Marian Żurowski
Akty administracyjne i ich rola w
organizmie Kościoła
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 19/1-2, 49-73
1976
P ra w o K anoniczne 19 (1976) n r 1—2
ŻURO W SK I M A RIAN
AKTY ADMINISTRACYJNE I ICH ROLA W ORGANIZMIE KOŚCIOŁA
T r e ś ć . W stęp. 1. W yjaśnienie w p ro w ad zające, 2. W ykonyw anie w ła dzy a d m in istra c y jn e j w Kościele, 3. P o jęcie a k tu adm in istracy jn eg o , 4. P o d m io t a k tu praw n eg o , 5. Cel a k tu ad m in istracy jn eg o , 6. P rzed m io t a k tu ad m in istracy jn eg o , 7. D ynam iczny c h a ra k te r w y k o n y w an ia ad m i n is tra c ji kościelnej, 8. P odział ak tó w a d m in istra cy jn y c h , Zakończenie. A dm inistracja jest w dzisiejszych społeczeństwach, jakikolw iek byłby ich u stró j i jakiekolw iek dążenia, zjaw iskiem o dużej do niosłości. P rzedstaw ia też problem y, które wychodzą daleko poza kw estię spraw ności czy skuteczności działania, a w nikają w żyw otne spraw y człowieka i społeczeństwa ł . Pojęcie ad m inistracji jest b a r dzo szerokie i tru d n o kusić się o pozytyw ne jej określenie, w ielo krotne bow iem tego rodzaju próby nie dały pożądanego rezu ltatu. Postaw ienie pew nych granic negatyw nych nie jest także w pełni zadow alające, poniew aż zróżnicow any „sposób” w ykonyw ania nie których aktów pow oduje zazębianie się sąsiednich dziedzin. Zgod nie z większością autorów zajm ujących się tym problem em należy od w ładzy adm inistracyjnej oddzielić w ładzę praw odaw czą i są downiczą. A dm inistracja nie polega jed n ak tylko n a w ykonyw aniu ustaw y, czasem podejm ow ana jest z w łasnej inicjatyw y i w ykony w ana jako dobrze zrozum iana rzeczyw ista konieczność 2, względnie stanow i realizację konk retnych celów, w łaściw ych dla danej spo łeczności.
1 Cfir. L o n g c h a m p s F ranciszek, W spółczesne k ie r u n k i w nauce praw a a d m in istra cyjn eg o na zachodzie E uropy, W rocław 1968, s. 5.
2 C fr. „ P o te sta t a d m in istra tiv a seu ex sec u tiv a p le ru m q u e d e c la ra to r potestas, q u ae nec le g isla tiv a nec iu d icialis est, a p p e lla tu r etiam potestas m edia, qu ae in te r d u as alias potentates v e rsa tu r. In h ac detenm iinatione quodam m odo sim p lifieata nucleus v e ru s la tet, q u a te n u s leg islatio et iudicatio ( = R echtsprechung) p ersp ic u e se g re g ata e su n t, scilicet nonmas iuridicas tu m condendo tu m applicando, a d m in istra tio vero, p ro p ria sp o n - ta n e ita te gaudens, ad iu s et condendum et aipplicandum re fe rtu r, quin in hisce agendis a c tiv ita s a d m in istra tiv a e x h a u ria tu r. Cum actu s ad m in i- stra tiv u s ac tu i e t leg islativ o e t iu d iciali o p p o n atu r, h i conceptus dis-seri d ebent.” — M ö r s d o r f K., De actibus a d m in istra tiv is in Eccle sia — in: Ius P o p u li Ded, vol. III, R om ae 1972, s. 11. C fr. K r z e m i e n i e c k i J. Procedura a d m in istra cy jn a , K rak ó w , 1925 s. 11 nn.
1. W yjaśnienia wprowadzające
Nim jed nak będzie można przystąpić do bardziej w n ik liw ej an a lizy samego ak tu adm inistracyjnego, należy dokonać p ew nych w stępnych w yjaśnień i potrzebnych rozróżnień.
