. . „ : ó r P r a c
P O Ś W I Ę C O N Y P R Z E Z
T O W A R Z Y S T W O G E O G R A F I C Z N E WE LWOWIE
E u g e n j u s z o w i R o m e r o w i
W 4 0 - L E C I E J E G O T W Ó R C Z O Ś C I N A U K O W E J
REDAKTOR
H. A R C T O W S K I
O i n e L i u a k o / t c y
/ ? a «> / e M c i Te> y o /£ k t
Odbitka
m m m h
I z n ś -Ć c -C — *L W Ó W 1 9 3 4
w * :
->< , i;' / t * » ’> V ^- .
1803018
Osobne odbicie ze Z b io ru P rac pośioięconego E u g e n iu szo w i R o m ero w i
O W IE K U J E Z I O R E K O K O L IC Y G R O D Z IS K A N A N IZ IN IE M A Ł O P O L S K IE J
Drobne jeziorka w ystępujące na Nizinie M ałopolskiej, któ
rym W. Ł o z iń s k i1 i St. P a w ło w s k i2 pośw ięcili osobne studja, uznane zostały przez tych badaczy za dyluw jalne. W iązać się one m ają genetycznie z krajobrazem moreny dennej, bądź w ypełnia
jąc pierwotne zaklęsłości je j powierzchni, bądź tworząc na niej t. z. oczka lodowcowe (Solle).
N izina M ałopolska od czasu m aksym alnego polskiego zlo
dowacenia, t. j. od okresu C-racovien, wolna była od pokryw y lo
dowej. G dyby przeto jeziorka rozrzucone na je j terenie były istotnie lodowcowego pochodzenia, należałyby tern samem do najstarszych w Polsce. Osady ich denne m ogłyby reprezentować nieprzerw aną serję od Cracovienu do chw ili obecnej i notować zm iany klim atu i flo ry od starszego dyluw jum przez wszystkie następne fazy glacjalne, interglacjalne i postglacjalne do czasów dzisiejszych. N ic dziwnego, że zw róciły one na siebie uwagę paleobotaników i dyluw jalistów , budząc nadzieje ważnych i cie
kaw ych wyników, które osiągnąeby można drogą zbadania torfów spoczyw ających na dnie omawianych jeziorek.
Nadziei tych, opartych na określeniu w ieku jeziorek przez wspom nianych na wstępie autorów, nie podzielałem, uw ażając form y te, — wbrew przyjętym zapatryw aniom , — za młodsze, polodowcowe, a to na podstawie hipsometrycznego zasięgu osa
dów rzecznych, postglacjalnych, na Nizinie M ałopolskiej, oraz
1 W. Ł oziń ski: Powstanie jeziorek dyluwjalnych na niżu galicyjskim . Rozpr. Wydz. mat. przyr. Ak. Um. — T. 47. Serja B. — Kraków 1907.
2 S. P aw łow ski: O jeziorkach dyluwjalnych na południowej krawędzi zlodowacenia] — Tow. Przyj. Nauk. - - Serja A. Tom. I. Zesz. 1. — Poznań 1921.
Si
K ra k ó w
r n s L i u i e n n I N S T . G e 0 6 R . U J
niezgodnych o p in ij3 co do genezy i wieku utworów budujących podłoże jeziorek. Niem niej rzecz w ym agała zbadania w terenie.
O kazją do tego stała się wycieczka, podjęta w r. 1930 przez prof. W. Szafera, w której wziąłem udział wspólnie z prof. J a nem Nowakiem , prof. S. K reutzem i dr J . T relą. Celem je j było m. in. zbadanie otoczenia jeziorek, położonych w okolicy .G ro
dziska, w powiecie łańcuckim , na „pd. od L eżajsk a. Te w łaśnie jeziorka uchodzą za szczególnie charakterystyczne, niew ątpliw ie dyluw jalne, związane z utw oram i lodowcowemi (moreną denną) i należące do typu Sólle. W liczbie kilkudziesięciu rozsiane są tu one na glin iastej płycie, wzniesionej do 247 m n. p. m., położonej w kolanie doliny W isłoka. N a je j powierzchni, pociętej na ob
wodzie parowam i, którą urozm aicają nieregularne wzgórza po
przedzielane płaskiem i rozłogami, w id n ieją płytkie, bezodpływo
we zaklęsłości wypełnione wodą.
