PISKLĘ CZA PLI S IW E J A rd e a cJnerea L. na g n ieźd zie. Puszcza A u g u s to w sk a . Fot. D. K arp
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A
TOM 89 M A J 1988 ZESZYT 5
(ROK 107) (2293)
JO L A N TA CHM IELOW SKA (W arszaw a)
MYSIE WIBRYSSY I BARYŁKI
M O RFOLOG IA I FU N K C JA W1BRYSS
U w łosienie spełnia dw ie ważne funkcje: w term oregulacji, zabezpieczając organizm przed utratą ciepła oraz w odbiorze bodźców dotyko
wych. Badania etologiczne oraz dane anatomi
czne i fizjologiczne wskazują, że część uwło- sienia osiągnęła w drodze ew olucji w ysoką spe
cjalizację jako organy dotykow e i że są one zdolne do odbierania bodźców o bardziej zło
żonej m odalności niż samo czucie dotyku.
Przykładem tego są w i b r y s s y — długie w ąsy ułożone w charakterystyczny wzór kilku rzędów po obu stronach pyszczka w ielu zw ie
rząt, np. kotów, psów, małp, gryzoni (ryc. 1).
W przypadku tych ostatnich, w ibryssy charak
teryzują się w ysoką specjalizacją i stały się — szczególnie dla m yszy i szczurów — ważnym źródłem informacji o otaczającym je środowi
sku. Szczury pozbaw ione obustronnie wibryss w ykazują w yraźne ograniczenie aktywności lo
kom otorycznej. Szczury z jednostronnie usu
niętym i wibryssam i poruszały się jedynie wzdłuż tej strony labiryntu, z którą m ogły utrzymać kontakt poprzez nienaruszone w ibry
ssy, a szczury oślepione nie m ogły pokonać szczeliny szerszej niż długość wibryss. W ibry
ssy ułożone w charakterystyczny wzór pięciu
rzędów na pyszczku m yszy i szczura są często określane w literaturze tego tematu jako ,,my- stacial vibrissae" w odróżnieniu od innych grup wibryss; wargowych, nosow ych, pod- i nadoczodołowych. Poszczególne rzędy zosta
ły określone literami A, B, C, D, E, a pojedyn
czym wibryssom w rzędzie, rozpoczynając od strony oka, przyporządkowano cyfry 1, 2, 3, 4 itd. Dodatkowe 4 duże w ibryssy leżące przed początkowym i wibryssami w rzędach określa
ne są jako «, r, d (ryc. 2).
Ryc. 1. W ib ry ssy n a p y szczk u m yszy
1 0 6 W s z e c h ś w i a t , t. 89, nr 5/1988
Ryc. 2. S c h e m a t ry s u n k o w y p r z e d s ta w ia ją c y , w ja k i sposób rz ę d y w ib ry s s n a p y sz c z k u szczu ra o zn aczo n o l i
te ra m i, a w ib ry s sy w rz ę d a c h c y fra m i
Zarówno długa, m asyw na w ibryssa, jak i krótki w łos sierści, którym pokryta jest w ię ksza część ciała gryzoni, składają się z p o ch ew ki w łosow ej, zaw ierającej różnego typu me- chanoreceptory, oraz z w ło sa w y rastającego z niej ponad pow ierzchnię skóry (ryc. 3A i B).
Jednakże istnieje kilka zaasdniczych różnic strukturalnych pom iędzy budową w ib ryssy i w łosa sierści, dzięki którym w ibryssa m oże odbierać bodźce bardziej złożone. Tak w ięc w przypadku w ib ryssy stw ierdzono: 1) zw ięk szenie kom plikacji w budow ie m echanorecep- torów; zakończenia niektórych receptorów roz
rastają się o wypustki, zw iększając tym sam ym pow ierzchnię i w ielok ierunkow ość recepcji
(ryc. 3C i D); 2) w ystępow an ie w pochew ce w ib ryssy dodatkow ych typów m echanorecep- torów, których obecności nie stwierdzono w p ochew ce sierści; 3) pojaw ienie się w po
ch ew ce w ibryssow ej dużej zatoki żylnej (stąd często nazwa w łos zatokow y — sinus haii).
P ojaw ienie się w w ibryssie zatoki zw iększyło funkcjonalne, dotykow e m ożliw ości tego orga
nu, bow iem istniejący wew nątrz turgor pozw a
la w ło sow i na swob.odną wibrację wewnątrz pochew ki, a także zw iększa m ożliw ości stym u
lacji m echanoreceptorów ; 4) pow iększenie po
chew ek, a tym samym zw iększenie pow ierzch
ni stym ulacji w przypadku wibryssy; 5) m asyw - niejsze unerw ienie pochew ek w ibryssow ych;
6) otoczenie pochew ki w ibryssow ej przez pa
smo m ięśni prążkowanych. Jednoczesne kur-
Ryc. 3. S ch em at b u d o w y w ib ry s s y (A) i w ło sa sie rśc i (B).
W z ro s t k o m p lik a c ji b u d o w y m e c h a n o re c e p to ra w p o ch e w c e w ib ry s sy (D) w p o ró w n a n iu do b u d o w y teg o m e c h a n o re c e p to ra w p rz y p a d k u w ło sa sie rśc i (C); E — sk u rc z m ię śn ia o ta c z a ją c e g o p o c h e w k ę w ib ry s sy p o w o
d u je je j p o ru sz e n ie
W s z e c h ś w i a t , t. 89, nr 5/1988 107
czenie się tego m ięśnia oraz grupy mięśni tw a
rzow ych pow oduje ruch wibryss obserw ow any jako w ysuw anie się w ibryss do przodu pod
czas eksploracji środowiska przez m ysz i szczu
ra „ruszanie wąsami" (whisking behavior) (ryc. 3E).
M echanoreceptory um ieszczone w pochew kach w ibryss i sierści odbierają bodźce różnej subm odalności. C zęść z nich jest czuła na od
kształcenia i ich kierunek podczas gdy inne są czułe na w ysoką częstotliw ość mechanicznej wibracji natom iast słabo reagują na zmianę po
zycji i szybko adaptują się. Stwierdzono, że w ibryssy odbierają szerszy i bardziej zróżnico
w an y zakres m odalności niż w ło sy sierści.
Środkową i górną część pochew ki zajmują re
ceptory odbierające odkształcenia, dolną nato
miast receptory czułe na wibrację. Budowa w i
bryss u m yszy i szczura jest bardzo podobna.
U innych zwierząt pochew ki w ibryss różnią się w ielkością i kształtem.