Pojęcie ak tu adm inistracyjnego łączy się najczęściej z władzą ad m inistracyjną. Należy jednak zwrócić uwagę, że w ładza jest prze jaw em stosunków m iędzyludzkich, adm inistracja zaś łączy się czę sto z dysponow aniem rzeczam i m aterialnym i, lub nierozum nym i istotam i żyw ym i i — zgodnie z używ anym określeniem — dotyczy gospodarow ania w sensie ekonomicznym. W tym w ypadku czło w iek dysponujący czymś pow inien mieć w tym zakresie odpo w iednią kom petencję, czyli upraw nienie, w stosunku do tego, czym dysponuje. A zatem ak t adm inistracyjny — w tym n ajb ardziej pro stym znaczeniu — będzie określał decyzję osoby kom p eten tnej w stosunku do przedm iotów m aterialnych, lub nierozum nych istot żyjących, którym i on sam, czy to we w łasnym im ieniu, czy w im ie niu jakiejś społeczności, posługuje się dla osiągnięcia określonych celów.
W ykonyw anie takich kom petencji m a miejsce rów nież w Koś ciele, ponieważ jest On społecznością ludzką i m usi posługiwać się pew nym i rzeczam i m aterialnym i, czy nierozum nym i istotam i ży jącym i i dlatego może dysponować ty m wszystkim co jest w łas nością Jego, względnie kościelnych osób prawnych. Ponadto w ła dza kościelna może w ydaw ać określone dyspozycje w stosunku do rzeczy doczesnych nie będących w praw dzie własnością Kościoła, jed n ak służących celowi duchow em u np. gdy są używ ane jako n a rzędzia niezbędne do spraw ow ania obrzędów św iętych, czy też w jakikolw iek sposób mogą pom agać w pełnieniu zasadniczej m isji Kościoła.
Szczegółowe norm y dotyczące adm inistracji rzeczy doczesnych znajdują się w części VI Księgi III CIC., gdzie jest m owa o n aby w aniu dóbr doczesnych, adm inistrow aniu nimi, o k o n trak tach itd. W arto ponadto zwrócić uw agę, że, jeśli chodzi o k o ntrak ty , na podstaw ie kan. 1529 z ra cji praktycznych należy stosować pojęcia i norm y lokalnego praw a państw ow ego (ius civile) i dlatego w tym zakresie — co łączy się ściśle z adm inistracją w yżej wspom nia nych rzeczy — będą stosowane w rozm aitych rejon ach różne po jęcia i norm y w zależności od system u przyjętego w dan ym praw ie. A zatem kom petencja adm inistracyjna w znaczeniu powyżej w y jaśnionym jest czymś różnym od „w ładzy ad m in istracy jn ej”. T a ostatnia bowiem — jak każda w ładza — odnosi się tylko do osób czy to w sensie naturalnym , czy praw nym tzn. podm iotów praw i obowiązków. R eguluje ona stosunki m iędzyludzkie, k tóre supo- n u ją relacje intelektualno-w olityw ne. Dotyczy to w rów nej m ie
[3] Akty adm inistracyjne 51
rze podm iotów indyw idualnych jak i kolegialnych, a także nieko- legialnych. Te ostatnie ustanow ione są w relacjach m iędzyludzkich na podobieństw o zespołów kolegialnych. Istnieją na podstaw ie w ir tualnie trw ającej decyzji, względnie um owy, pow stałej m iędzy in i cjatoram i a osobami, dla których dana instytu cja jest przeznaczo na. Zatem i te ostatnie podm ioty praw n e będą m iały podstaw ę w św iadom ie stw orzonych relacjach międzyosobowych.
Zm ierzając do lepszego określenia w ładzy adm inistracyjnej, jak to już wyżej było wspom niane, należy w yodrębnić od w ładzy ad m inistracyjnej w ładzę praw odaw czą i sądowniczą. Jeśli chodzi o oddzielenie tej ostatniej władzy, należy uw zględnić rozróżnienie na w ładzę dobrow olną i sądową.
W poszukiw aniu k ry terió w podziału m iędzy tym i ostatnim i w ła dzam i nie można kierow ać się „sposobem” w ykonyw ania jako k ry teriu m nie w ytrzym ującym krytyki. W iele bowiem decyzji sądo w ych jest w ykonyw anych w sposób adm inistracyjny. N ajbardziej uzasadnione k ry te riu m podziału m iędzy tym i dwom a w ładzam i stanow i przedm iot i cel w ykonyw ania takiej władzy. Z władzą są dową bow iem m am y do czynienia wszędzie tam , gdzie chodzi o w y m iar sp raw ied liw o ści3 niezależnie od sposobu jej realizacji.