W Grodzisku Dolnem, na pn. od folw arku, w gląd w budowę geologiczną podłoża d a ją zbocza wąwozu, którego dnem biegnie polna droga na zach. od p. 228 m. W górze zalega tu less, — niżej, pod nim, w ystępuje w arstw ow ana glina z licznemi otocza
kam i dochodzącemi do w ielkości pięści, wśród których znajduje się m aterjał erratyczny. Glina, będąca utworem wodnym, zaw iera w kład ki piaszczyste o grubości zm ieniającej się na m ałej prze
strzeni oraz w siąki limonityczne. W śród otoczaków w ystępują licznie wapienie (ju rajsk ie, wedle oznaczenia prof. N ow aka), jajeczka kwarcowe, białe i czarne rogowce, piaskow ce czerwone (północne) i białe (jeden okaz z liliynchone 11 a sp.), wreszcie czerwone g ran ity (rzadko). Poza wylotem wąwozu w śród chat w iejskich leżą duże narzutniaki granitow e (ponad 0,5 m średnicy).
Dno doliny zaściela piasek. — Grube p iask i w idnieją w zboczach wąwozu ciągnącego się w górę poniżej dworu, — p rzykryw a je lessowata glina.
Po przeciwnej (zachodniej) stronie doliny teren podnosi się ku glin iastej wysoczyźnie zasianej jeziorkam i. Wzdłuż drogi prowadzącej tam koło dawnego brow aru widoczne są dołem te same grube piaski, na nich lessow ata glina, górą glina p ia
szczysta, warstw ow ana, o altern ującycb w arstew kach mniej i w ięcej glin iastych wzgl. piaszczystych. P rof. N owak zapropo
3 Y. H ilbcr: Geol. Aufnahmen um Jarosław und Leżajsk Verh k. k. Geol. R.-A. 1882. Wien.
A. M. Łomnicki: A tlas: Geol. Galicji. Zesz. X II.
430
nował dla niej nazwę „g lin y złaziskow ej“ . Glina ta buduje po
wierzchnię, w której zaklęsłościach stagn u ją jeziorka. B ad ana w otoczeniu trzech jeziorek leżących na lewo od drogi, erratyków nie zawiera. Je s t utworem młodym, polodowcowym, co w ynika z je j stosunku do wspom nianych w yżej osadów. S e rja stra ty graficzna przedstaw ia się tu bowiem następująco. N a zniszczonej morenie dennej, której pozostałością są narzutowe głazy leżące w dnie doliny, spoczywa flu w jo g la cja ł w postaci bądź glin w arstw ow anych z piaskiem i otoczakami, poczęści północnemi, bądź grubych piasków. N a nich ułożył się less, względnie lesso- w ata glina, którą zkolei pokryw a lub zastępuje piaszczysta glin a warstw ow ana, będąca podłożem jeziorek. Pow yższe na
stępstwo daje się stwierdzić wzdłuż dalszego ciągu drogi, która zniżając się przecina naprzód om awianą glinę, następnie less, tw orzący na zboczach wąwozów ścianki do 4 m, wreszcie na dole ukazujące się z pod lessu piaski, dość grubo ziarniste, w arstw o
wane. W ystępu ją one nadal wzdłuż drogi po je j skręcie od krzyża k u pn., i dopiero we wsi, w sąsiedztwie zjaw iających się tu znowu jeziorek, leży na nich glina piaszczysta.
Podłożem jeziorek grodziskich nie jest więc morena denna, lecz utw ory młodsze, nie m ające bynajm niej cech lodowcowego pochodzenia. Wobec tego czasu pow stania zaklęsłości zajętych przez jeziorka do okresu ostatniego (w tym obszarze) zlodo
wacenia odnosić nie można. Z krajobrazem „g la cjaln ym “ nie m ają nic wspólnego. W iek ich jest późny — postglacjalny.
W niosek ten znalazł potwierdzenie w składzie torfu w yście
lającego dno jeziorek, zbadanym, — w następstw ie omawianej wycieczki, — przez dr J . T relę w Inst. Botan. TTniw. Ja g ie ll.
A naliza pyłkow a tego torfu w yk azała,4 że czas pow stania je ziorek należy odnieść co najw yżej do t. z. atlantyckiego okresu postglacjalnego.
Stw ierdzony późny (postglacjaln y) w iek jeziorek grodzi
skich w yklucza możność w iązania ich genezy z ukształtow aniem powierzchni morenowej, z działaniem „m artw ego lodu“ lub wód roztopów lodowcowych, — w szczególności zaś zaliczania ich do typu Sólle. Uzupełnienie tego negatyw nego wniosku pozytywnem wyświetleniem sposobu pow stania zaklęsłości zajętej przez te jeziorka w ym aga odrębnych studjów, które zostały podjęte.
4 Według ustnej inform acji autora, którego praca ukazać się ma nie
bawem w Acta Soc. Bot. Pol. XI.