A N A T O M IC Z N A I F U N K C JO N A L N A REPREZENTACJA W IBRYSS W UKŁADZIE N ERW O W YM
Schemat zam ieszczony na ryc. 4 przedsta
wia drogę, którą przebiega czuciow a informa
cja od w ibryss m yszy i szczura do kory. Ten obszar pyszczka jest unerw iany przez nerw trójdzielny (V nerw czaszkowy). Jest to nerw czuciow o-ruchow y. Jego eferenty czuciow e unerwiają skórę pyszczka, ruchowe zaś niektó
re m ięśnie żuchwy. M ięśnie, które otaczają po
chew kę w ibryssow ą i kurcząc się powodują jej odchylanie, unerwiane są przez VII nerw cza
szkowy. Poruszanie w ibryssy pobudza m echa
noreceptory zawarte w pochew ce. Ta informa
cja czuciow a jest przekazywana przez włókna, unerw iające pochew kę w ibryssow ą a należą
ce do dw ubiegow ych neuronów tworzących zwój trójdzielny. W łókna aferentne tych neu
ronów tworzą nerw trójdzielny, który docho
dzi do zespołu jąder nerwu trójdzielnego. Z ze
społu jąder nerwu trójdzielnego projekcje w y stępujące przechodzą na stronę kontralateralną i osiągają wzgórze, głów nie w obszarze okre
ślanym jako zespół brzuszno-podstawny (VB).
Termin ,,VB" w prow adzony został w celu okre
ślenia tej części wzgórza, która otrzym uje pro
jekcje czucia dotyku. W łókna aferentne neuro
n ów z VB biegną do I-rzędowej kory som ato- sensorycznej (SI) położonej w korze ciem ienio
w ej. Kończą się one głów nie w w arstw ie IV. Charakterystyczną cechą reprezentacji w i
bryss w układzie trójdzielnym m yszy i szczura jest pogrupowanie neuronów oraz zakończeń nerw ow ych reprezentujących w ibryssy. Pogru
pow anie to ma m iejsce na każdym piętrze ukła
du trójdzielnego. Badania z zastosow aniem transportu aksonalnego peroksydazy chrzano
w ej i trytow anych am inokwasów pokazały, że wzór ułożenia grup ciał neuronów i zakończeń nerw ow ych naśladuje ułożenie w ibryss na p y szczku m yszy czy szczura.
N a poziomie wzgórza grupy neuronów zo
stały określone terminem bareloidów (b a n e - loids) a na poziom ie IV w arstw y kory SI — baryłkami (barrels), ze względu na trójwym ia
row y kształt. Pogrupowanie neuronów w ba
ryłki obserw ow ane jest w yłącznie w IV war
stw ie kory SI (ryc. 5a).
Badania elektrofizjologiczne na szczurach, dotyczące w łasności neuronów zw oju trójdziel
nego, unerwiających bezpośrednio pochewki w ibryssow e pokazały, że:
1) neurony te odpowiadają pobudzeniem na stym ulację tylko jednej w ibryssy — zarówno gdy w ibryssy są zaginane podczas kontaktu z obiektem, jak i gdy są poruszane w w yniku skurczu mięśni, otaczających pochew kę w ibry
ssow ą (whisking behavioi)\
C
P O L E B A R Y Ł E K D U Ż Y C HP O L E B A R Y Ł E K M A Ł Y C H
Ryc. 5. A — p y szczek szczura z rzędam i w ib ry ssy ; B — sch em at p o ło żen ia p ięciu rz ę d ó w b a ry łe k w p ó łk u li m ó zg o w ej; C — p o le b a ry łk o w e w IV w a rstw ie k o ry so-
m a to se n so ry c z n e j m yszy
z w ó j tr ó jd zie ln y
WIBRYSY
Ryc. 4. In fo rm a c ja c zu cio w a u m y szy i u szczu ra (z je d n e j s tro n y p y szczk a) je s t p rz e k a z y w a n a do zespołu j ą d e r n e rw u tró jd z ie ln e g o po te j sam ej stro n ie , n a stę p n ie do ją d e r w zgórza po s tro n ie p rz e c iw le g łe j i d a le j do
I-rz ę d o w e j k o ry so m a to se n s o ry c z n e j
z e s p ó ł b rzu s zn o p o d s t a w n y / V B / w e w z g ó r z u
zespół jader nerwu trójdzielnego
108 W s z e c h ś w i a t , t. 89, nr 5/1988
Ryc. 6. B aryłki u m yszy (A) ró żn ią się m orfolog ią od b a ry łe k u szczu ra (B)
2) neurony te kodują różne aspekty stym u
lacji m echanicznej; kierunek, am plitudę i czas trwania zagięcia, szybkość i często ść pow ta
rzania zaginania w ibryssy;
3) nie istnieje zależność pom iędzy p o ło że
niem w ib ryssy na pyszczku a preferow anym kierunkiem stym ulacji tej w ibryssy;
4) wśród neuronów pierw szorzędow ych m o
żna w yróżnić adaptujące się w olno i szybko.
N eurony na następnych piętrach układu trójdzielnego (zespół jąder trójdzielnych, w zgó rze — VB, kora — pole baryłkow e) charakte
ryzują się rów nież zdolnością do kodow ania różnych aspektów stym ulacji m echanicznej. W układzie trójdzielnym pow yżej zw oju trójdziel
nego, zaw ierającego pierw szorzędow e neurony unerw iające bezpośrednio w ib ryssy, zostało stw ierdzone zjaw isko integracji informacji p ły nących z obwodu. W zesp ole jąder trójdziel
nych, w e wzgórzu i w korze stw ierdzono ob e
cność neuronów (multi-whisker units) odpo
w iadających pobudzeniem na stym ulację kilku wibryss. N a silne, w zajem ne zależności repre
zentacji p ojedynczych w ibryss w analizie in formacji w skazują w yniki ostatnich badań ele- ktrofizjologicznych, w których zastosow an o e le ktroniczne stym ulatory, um ożliw iające zagina
nie kilku w ibryss na pyszczku szczura w okre
ślonej sekw encji czasow ej i konfiguracji prze
strzennej. O dpowiedź neuronów korow ych lub jej brak oraz charakter tej odpow iedzi zależał od kolejności w jakiej w ib ry ssy b y ły zaginane i kierunku zaginania p oszczególnych wibryss.
K O R O W A REPREZENTACJA W IBRYSS — BARYŁKA
‘ I KO LUM NA W IB R Y SO W A
Baryłki stanow ią anatomiczną reprezentację w ibryss u m yszy i szczura.
Baryłki różnej w ielk ości w liczbie około 250 zajmują obszar kory som atosensorycznej okre
ślany jako pole baryłkow e (barrei field) (ryc.