Omówiony podział w ładzy — na dobrow olną i sądow ą — jest bardzo ważny. W ładza bow iem dobrow olna w znaczeniu kano nicznym stanow i zarazem trzon w ładzy adm inistracy jn ej w ścis łym tego słowa znaczeniu. Chociaż zakresy ty ch dwóch w ładz nie pokryw ają się, wszędzie jed n ak tam , gdzie będą a k ty w ładzy do brow olnej, m ożemy mówić o aktach adm inistracyjnych.
Ponadto istnieje szeroki zakres aktów adm inistracyjnych w sze rokim tego słowa znaczeniu, o ile m niej czy więcej zbliżają się one do w ładzy sądow ej, lu b praw odaw czej, czy też są w ykony w aniem kom petencji zbliżonej do adm in istracyjn ej w poprzednio s C fr. „ Isto tn a różnica m iędzy a d m in istra c ją a sądow nictw em tk w i w różnicy celów, do k tó ry ch k ażd a z nich dąży. N ależy odróżnić w y m ia r spraw iedliw ości b ędący w łaściw ą, isto tn ą fu n k c ją sędziego od o rg an izacji i za rząd u spraw iedliw ości, k tó ra je st fu n k c ją a d m in istra c y j n ą .” — K a s z n i c a St., P olskie praw o a d m in istra cy jn e, P oznań, 1946, s. 10.
Ż u r o w s k i M„ C ritériu m d istin ctio n is in te r p o te sta te m a d m in istra - tiv a m iudicia lem et vo lu n ta ria m , P erio d ic a de r e m o rali canonica litu r- gica 60, 1971, s. 650: „N ixi fu n d am e n tal! p rincipio de um itate p o te sta tis in Ecclesia a T hom a A q u in a te exposito (S. Thom as, S uppl. 17, 2 ad 1) e t a concilio V aticano II a p p ro b a to (L u m e n g en tiu m , n. 21—24; Cfr. N ota E x p lic ativ a P ra e v ia , n r 2), possum us concludere, quod a fine, ob quean haec p o te sta s e x e rc e tu r, a b eiusque ap p lica tio n e a d obtin en d am a u c to rita tiv a m iuistam decisionem depandet, uitrum p o te sta t de q u a est senmo cenisenda sit ta m q u a m po te sta s iudicialis. M odus v ero quo e x e r c e tu r tr ib u it ei c h a ra eterem p o te sta tis sic d ic tae adm inisitrativae a u t s tr ic te iudicialis; re liq u a v ero po te sta s exseoutiva, q u a ce rta societas re g itu r, potest et d eb e t n o m in a ri potestas v o lu n ta ria .”
w yjaśnionym sensie, a zatem ak ty adm inistracyjne obejm ują całą działalność pograniczną.
J a k z tego w ynika, aktem ad m inistracyjnym w szerokim tego słowa znaczeniu będzie w ykonyw anie w ładzy sądow ej w „sposób” adm inistracyjny. Sposób bowiem zaczerpnięty jest z w ykonyw a n ia w ładzy adm inistracyjnej, jednakże ze względu na przedm iot i cel nie zam ieni się n a tu ra w ładzy i jej zastosowanie pozostanie w każdym w ypadku — niezależnie od „sposobu” — w ym iarem spraw iedliw ości, stosow anym często w zarządzaniu kościelnym. Ścisły związek z w ym iarem spraw iedliw ości posiada rów nież cała dziedzina stosowania środków dyscyplinarnych. Chodzi tu taj o sankcje k arn e w ym ierzane w „sposób” adm inistracyjny. Akty tego rodzaju będą dotyczyły najczęściej wykroczeń, a nie prze stępstw w ścisłym tego słowa znaczeniu, chociaż niektóre kary w ym ierzane są rów nież w „sposób” adm inistracyjny.
Podobnie ak tam i adm inistracyjnym i w szerokim tego słowa zna czeniu będą ak ty zbliżone do w ładzy praw odaw czej. Chodzi tu 0 cały szereg konkretnych decyzji adm inistracyjnych o charakterze norm atyw nym . Tego rodzaju nakazy, czy zakazy, m im o charakteru adm inistracyjnego m uszą zawsze posiadać cechy właściw e każdej kanonicznej norm ie praw nej. Muszą być zatem godziwe (hone- stum), spraw iedliw e (iustum), pożyteczne dla dobra wspólnego, czy dla jednostek, dla których są w ydane (utile) i wreszcie możliwe do w ykonania (possibile).