5b). W polu baryłkow ym można w yróżnić gru
pę dużych baryłek, które są ułożone w pięć rzędów. Liczba tych baryłek i ich topografia od
wzorują topografię pięciu rzędów najdłuższych w ibryss na kontralateralnej stronie pyszczka m yszy i szczura. Obszar z pięciom a rzędami ba
ryłek został w yodrębniony z pola baryłek i na
zw any „polem baryłek dużych". Pozostała część pola baryłkow ego zawierająca m ałe ba
ryłki (reprezentujące m ałe w ibryssy) została nazwana „polem baryłek małych". W yniki ba
dań elektrofizjologicznych i badań nad p lasty
cznością układu czuciow ego w ib ryssy i ek sp e
rym entów z zastosow aniem autoradiografii 2- -dezoksyglukozy potw ierdziły fakt, że 5 rzę
dów w ibryss na jednej stronie pyszczka m y
szy i szczura ma sw oją reprezentację w kon
tralateralnej półkuli. Reprezentacja ta w war
stw ie IV kory SI przyjm uje postać pięciu rzę
dów baryłek, a pojedyncza w ibryssa jest re
prezentow ana przez pojedynczą baryłkę. Barył
ki w rzędach i całe rzędy baryłek zostały ozna
czone w taki sam sposób jak w ib ryssy na p y
szczku m y szy i szczura (rzędy — literami A, B, C, D, E, baryłki w rzędach — cyframi). M ałe baryłki w przedniej części pola baryłkow ego reprezentują pola m ałych w ibryss na górnej wardze. M orfologia baryłki u szczura różni się w yraźnie od struktury baryłki u m yszy (ryc.
6). U m yszy ma ona wyraźną ścianę złożoną z neuronów (side) i „puste" w nętrze (hollow), a u szczura neurony rozłożone są w baryłce równom iernie. Baryłki są oddzielone od siebie prawie bezkom órkową przegrodą (septum).
W ielkości baryłek są różne; najw iększe z nich rozpoczynają rzędy, następne stopniow o m ale
ją. Stwierdzona została ścisła zależność pom ię
dzy w ielk ością baryłek, czyli liczbą zawartych w nich neuronów , a gęstością unerwienia ade
kw atnych pochew ek w ibryssow ych. Zbadane pod w zględem liczby neuronów baryłki C l i C3 zawierają około 2000 neuronów. U m yszy i u szczura do wnętrza baryłki dochodzą pęczki w zgórzow ych aferentów. M iejsce to charakte
ryzuje się licznym i kontaktami synaptycznym i.
Przegrody m iędzy baryłkami są m iejscam i, do których docierają połączenia m iedzypółkulow e i w ew nątrzpółkulow e. Strefy zakończeń w zg ó
rzow ych w polu baryłkow ym nie pokryw aią sie ze strefami zakończeń m iędzypółkulow ych.
Baryłki znaleziono tylk o u przedstaw icieli rzędu gryzoni: m yszy, szczura, gerbila, piżm o
w ca, szynszyli, świnki m orskiej i rzędu Lago- morpha — królika, a charakterystyczną orqa- nizacje baryłki w formie „side" i „hollow"
stw ierdzono u m yszy, chomika, aerbila, świnki m orskiej, szynszyli i piżmowca. N ie stw ierdzo
no istnienia baryłek u zwierząt z rzędów: Hy- racoidea, Chiroptera, Primates, Carnivora, Mar- supialia.
W s z e c h ś w i a t , t. 89, nr 5/1988
109 Podczas gdy baryłki w IV w arstw ie kory so-
m atosensorycznej stanow ią anatomiczną repre
zentację w ibryss, to kolum ny funkcjonalne są ich funkcjonalną reprezentacją.
Liczne dane uzyskane z badań anatomicznych i fizjologicznych wskazują na to, że kora zor
ganizowana jest w zesp oły neuronów charakte
ryzujące się: 1) bardzo silnym , wzajemnym po
wiązaniem w pionow ej osi tj. prostopadle do powierzchni kory; 2) m niejszą gęstością połą
czeń w płaszczyźnie poziomej; 3) podobnymi w łasnościam i funkcjonalnym i, tj. odpow iada
niem na bodziec tej samej m odalności. Te w y odrębnione strukturalnie i funkcjonalnie jedno
stki kory określane są terminem kolumn. Ist
nienie funkcjonalnych kolumn zadem onstrowa
ne zostało w różnych obszarach kory (wzroko
wym , ruchow ym , słuchow ym itd.) u różnych gatunków zwierząt, w różnych warunkach do
świadczalnych. Z badań funkcjonalnych w y n i
ka, że pojedyncze kolum ny w ibryssow e — za
równo u m yszy jak i u szczura — rozciągają się poprzez w szystk ie w arstw y kory, a na pozio- w ie IV w arstw y pokryw ają się z anatomiczną reprezentacją w ibryss, tj. z baryłkami. Bada
nie elektrofizjologiczne dostarczają danych o w ystępow aniu w kolum nie w ibryssow ej zarów
no neuronów odpow iadających pobudzeniem na stym ulację tylko jednej w ibryssy, jak rów nież neuronów pobudzanych stym ulacją tej je
dnej w ibryssy oraz sąsiadujących z nią wąsów . Liczba neuronów pobudzanych stym ulacją ty l
k o 1 w ibryssy zmieniała się poprzez w arstw y kolum ny. N ajw ięcej takich neuronów zawiera
ła warstwa IV, a najmniej VI. Dane elektrofi
zjologiczne w połączeniu z anatomicznymi wskazują, że informacja o bodźcach czucio
w ych jest przekazyw ana ze wzgórza do warst
w y IV kory na poziom ie baryłki, a następnie przetwarzana w pow ierzchniow ych i głębszych warstw ach kory. »
Obraz kolum now ego funkcjonowania kory, opierający się na badaniach elektrofizjologicz- nych, został w ostatnich latach wzbogacony danymi pochodzącym i z zastosow ania nowej m etody w anatomii funkcjonalnej, tj. m etody autoradiografii 2-dezoksyglukozy (2-DG). W te chnice tej radioaktyw na dezoksyglukoza wbu
dow uje się w pobudzone funkcjonalnie obsza
ry mózgu, um ożliw iając jednoczesne zobrazo
w anie w ielk ości i profilu w szystkich kolumn, które odpow iedziały na stym ulację danym bo
dźcem. Tej m ożliw ości nie daje w yznaczenie mapy metodą elektrofizjologiczną. Z badań tych w ynika, że kolum ny w ibryssow e m yszy i szczu-
Ryc. 7. O braz w y z n a k o w a n e j, p o je d y n c z e j k o lu m n y w i
b ry s so w e j C3 u m yszy u zy sk an y m etodą au to rad io g rafii 2-dezoksyglukozy
ra różnią się kształtem (ryc. 7). U m yszy mają one kształt walca, u szczura w rzecionow aty. Z kolei kolumny w ibryssow e u m yszy i szczura w yk azyw ały podobieństwa w silnym pobudze
niu warstw y IV, słabszym pozostałych warstw.
Również u obu gatunków najbardziej pobudzo
ną częścią baryłki był jej środek, mimo zna
cznych różnic m orfologicznych baryłek. W ca
łym układzie nerwow ym jedynie reprezentacja w ibryss u gryzoni wyróżnia się tak niezw ykłą anatomią (baryłki), stanowiąc obiekt ożyw ion e
go zainteresowania badaczy.
W płynęło 29.VI.87 r._________________________
Dr J o la n ta C h m ielo w sk a jest a d iu n ktem w Z a k ła d zie N eu ro- f iz jo lo g ii In sty tu tu B io lo g ii D o św ia d cz a ln ej im . M. N e n c k ie g o P A N w W a rsza w ie.
110 W s z e c h ś w i a t , t. 89, nr 5/1988
LESZEK K O STR A K IEW IC Z, ELŻBIETA SA W IC K A (K raków )
W PŁYW W A R U N K Ó W METEOROLOGICZNYCH NA STĘŻENIE S 0 2 W POW IETRZU ATMOSFERYCZNYM M ASYW U ŚNIEŻKI
P o m ia ry p o d s ta w o w y c h e le m e n tó w m e te o ro lo g ic z n y c h w p ły w a ją c y c h n a s tę ż e n ie S 0 2 w m a s y w ie Ś n ie ż ki (1602 m n.p.m.) leżą cy m w c e n tru m K a rk o n o sk ie g o P a rk u N a ro d o w e g o (obszar s p e c ja ln ie c h ro n io n y ) w y k o n a n e z o s ta ły w la ta c h 1981— 1982 i p rz e a n a liz o w a n e n a tle w ie lo le tn ie j se rii o b s e rw a c y jn e j. Pod w zg lęd em p o g odow ym a n a liz o w a n y o k re s c h a ra k te ry z o w a ł się d użą zm ien n o ścią w sto su n k u do ś re d n ic h w ie lo le tn ic h , w p ły w a ją c z a sad n iczo n a k o n c e n tr a c ję d w u tle n k u s ia rk i w p o w ietrzu .
D e c y d u ją c y w p ły w n a ro z k ła d z a n ie c z y sz c z e ń c h e m icznych w a tm o sfe rz e w y w ie ra z a zw y czaj g e o g ra fic z ne ro zm iesz czen ie ź ró d eł sk a ż e ń , p a ra m e tr y te c h n ic z n e e m ito ra , w a ru n k i m e te o ro lo g ic z n e , g łó w n ie s to s u n k i an em o lo g iczn e, te m p e ra tu ry p o w ie trz a i o p a d y a tm o sfery czn e o raz rz e ź b a te re n u . W b e z p o śre d n im są s ie d z tw ie Ś n ieżk i b ra k je s t w ię k sz y c h z a k ła d ó w p rz e m y s ło w ych (m niejsze z n a jd u ją się w re jo n ie : S z k la rs k ie j P o rę b y , P iech o w ic, J e le n ie j G ó ry — S o b ieszo w a, M iłk o w a, K o w ar i K arp a c z a ); do g łó w n y c h ź ró d eł e m itu ją c y c h sk ażen ia, k tó re n a p ły w a ją n a o b sz a r g ó r n a le ż y z a li
czyć e le k tro w n ie w H irsc h fe ld e , H a g e n w e rd e r (NRD) i T u ro w ie o raz z e sp ó ł e le k tro w n i z lo k a liz o w a n y c h w p o b liżu M o stu (CSRS). Z a n ie c z y sz c z e n ia a tm o sfe ry p o tę g u ją ta k ż e z a k ła d y p rz e m y sło w e w L ibercu, H a rra c h o - w ie i J a b lo n c u (CSRS) o raz L e g n ic k o -G ło g o w sk i O k rę g M iedziow y.
P o d sta w o w y m i c z y n n ik a m i m e te o ro lo g ic z n y m i z a s a d niczo w p ły w a ją c y m i na p rz e m ie s z c z a n ie sk a ż e ń i s t ę że n ie S 0 2 w śro d o w isk u p rz y ro d n ic z y m są; k ie ru n e k i p rę d k o ś ć w ia tró w g ó rn y c h w y s tę p u ją c y c h w sw o b o d n e j a tm o sfe rz e o ra z w ia try d o ln e m o d y fik o w a n e p rz e bieg iem w z n ie sie ń i u k s z ta łto w a n ie m dolin. S tę ż e n ie z a
nie c z y sz c z e ń zm n iejsza się na og ó ł w m ia rę w zrostu o d le g ło śc i od ź ró d eł em isji. W p rz y b liż e n iu śre d n ią p rę d k o ś ć w ia tró w p rz y jm u je się zazw y czaj za szybkość z ja k ą sk a ż e n ia ro z p rz e s trz e n ia ją się w' atm o sferze. W d o lin a c h i k o tlin a c h g ó rs k ic h n a jw ię k s z a k o n c e n tra c ja z a n ie czy szczeń w y s tę p u je p rzy p rę d k o ś c ia c h niższych od 4 m /s. W ia try o w iększym n a tę ż e n iu i d łu g o trw a łości z m n ie js z a ją n ie b e z p ie c z e ń stw o n a d m ie rn e g o s k a żen ia p rzy z ie m n y c h w a rstw atm o sfe ry , w k lę sły c h form te re n o w y c h , p rzen o sząc z an ie czy szczen ia do p a rtii g rzb ie to w y c h , W te r e n a c h n a w ie trz n y c h p rz y ro st p rę d k o ści w y s tę p u je n a sto k a c h o raz w p a rtia c h sz c z y to w y ch w zniesień, p rz y c z y n ia ją c się do w zro stu in te n s y w n o śc i tu rb u le n c ji p o w o d u ją c e j p rz e p ły w zan ie czy szczeń w k ie ru n k u p ionow ym . O sła b ie n ie n a tę ż e n ia zaznacza się na zb o czach z a w ie trz n y c h , gdzie p o w s ta je s tre fa za
w iro w a ń u m o ż liw ia ją c y c h zm ian ę k ie ru n k u w ia tró w na p rz e c iw n ą do o g ó ln ej c y rk u la c ji m as p o w ietrza.
W o k re s ie ro czn y m (lata 1951— 1975) w m asy w ie Ś n ieżk i w y s tę p u je p rz e w a g a w ia tró w w ie ją c y c h z k ie ru n k ó w SW , N W , N i W o dużej p rę d k o ś c i o raz bard zo m a ła fre k w e n c ja w y stę p o w a n ia cisz (łab. 1). A n a lo g iczn e k ie ru n k i d o m in u ją w o k re s ie w e g e ta c y jn y m , k tó r y p rz e c ię tn ie tr w a w m a s y w ie K a rk o n o sz y od 2. VI.
do 15. IX. i zim ow ym . W y s o k a ś re d n ia ro c z n a p rę d k o ść - w ia tró w n a jn iż sz e w a rto śc i o sią g a w c ie p łe j porze roku, n a to m ia s t n a jw y ż sz e w o k re s ie zimow~ym. D n i z w ia tre m b a rd z o siln y m (pow yżej 15 m /s) n o tu je się około 54% w c ią g u ro k u , p rzy czym 15% w y s tę p u je w sezo n ie w e g e ta c y jn y m i o k o ło 39% w p o rze zim ow ej. C zę
sto tliw o ś ć fen ó w w y n o si śre d n io 66 dni (18%) w c y k lu ro czn y m o ra z 15 (4%) w o k re s ie w e g e ta c y jn y m i 51 dni (14%) w p o rze c h ło d n ej.