O statnim rodzajem aktów adm inistracyjnych w szerokim tego słowa znaczeniu należy nazw ać te, k tó re są zbliżone do w ykony w ania kom petencji adm inistracyjno-ekonom icznej, w yjaśnionej na początku. Nie są one w ykonyw aniem „w ładzy” w ścisłym tego słowa znaczeniu, m ają bow iem charak ter pomocniczy, jednak zna czenie praw n e posiadają. Można tu zaliczyć stw ierdzenia faktów wszelkiego rodzaju, w yjaw ienia swojego sądu, stw ierdzenia zgod ności, ak ty k ontroli itp. Są one niezbędne w adm inistracji, choć najczęściej nie w yw ołują skutków praw nych. J a k było to już więc sygnalizow ane na początku, tru d n e jest określenie zakresu aktów adm inistracyjnych naw et w sensie negatyw nym . Z akresy zbliżają się bowiem, czy zachodzą często na dziedziny sąsiednie.
2. W ykonywanie władzy adm inistracyjnej w Kościele
Przechodząc do om ówienia adm inistracji typow ej dla Kościoła 1 Jego praw a adm inistracyjnego, nie można ograniczyć się jedy nie i wyłącznie do spraw czysto kościelnych, ale rozw ażając prob lem teoretycznie, należy uw zględnić współczesne osiągnięcia w ie dzy praw niczej o tyle, o ile dadzą się w ykorzystać w takiej cha raktery stycznej społeczności, jaką jest Kościół.
[5] A kty adm inistracyjne 53
Nie ty lko trzeba zwrócić uw agę na c h a rak ter społeczności koś cielnej, ale rów nież n a koncepcję praw a, k tó re w tejże społecz ności odgryw a rolę służebną. Słusznie bow iem mówi St. Langrod, że u źródeł każdego przem yślanego podejścia praw nego do jakie gokolwiek zagadnienia tkw ić m usi tak a lub inn a koncepcja praw a. P raw n ik m usi dążyć do w ydobycia tej koncepcji z nieświadom ości i do wczucia się w rozliczne jej aspekty po to, żeby orientow ać się nie tylko w tekście obow iązujących reguł, lecz także, by oprzeć sw oją m entalność praw niczą na głębszej i stalszej podstawie. Ta kie podejście do problem u stanow i pu n k t w yjścia. O perow anie p ra w em obow iązującym bez zdania sobie spraw y z koncepcji, k tó ra kierow ała jego autorem , lub k tó ra m a być bazą jego opracow ania, prow adzi do błądzenia po om acku i do m niej lub więcej zrutynizo- w anego posługiw ania się m echanizm em o nieznanej ko nstrukcji w ew nęrznej 4. Odnosi się to nie tylko do odczytyw ania istniejących już regu ł praw nych, względnie d y re k ty w adm inistracyjnych i ich in terp retacji, ale rów nież dotyczy właściwego podejścia do samego w ykonyw ania ad m inistracji kościelnej, która pow inna zm ierzać do w ypełnienia sobie w łaściw ej fun kcji w tejże społeczności. Będzie to m iało szczególne zastosow anie tam , gdzie podm iot adm inistracji sam ma decydować o k o n kretny m rozstrzygnięciu.
A dm inistracja kościelna rozw ażana nie tylko w całości, ale także w poszczególnych swoich elem entach posiada n a tu rę zupełnie ory ginalną i sobie w łaściw ą. Ma ona bow iem nie ty lk o realizow ać i przyczyniać się w sposób ja k n ajb ardziej skuteczny do tw orzenia w spólnoty „com m unio” L udu Bożego na danym odcinku, ale rów nież w inna odgryw ać rolę służebną kierow ania daną społecznością tak, żeby mogła ona w ypełnić swoje k o n k re tn e zadanie i m isję w y tyczoną przez C h ry s tu s a 5. A zatem cechą w ypływ ającą z n a tu ry działalności adm inistracyjnej Kościoła jest au to ry taty w n a służba we wspólnocie L udu Bożego, strzegąca dobra wspólnego, przyczy niająca się i u łatw iająca realizację konkretnych, zawsze ak tu al nych zadań 6.