T a b e l a 1. Ś re d n ie c z ę sto tliw o śc i p o sz c z e g ó ln y c h k ie ru n k ó w ' #(% ), p rę d k o ś c i w ia tró w (v) i w y stę p o w a n ia cisz (c) w o k re s ie w e g e ta c y jn y m , zim ow ym i ro czn y m
L ata O k re s N | NE ! E SE 1 S | SW | W | N W 1 c 1 v v > 1 5
w e g e ta % 18,1 2,5 1,9 2,3 9,3 27,2 20,6 15,7 2,3 _ _
c y jn y V 9,6 6,2 6,9 7,1 8,7 10,9 10,6 9,7 — 8,8 ’ 55
1951- °/o 18,9 4,5 5,4 4,5 13,5 21,4 15,4 21,5 1,5 — —
-1975 zim ow y V 10,3 11,0 9,1 9,1 13,1 15,3 15,0 ■ 14,3 — 12,2 152
% 18,5 3,5 2,7 3,4 11,4 24,3 18,0 18,6 1,9 — —
ro k V 9,9 8,6 8,0 8,1 10,9 13,1 12,8 12,0 — 10,5 207
w e g e ta % 9,7 2,5 2,1 2,2 5,5 23,6 13,7 31,7 4,0 _
c y jn y V 7,2 4,2 1,7 3,7 3,7 7,7 7,2 12,0 — 5,9 27
1981 % 4,1 2,7 0,3 7,6 4,9 25,2 12,7 25,1 0,5 '— —
zim ow y V 10,2 9,2 2,5 6,7 9,1 14,3 18,0 15,8 — 10,8 142
% 6,8 2,6 1,2 4,9 5,2 24,4 13,2 28,4 1,7 — —
ro k V 8,7 6,7 2,1 5,2 6,4 11,0 12,6 13,9 ’— 8,4 169
w e g e ta °/o 6,7 6,5 1,5 6,7 1,7 26,2 14,5 25,2 !_ _ _
c y jn y V 5,6 5,6 2,5 4,5 3,7 8,0 8,2 8,7 — 5,9 32
1982 % 4,7 3,9 2,7 5,7 8,1 31,8 16,7 19,4 0,4 — —
zim ow y V 8,2 9,2 5,1 10,1 13,9 15,4 18,8 13,7 — 11,8 133
% 5,7 5,2 2,1 6,2 4,9 29,0 15,6 22,3 0,4 — —
ro k V 6,9 7,4 3,8 7,3 8,8 11,2 13,5 11,2 — 8,9 165
W s z e c h ś w i a t , t. 89, nr 5/1988 111
T a b e l a 2. W ie lk o ś c i śred n io d o b o w y c h stężeń S 0 2 w p o w ie trz u a tm o sfery czn y m w zależn o ści od c z ę sto tliw o ś
ci poszczeg ó ln y ch k ie ru n k ó w w ia tró w
Rok O k res s o 2 N NE E SE S SW W N W 2 1
m g/m 3 dni % dni % dni % dni % dni % dni % dni % dni % dni %
1981
w eget.
zim ow y ro k
0,0—
0,075
5 3,4 4 2,7 9 6,1
5 3,4 2 1,4 7 4,8
0 0 0 0 0,0 0
0 0 13 8,8 13 8,8
1 0,7 10 6,8 11 7,5
24 16,3 27 18,4 51 34,7
8 5,4 12 8,2 20 13,6
15 10,2 21 14,3 36 24,5
58 39,4 89 60,6 147 100,0 w eg et.
zim ow y ro k
0,0751—
0,60
7 5,1 7 5,1 14 10,2
3 2,2 4 2,8 7 5,0
3 2,2 1 0,7 4 2,9
3 2,2 5 3,6 8 5,8
2 1,5 3 2,2 5 3,7
16 11,7 15 10,8 31 22,5
7 5,0 16 11,7 23 16,7
19 13,6 27 19,6 46 33,2
60 43,5 73 56,5 138 100,0 w eget.
zim ow y ro k
0,0—
0,075
9 3,2 6 2,2 15 5,4
8 2,9 11 3,8 19 6,7
1 0,3 3 1,1 4 1,4
10 3,6 9 3,2 19 6,8
1 0,3 14 5,0 15 5,3
26 9,4 60 21,6 86 31,0
26 9,4 26 9,4 52 18,8
29 10,5 39 14,1 68 24,6
110 39,6 168 60,4 278 100,0 w eg et.
zim ow y ro k
0,0751—
0,60
0 0 5 7,7 5 7,7
0 0 3 4,6 3 4,6
0 0 4 6,2 4 6,2
0 0 4 6,2 4 6,2
0 0 3 4,6 3 4,6
2 3,1 12 18,5 14 21,6
2 3,1 15 22,9 17 26,0
2 3,1 13 20,0 15 23,1
6 9,3 59 90,7 65 100,0
O d m ien n ie k s z ta łto w a ły się sto su n k i an em o lo g iczn e n a Ś n ieżce w 1981 ro k u . D om inow ały w ów czas k ie ru n k i N W , SW i W , k tó r e c h a ra k te ry z o w a ła na ogół w ię k sza c z ę sto tliw o ść (N W i SW) w sto su n k u do śred n ich w ie lo le tn ic h . P o n iżej p rz e c ię tn y c h k s z ta łto w a ła się n a to m ia s t p rę d k o ś ć o raz o g ó ln a liczba dni z w ia tre m b a r
dzo silnym . R e je stro w a n o ró w n ież m n iejszą ilość w y stę p o w a n ia cisz z a ró w n o w sk a li ro c z n e j ja k i sezonie ch ło d n y m o raz w ięk szą w o k re s ie w e g etacy jn y m .
W 1982 ro k u d o m in o w a ły k ie ru n k i SW , N W i W , p rz y czym p rę d k o ś c i w sto su n k u do dłuższej serii o b s e rw a c y jn e j b y ły niższe, n a to m ia s t w p rz y p a d k u ś re d n ie j ro c z n e j i o k re s u zim ow ego w yższe w p o ró w n an iu do p ierw szeg o ro k u b ad aw czeg o . R e je stro w a n o ta k ż e m n ie jsz ą ilość w y stę p o w a n ia cisz o raz dni z w iatrem b a rd z o siln y m w p rz y p a d k u w ie lk o śc i ro c z n e j i o k resu zim ow ego.