4 Cfr. L a n g r o d J., Sz., In s ty tu c je p raw a adm in istra cyjn eg o , K rak ó w 1948, s. 144.
5 Cfr. R o m i t a F., I fo n d a m e n ti teologico-giuridici dell’a m m in istra - zione ecclesiastica, M onitor E cclesiasticus 99, 1974, f. III, p. 46: „PAmimi- n istra zio n e E cclesiastica, ha, n el comples'so ed in tu tte le sue com po n e n t giuridiche, u n a n a tu ra a sso lu ta m en te o rg in ale e p ro p ria , che tro - va la su a s.piegazione a d e g u a ta n ell’azione di C risto, Capo ed A nim atore p eren n e d ella v ita d ella C hiesa e deve rea lizz are n elle fonme piu ad e - guate ed efficaci la ’com m unio’ del P opolo di Dio p e r il conseguim ento della salveza.”
6 Cfr. Ibid. s. 45: „N ella C hiesa alla n a tu ra d e ll’a ttiv ita a m m in is tra - tiv a com e au to rita se rv iz io corrisp o n d e in princiipo d ella „com m unio” sul q u ale si basa il p ro w e d im e n to a m m in istra tiv o , la cui esecuzione
W supozycji jedności władzy, podkreślanej już przez św. To masza 7, a także na nowo przez n iejednych bardziej współczesnych autorów , co autorytatyw n ie potw ierdził Sobór W atykański II, adm inistracja kościelna będzie zaw ierała się w w ykonyw aniu „po- testas om nia m oderandi” (L. G. N. 27), jedn ak — zgodnie z tym , co było pow iedziane na początku — wyłącza się z niej część okre ślaną jako w ładza praw odaw cza i sądownicza. One bowiem z n a tu ry rzeczy nie należą do adm inistracji jako takiej.
Podział ten bynajm niej nie kw estionuje jedności w ładzy kościel nej 8, albow iem jest w prow adzony ze w zględu na ludzki sposób wy konyw ania w ładzy oraz n a przedm iot i inn y cel wyszczególnionych dziedzin, a nie ze względu na sam ą władzę, która z n a tu ry swo je j jest czymś jednym . Dlatego szczególnie trzeba zwrócić uwagę, ażeby każdy przejaw w ładzy i kom petencji w Kościele był wyko ny w any w jedności hierarchicznej z K olegium następców Apostołów i Jego Głową — papieżem „in com m unione h ierarchica”. Każda bo w iem fu n kcja adm inistracyjna w ykonyw ana jest w ew nątrz spo łeczności L udu Bożego organicznie i hierarchicznie uporządkow a nej, dla dobra i zaspokojenia jej potrzeb 9.
a volte è sospesa ex ju re a tu te la del bene della com unità, oppure con d ec reto del T rib u n a le A m m in istrativ o com petente.”
C fr. Ibid. s. 49: „Con essa abbiam o voluto d are unia p la stic a ra ffig u ra - zione di quella „com m unio”, n ella q u ale deve svolgersi l’A m m in istra- zione E cclesiastics, che, come tu tta la v ita della Chiesa, h a Cristo com e suo Capo ed A n im a to re perenne, e te n d e a rea lizz are in C risto l’„uinio” e la „com m unio” d ella „'com m unitas ecclesialis”.
7 S. T h o m a s , S uppl. 17, 2. ad 1.
8 R o m i it a F., Fondamenti teologico-giuridici della giustizia ammi- mstrativa, M onitor E cclesiasticus, 98 (1973), p. 335: „G rave erro re sa - re b b e perciô ceroare di spiegare le origini e lo sviluppo della G iustizia A m m in istra tiv a n ella C hiesa a lia lu ce di q u an to è av v e n u to ed avviene n ella G iustizia A m m in istrativ a neg li S tati, in p artic o la re in quelli m o- d ern i, in base a l fam oso principio della divisione dei poteri e del loro reciproco controllo. N é si puô fa r leva su lla „distinzione” dei p o teri, esiste n te n ella Chiesa, p e r concludere che il p rincipio della „divisione” dei m edesim i è orm ai e n tra to an c h e n ella Chiesa.