W ię k s z a c z ę sto tliw o ść (k ie ru n k u N W i SW) oraz m n ie js z a p rę d k o ś ć i liczb a dni z w ia tre m b ard zo silnym w o k re s ie w e g e ta c y jn y m 1981 ro k u w p ły n ę ła na k o n c e n tr a c ję S 0 2 w p o w ie trz u atm o sfery czn y m . W m asy w ie Ś n ieżk i z a re je s tro w a n o w ów czas 138 p rzy p a d k ó w p rze
k ro c z e n ia d o p u sz c z a ln e j n o rm y śred n io d o b o w eg o s tę ż e
n ia d w u tle n k u sia rk i, przy czym w o k re s ie w e g e ta c y j
n y m z a n o to w a n o 60 (stan o w iący ch 43,0%) i w sezo n ie zim ow ym 78 p rz y p a d k ó w (57,0% )' (tab. 2). W a n a liz o w an y m ro k u (tab. 3) stw ierd zo n o ró w n ież m a k sy m a ln e śred n io d o b o w e stę ż e n ie o sią g a ją c e 0,589 m g/m 8, k tó re w y stą p iło w k w ietn iu , p rzy d o m in u ją c y c h p rę d k o śc ia c h w ia tró w 3— 8 m /s i k ie ru n k u ESE. Z a n o to w a n o ta k ż e b ard zo w ysoki, p o n a d n o rm a ty w n y poziom S 0 2 w y n o sz ą c y w stę ż e n iu śred n io ro czn y m 0,086 m g/m 5 p rz e k r a c z a ją c y o śm io k ro tn ie do p u szczaln ą n o rm ę2.
W n a stę p n y m ro k u c z ę sto tliw o ść (z k ie ru n k u SW i N W ) i p ręd k o ść w ia tru b y ły w yższe w p rz y p a d k u w ie l
k o ści śre d n ie j ro c z n e j i o k re su zim ow ego. T ak że m n ie j
sza ilość w y stę p o w a n ia cisz w p ły n ę ła zasad n iczo na k o n c e n tra c ję S 0 2 w p o w ie trz u atm osferycznym . Z a re je s tro w a n o w ów czas 65 p rzy p a d k ó w p rz e k ro c z e ń d o p u sz
c z a ln e j śre d n io d o b o w e j n o rm y w c y k lu rocznym , przy czym w o k re s ie w e g e ta c y jn y m w y stą p iło 6 (9%) o raz
1 N orm a dla o b sz a ró w s p e c ja ln ie ch ro n io n y ch : s tę ż e n ie ś r e d n io d o b o w e SOg — 0,075 m g/tn3.
2 N orm a d la o b sz a ró w s p e c ja ln ie ch ro n io n y ch : s tę ż e n ie ś r e d n io ro czn e SO2 — 0,011 mg/m*.
T a b e l a 3. W a rto ś c i śred n io d o b o w y ch stę ż e ń S 0 2 w p o w ie trz u a tm o sfery czn y m
M iesiąc
1981 1982
ś red n io m aks.
% p rób
> 0,075
śred n io m aks.
% p rób
> 0,075
m g/m 3 m g/m 3
sty c z e ń 0,064 0,182 39 0,059 0,188 29
lu ty 0,073 0,164 37 0,065 0,153 28
m arzec 0,062 0,139 41 0,099 0,218 71
k w iecie ń 0,175 0,589 80 0,087 0,217 53
m aj 0,073 0,214 35 0,028 0,093 3
czerw iec 0,108 0,384 67 „ 0,043 0,119 24
lip iec 0,120 0,200 80 0,023 0,068 0
s ie rp ie ń 0,064 0,138 40 0,012 0,030 0
w rzesień 0,051 0,176 17 0,033 0,055 0
p a ź d z ie rn ik 0,074 0,254 37 0,035 0,063 0
lis to p a d — — — 0,035 0,093 3
g ru d zień --- --- --- 0,033 0,053 0
112 W s z e c h ś w i a t , t. 89, nr 5/1988
T a b e l a 4. Ś re d n ie su m y o p a d ó w a tm o sfe ry c z n y c h , liczb y dni z o p ad em i m g łą w o k re s ie w e g e ta c y jn y m , zim o
w ym i ro czn y m
L ata O k res
Sum y o p ad ó w
Liczba dni z o p ad em
z m głą
> 0,1 > 1,0 > 10,0
m m
w eget. 517 73 57 16 86
1951— 1975 zim ow y 715 170 131 11 204
ro k 1232 243 188 27 290
w eg et. 656 21 38 17 95
1981 zim ow y 776 63 110 17 229
ro k 1432 84 148 34 324
w eg et. 319 26 33 7 87
1982 zim ow y 551 75 74 10 194
ro k 870 101 107 17 281
w c h ło d n e j p o rz e ro k u 59 p rz y p a d k ó w (91%>). R ó w n o cześn ie stw ie rd z o n o m a k s y m a ln e ś re d n io d o b o w e s tę ż e n ia o s ią g a ją c e 0,22 m g/m 3 (m arzec, k w iecie ń ) p rz y d o m in u ją c y c h p rę d k o ś c ia c h 3—-11 m /s i k ie ru n k u N W . W 1982 ro k u z a n o to w a n o ta k ż e ś re d n io ro c z n e p o n a d n o rm a ty w n e stę ż e n ie S 0 2 w y n o sz ą c e 0,046 m g /m 3 p rz e k ra c z a ją c e c z te ro k ro tn ie d o p u sz c z a ln ą n o rm ę sto s o w a n ą dla o b szaró w s p e c ja ln ie c h ro n io n y c h .
D rugim w ażn y m c z y n n ik iem m e te o ro lo g ic z n y m p o w o d u ją c y m p rz e m ieszczan ie d w u tle n k u s ia rk i sta n o w i p io n o w e u w a rs tw ie n ie te rm ic z n e a tm o sfe ry d e c y d u ją c e o in te n sy w n o śc i w y m ian y p o w ie trz a . P o w sta w a n iu p r ą d ó w k o n w e k c y jn y c h i p io n o w e m u m ie sz a n iu n a jb a r d z ie j sp rz y ja s ta n ró w n o w a g i c h w ie jn e j zw łaszcza p rz y w z ro ście p rę d k o ś c i w ia tró w , k tó ry k o rz y s tn ie w p ły w a na ro z p ro sz e n ie zan ie czy szczeń . P o d czas p a n o w a n ia s ta łe j ró w n o w a g i p io n o w e j z w ią z a n e j z w y stę p o w a n ie m w d o ln e j w a rs tw ie a tm o sfe ry n ie w ie lk ic h sp a d k ó w te m p e r a tu r y w y s tę p u ją w a ru n k i n ie s p rz y ja ją c e w y m ia n ie p o w ietrza. W cza sie in w e rs ji p rz y g ru n to w y c h , w o b rę b ie k tó ry c h h a m o w a n ie p io n o w y c h ru c h ó w je s t n a jw ię
ksze, S 0 2 p o c h o d z ą c y z n is k ic h ź ró d eł em isji n ie m o gąc u n o sić się do g ó ry p o w o d u je d u że k o n c e n tra c je p rzy p o w ie rz c h n i ziem i. N a to m ia st zan ie c z y sz c z e n ia w y
d o s ta ją c e się z w y so k ic h ź ró d eł em isji z lo k alizo w an y ch p o n a d p oziom em in w e rs ji u le g a ją p o w o ln em u p rz e m ie szczan iu n a d użą o d leg ło ść.