A ltro è la „distinzione” tr a p o te re legislativo, p o tere g iu diziario e p o tere a m m in istra tiv o n eire sercizio di u n ’u n ic a „sacra p o te sta s” con- fe rita da C risto ad u n a stessa persona, che l’esercita in com m unione g e ra rc h ic a con il Collegio dei S uccessori degli A postoli; a ltro è la „sep a ra zio n e” fra i d etti poteri, che sono e sercitati da tito la ri d iffe re n ti e che sono c o n tra p p o sti e si fre n an o a vicenda fra loro, secondo la classica fra s e del M ONTESQUIEU („Le pouvoir a r r ê te le pouvoir” (L’ésprit des lois 1748). A ltro è il „controllo’ dell’a ttiv ità am m inistnativa d é lia p erso n a che viene in v e stita da C risto délia „sacra p o te sta s” e che, com e uomo, puô sb a g lia re nel m erito e n ella leg ittim ità ; a ltro è la con- trapposizione ed il reciproco fre n o fra i tr e p re d e tti p o teri.
T e n ta re di r id u rr e la n a tu ra d élia „sacra po te sta s” , p ro p ria ed unica d élia Chiesa, a lla stre g u a d élia ,potestà civile, è u n a tte n ta to alla stessa Constiituzione d iv in a d élia C hiesa.”
A kty adm inistracyjne 55
Ci zaś, którzy odnośną funkcję spełniają w tej m aterii nie są po nad Ludem Bożym czyli ponad Kościołem, ale spośród niego i w e w n ą trz w spólnoty kościelnej spraw ują swoje zadania. Podkreślił to bardzo w yraźnie w prost i pośrednio Sobór W atykański II. A dm i n istracja zatem kościelna jest funkcją służby w stosunku do w ier nych, w zględnie m niejszych społeczności i nie m a tu ta j dwóch róż ny ch poziomów (piani differen ti — dom inantę e dominato).
Zarówno więc w ch arak terze w ładzy kościelnej jak i szczegól nie w jej jedności należy dopatryw ać się źródeł jednej z zasadni czych różnic m iędzy koncepcją w ładzy ad m inistracy jn ej kościelnej a odnośnym i koncepcjam i tejże w ładzy w państw ow ych system ach praw no-adm inistracyjnych, które opierają się na pełnym tró jp o dziale władzy.
Na adm inistrację kościelną nie można patrzeć statycznie, ale dy nam icznie. J e s t ona bowiem zawsze w ykonyw ana w konk retny ch w aru n k ach w ypływ ających z historyczengo rozw oju społeczeństw i ich k u ltu ry . T rzeba więc zawsze brać pod uw agę kon kretn ą, współczesną sytuację bez lekcew ażenia w zględu na przeszłość, która doprow adziła do tak iej, a nie innej rezczyw istościł0. Ciągła ewo lucja każdej społeczności w ym aga często szybkiego i bezpośred niego działania au to ry te tu i to nie tylko twórczego, ale i skutecz nego n .
W adm inistracji państw ow ej i nauce praw a trzeba było poko nać liczne opory i dokonać n aw et pew nego p rzew rotu myślowego, b y oprzeć aktyw ność adm inistracji n a stałej b a z ie 12. Za praw o ad m inistracyjne należy uważać zespół przepisów praw nych i in stru k c ji regulujących działalność organów adm inistracyjnych, w w yniku których pow stają stosunki praw no-adm inistracyjne. Sto sunek tak i jest więc w yrazem istnienia praw nego zw iązku m iędzy jego u cz estn ik am i13. P raw o adm inistracyjne elim inuje więc w du żej m ierze dowolność, czy n aw et samowolę adm inistracji. Je st rze czą znam ienną, że praw o adm in istracyjne upow szechnia się n a ca
servizio risp e tto a i fedeli, com e a m m in is tra ti; non su due pian i d iffe - reniti (d o m in an te-dom i n a to ), m a su u n p ia n o di p a ritä di fro n te a C risto, il v ero Capo d ella com u n itä o ristiana. G erarch ia E colesiastica — fedeli arg a n ic a m e n te stru c c u ra ti secando d iffe re n ti fu nzioni da L u i confe-
T'ite...”
10 C fr. G i a n n i n i M., Corso di d iritto a m m in istra tivo , M ilano 1965, s. 8.
11 C fr.: „C iągła ew olucja społeczna w ym aga często szybkiego i bezpo śred n ieg o działan ia a u to ry te tu państw ow ego i to nie tylk o tw órczego a le i skutecznego.” — K u -m a n i e c k i K. W., A k t a d m in istra cy jn y, K ra k ó w 1913, s. 11.