W p rz e k ro ju h ip so m etry czn y m K a rk o n o sz y in w e rsje te rm ic z n e w y s tę p u ją (przy a d w e k c ja c h c h ło d n y ch , c ie p ły ch , z o sia d a n ia , r a d ia c y jn y c h i z ja w is k a c h fenow ych) od p o d n ó ż a zboczy do w y so k o śc i o k o ło 750—800 m npm.
S tre fę sto k o w ą i k u lm in a c ję g ó r c h a ra k te ry z u je m ała ich ilość, p rz e c ię tn ie 13— 14 dni w cią g u ro k u (profil K arp acz — Ś nieżka). In w e rs je tr w a ją n a jc z ę śc ie j 1— 5 dni z m ak sim u m w p o rz e w io se n n o -le tn ie j i d o m in u ją c ą ró ż n ic ą te m p e ra tu r w g ra n ic a c h 0,1— 5,0°C. W n a j
w y ższy ch p a rtia c h K a rk o n o sz y in w e rs je w y s tę p u ją ty l
ko p rz y sw o b o d n y c h fen ach , k tó re p rz e w a ż a ją w p ó ł
ro czu zim ow ym i m ie sią c u lu ty m .
W 1981 ro k u n a Ś nieżce z a re js tro w a n o 7 dni z in w e rs ją w o k re s ie od g ru d n ia do lu te g o , o ró ż n ic y te m p e r a tu r w g ra n ic a c h 0,2— 3,4°C i c z a sie trw a n ia 1—2
T a b e l a 5. W ie lk o śc i ś re d n io d o b o w y c h stę ż e ń SO , w p o w ie trz u a tm o sfe ry c z n y m w zale żn o ści od liczb y dni z op ad em w o k re s ie w e g e ta c y jn y m , zim ow ym i rocznym
L iczba dni z opadem
Rok O k res SOfc > 0,1 > 1,0 > 10,0
2
m g/m 1 mm
dni % dni °/o dni °/o dni %
1981
w eget.
zim ow y ro k
0,0— 0,075
12 11,9 19 18,8 31 30,7
20 19,8 37 36,7 57 56,5
7 6,9 6 5,9 13 12,8
39 38,6 62 61,4 101 100,0 w eget.
zim ow y ro k
0,0751— 0,6
9 9,5 24 25,3 33 34,8
16 16,8 27 28,4 43 45,2
10 10,5 9 9,5 19 20,0
35 36,8 60 63,2 95 100,0
1982
w eget.
zim ow y ro k
0,0—0,075
* 23 15,0 46 29,6 69 45,6
29 19,0 44 29,2 73 47,2
4 2,6 7 4,6 11 7,2
56 36,6 97 63,4 153 100,0 w eget.
zim ow y ro k
0,0751— 0,6
0 0 20 45,5 20 45,5
3 6,8 17 38,6 20 45,5
1 2,3 3 6,8 4 9,0
4 9,1 40 90,9 44 100,0
I. PA N D A MAŁA. A ilu ru s lu lg e n s F. C u v ier (C arnivora, P ro cy o n id ae) w p o zn ań sk im ZOO. Fot. W . S tro jn y
II. STORCZYK K U K A W K A O rch is m ilita ris L. Fot. W . W . K o w alsk i
W s z e c h ś w i a t , t. 89, n r 5/1988
113
dni. W ię k s z a ilość (14 p rzy p ad k ó w ) w y stą p iła w n a s tę p n y m ro k u w sezo n ie zim ow ym od sty czn ia do m arca (12 dni) o ró ż n ic y te m p e ra tu r 0,1-—4,1°C i trw a ło ś c i 1—4 dni, n a to m ia s t w o k re s ie w e g e ta c y jn y m w m iesiącu li- p cu (2 dni).
W p rz y p a d k u w y stę p o w a n ia in w e rs ji te m p e ra tu r p rz e k ro c z e n ia śre d n io d o b o w y c h k o n c e n tra c ji S 0 2 w p o w ie trz u atm o sfe ry c z n y m z a re je s tro w a n o ty lk o w se z o n ie zim ow ym 1982 ro k u . S tw ierd zo n o w ów czas 8 p rz y p a d k ó w (s ta n o w ią c y c h o k o ło 68°/o) z p o n a d n o rm a ty w n y m i w a rto ś c ia m i o b o w ią z u ją c y m i w o b sz a ra c h sp e c ja ln ie c h ro n io n y c h . M a k s y m a ln e śred n io d o b o w e s tę ż e n ie S 0 2 w y stą p iło w sty c z n iu o w a rto ś c i 0,161 m g/m 3 p rz e k ra c z a ją c p o n a d d w u k ro tn ie d o p u szczaln ą norm ę, p rz y czym n a jw ię k s z a ilo ść p rz y p a d k ó w p rz e w y ż sz a ją c y c h w a rto ś ć p ro g o w ą (50%) zazn aczy ła się w m ie sią cu lu ty m . D uże ła d u n k i d w u tle n k u s ia rk i w tra k c ie tr w a n ia in w e rs ji w y s tę p o w a ły n a jc z ę śc ie j p rzy ró żn icy te m p e ra tu r p o w ie trz a w p rz e d z ia le 0,1— 2,0°C o raz c a ł
k o w ity m b ra k u lu b b ard zo m ałym i k ró tk o trw a ły m o p a dzie a tm o sfe ry c z n y m w g ra n ic a c h 0,0— 0,9 mm i p rz e w a ż a ją c y c h w ia tra c h z k ie ru n k ó w p o łu d n io w y c h (feny) o p rę d k o ś c i do 13 m /sek .
W p ro c e s ie o czy szczan ia p o w ie trz a z S 0 2 n a jw ię k s z ą ro lę o d g ry w a ją p ro d u k ty k o n d e n sa c ji p a ry w o d n ej szczeg ó ln ie o p a d y a tm o sfery czn e. C z ą stk i deszczu łą cząc się m e c h a n ic z n ie z zan ie czy szczen iam i zm n iejszają ic h stę ż e n ie i w y p łu k u ją z a tm o sfery . W n iew ielk im s to p n iu i sto su n k o w o k ró tk o trw a le o c zy szczają p o w ietrze p rz e lo tn e o p a d y p o ch o d z ą c e z ch m u r k łę b ia sty c h , k tó re p o w s ta ją w w y n ik u d z ia ła n ia p rą d ó w w stę p u ją c y c h i p o s ia d a ją w sw oim w n ę trz u d u ży ła d u n e k d w u tlen k u sia rk i. K ro p le deszczu, b ę d ą c e w ów czas b lisk ie n a s y c e n ia, m o g ą w tr a k c ie tr w a n ia o p ad u u su n ą ć ty lk o n ie w ie lk ie ilo śc i z a n ie czy szczeń z n a jd u ją c y c h się b ezpo
śre d n io p o d chm uram i.
Is to tn ą ro lę w p ro c e s ie m ech a n iczn eg o oczy szczan ia a tm o sfe ry o d g ry w a ją deszcze d łu g o trw a łe (przy czym n a jw ię k s z e d z ia ła n ie w y m y w a ją c e w y s tę p u je w p ie rw szej fazie opadu, a n a s tę p n ie m aleje) o u m ia rk o w a n e j i d u żej in te n sy w n o śc i (deszcze ro z le w n e i naw alne). Ze w zg lęd u n a d łu g o trw a łe d z ia ła n ie o p ad ó w ro zlew n y ch w e fe k c ie k o ń co w y m su m a ry c z n y w p ły w je s t znaczn y i o d c z u w a ln y p rz e z d łu ższy o k re s czasu. N a jw ię k sz e d z ia ła n ie w y m y w a ją c e z w ią z a n e je s t je d n a k z w y stę p o w an iem m żaw k i (k ro p le p o s ia d a ją śre d n ic ę o k o ło 100
M.m), k tó r a n a jc z ę śc ie j p o ja w ia się w c h ło d n e j p orze ro ku.
P ro c e s o c z y sz c z a n ia p o w ie trz a z S 0 2 przez o pady a tm o sfe ry c z n e zazn acza się g łó w n ie w sezo n ie zim ow ym i je s t s k u te c z n ie jsz y ze w zg lęd u n a d u ży w zrost sk ażeń
o b se rw o w a n y w an a liz o w a n y m o k resie. P rzy czy n a teg o z ja w is k a leży w sp o tę g o w a n iu zan ie czy szczeń p rzem y sło w y ch o raz d o d a tk o w o z o p a la n y c h dom ów m ie sz k a l
n y c h i w m n iejszy m o czy szczan iu p o w ie trz a przez r o śliny. Duże n ieb e z p ie c z e ń stw o p o w o d u ją ró w n ież długo u trz y m u ją c e się m gły, zw łaszcza w w a ru n k a c h w y k sz ta łc o n e j in w e rs ji term iczn ej, k tó ra n a s k u te k h am o w a n ia ru ch ó w p io n o w y ch p o w o d u je d uże przy ziem n e k o n c e n tra c je d w u tle n k u siarki.
Ś re d n ia w ie lo le tn ia sum a op ad ó w a tm o sfe ry c z n y c h o raz c zęsto tliw o ść dni z o p ad em o sią g a n a Ś nieżce w y so k ie w arto ści, p rzy czym n iższe re je s tr u je się w o k re sie w e g e ta c y jn y m w sto su n k u do sezo n u zim ow ego (tab. 4). P a rtie szczy to w e K ark o n o szy c h a ra k te ry z u ją się ta k ż e dużą liczbą dni z m głą, k tó ra w y s tę p u je g łó w n ie w o k resie zimy.
W 1981 ro k u łą c z n a sum a o p ad ó w o raz w ielk o ści se zo n o w y ch znaczn ie p rz e k ra c z a ła śre d n ie z w ielo lecia.
Z a re je stro w a n o w ów czas m n ie jsz ą często tliw o ść dni z o p ad em ^ 0 , 1 m m i 22=1,0 m m oraz w ięk szą w p rz y p a d k u 2^ 10,0 m m i liczby dni z m głą.
K o lejn y o k re s (rok 1982) c h a ra k te ry z o w a ły n isk ie sum y opadów : o g ó ln a (k tó ra o sią g n ę ła ok. 60% w s to su n k u do ro k u 1981), o k re s u w e g e ta c y jn e g o (49%) i z i
m o w eg o (71%); b y ły on e n is k ie ta k ż e w p o ró w n an iu do p rz e c ię tn y c h w ielo letn ich . Z a n o to w a n o w ięk szą ilość d ni z o padem 0,1 mm i m n ie jsz ą w p rz y p a d k u sum
1,0 mm, 10,0 m m o raz w ięk szą liczb ę dni z m głą.
W y so k ie o p a d y atm o sfe ry c z n e o raz d uża c z ę sto tli
w ość dni z o p ad em z a sad n iczo k sz ta łto w a ły w ielkość k o n c e n tra c ji SO a w p o w ie trz u 1981 ro k u (tab. 5). N a zw ięk szen ie z a w a rto ś c i d w u tle n k u s ia rk i w p ły n ę ła z n a czna ilość w y stę p o w a n ia m g ieł o raz go rsze w a ru n k i w e n ty la c y jn e sp o w o d o w a n e m n iejszą p rę d k o ś c ią i licz
bą d n i z w ia tre m b ard zo siln y m (okres w eg e ta c y jn y ).
N a jw ię k sz ą ilość p rz ek ro czeń d o p u szczaln ej n o rm y s tę ż e n ia S 0 2 w p o w ie trz u z a re je s tro w a n o p rzy o p ad a c h 2*=
1,0 mm , n a to m ia s t n a jm n ie jsz ą w p rz y p a d k u sum d o b o w y ch ^ 0 , 1 mm o raz ^ 1 0 ,0 mm.
K o rz y stn ie jsz e w aru n k i p rz e w ie trz a n ia w y stą p iły n a Ś nieżce w ro k u 1982, k ie d y z a re je s tro w a n o w iększą p rę d k o ś ć w ia tru (śred n ią ro c z n ą i o k re s u zim ow ego), m n iejszą ilość śre d n io d o b o w y c h k o n c e n tra c ji z an ie czy szczeń w a tm o sferze (stan o w iły ty lk o 54% w ielkości z 1981 roku). M a k sy m aln ą ilość p rzy p a d k ó w z p o n a d n o rm a ty w n y m stężen iem S 0 2 z a re je s tro w a n o przy su m a c h d o b o w y ch o p ad ó w ^ 0 , 1 m m i 1,0 mm, n a to m iast n a jm n ie jsz ą p rzy > 10,0 mm.
W w y n ik u sta łe g o d o p ły w u z w iatrem SO2 em itow a
n eg o przez z a k ła d y p rzem y sło w e n ad m a sy w Śnieżki (tab. 6) zn aczn a część d w u tle n k u s ia rk i p o z o sta je w po-
T a b e l a 6. W y m y w a n ie przez o p ad y SO z z p o w ie trz a a tm o sfe ry c z n e g o w o k re s ie w e g e ta c y jn y m , zim ow ym i r o cznym
R ok O k res
D opływ S 0 2 z w iatrem
P o z o sta je w p o w ietrzu O g ó ln a liczba dni z opadem
W y m y w a n ie przez o p ad y p odczas o p ad u bez o p ad u
dni % dni % dni % dni % dni %
w eg et. 118 100,0 74 26,0 44 15,4 76 26,7 2 0,7
1981 zim ow y 167 100,0 122 42,8 45 15,8 190 66,7 68 23,9
ro k 285 100,0 196 68,8 89 31,2 266 93,4 70 24,6
w eg et. 116 100,0 60 17,5 56 16,3 66 19,2 6 1,7
1982 zim ow y 227 100,0 137 40,0 90 26,2 159 44,4 22 6,5
ro k 343 100,0 197 57,5 146 42,5 225 65,6 28 8,2