12 L a n g r o d J., o.e., s. 23.
13 S t a r o ś c i a k J. — I s e r z o n E., P raw o a d m in istra cy jn e, W a r szaw a, 1963, s. 16.
łym świecie. Różne jest ono w różnych krajach, bo rozm aite są ustroje i dążenia społeczeństw 14.
Podobnie i w Kościele zgodnie ze zrozum ieniem potrzeb społecz ności L udu Bożego istnieje cały szereg spraw czy in stru k cji pom a gających adm inistracji kościelnej do uporządkow anego i harm onij nego działania. Biorąc pod uw agę dynam iczny ch a rak ter adm inis trac ji w tej społeczności, kanoniczne praw o w tej m aterii nie może być — używ ając określenia autorów włoskich — „ordinam ento ciuso”, lecz przeciw nie, m usi to być „ordinam ento ap p erto ” tak, żeby mógł być spełniony wyżej om ówiony cel, któ rem u adm inistra cja m a służyć.
Rozważania ogólne o adm inistracji można by zakończyć myślą w yrażoną już przez G ian n in ieg o 15. Z jednej strony adm inistracja publiczna jest dziś doniosłym czynnikiem w życiu zespołowym i indyw idualnym każdego z nas, n ik t nie p otrafiłby żyć w sposób cyw ilizow any w świecie, w k tó ry m adm inistracja by nie funkcjo now ała i nie dostarczała dóbr i usług w sposób masowy, z innej strony wszakże należy ona do rzeczy najbardziej niedoskonałych ze w zględu na swoje niedociągnięcia, a czasami n aw et sprzecz ności. Je st groźna w sw ej potędze, a zarazem bezbronna. Panuje, ale daje się dziecinnie nabierać. Ma bogactw a niezm ierzone i żyje w sknerstw ie. Je s t pom yślana w edług ładu, a żyje w nieładzie. W tym jest d ra m a t państw a współczesnego.
W dużej m ierze powyższe spostrzeżenia można by odnieść i do ad m inistracji kościelnej, k tó ra zawsze pozostaje z jednej strony czymś niezbędnym dla członków L udu Bożego, z drugiej strony jest w ykonyw ana przez ludzi, co pociąga za sobą jej niedoskonałość i nie p otrafi sprostać w szystkim zadaniom , jakie przed nią stoją.
3. Pojęcie aktu adm inistracyjnego
Przechodząc do om ówienia bardziej konkretnych przejaw ów adm in istracji w Kościele należy zaznaczyć, że z pom inięciem kom petencji adm inistracyjno-ekonom icznej przedm iotem dalszego roz w ażania będą ak ty w ładzy lub inne czynności adm inistracyjne, niezbędne lub pożyteczne w stosunkach m iędzyludzkich. A zatem będzie mowa, jak to okre51a G ia n n in i16 o działaniu ad m in istracyj nym . O bejm uje ono wszelkie działanie adm inistracji publicznej m ające znaczenie praw ne. Zakres tych czynności jest bardzo sze roki. Należą do niego nie tylko sam e ak ty władzy ad m in istracy j nej w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale rów nież czynności tzw.
14 L o n g c h a m p s F., o.c., s. 7. 15 G i a n n i n i M., Corso ... o.c., s. 68. 16 G i a n n i n i M., Corso ..., o.c., s. 84.
[9] Akty adm inistracyjne 57
techniczne i faktyczne służące do przygotow ania, względnie wyko n ania konk retnych decyzji ad m in istra c y jn y c h 17.
Istotą adm inistracji i zasadniczym jej przejaw em jest a k t adm i nistracyjny. Je st on najczęściej tw órczy przez to, że pow oduje nie tylko zaistnienie now ych stosunków faktycznych, ale i tw orzy no we, zindyw idualizow ane, k onkretne stan y p raw n e w granicach istniejącego porządku praw nego w celu uzgodnienia poszczególnych przejaw ów ew olucji zjaw isk społecznych z istotą i celem danej w sp ó ln o ty 18. A k ty adm inistracyjne zasadnicze w yw ołują sk utk i p raw ne, nak ład ają jakiś obowiązek, przyznają u praw n ien ia i t p . 19. N iektórzy autorzy np. Iserzon, stoją n a stanow isku, że pojęcie ak tu adm inistracyjnego jest rów noznaczne z pojęciem decyzji adm i n istracy jn ej 20. In n i natom iast rozróżniają te dw a pojęcia. W teore tycznych rozw ażaniach m ożna je traktow ać osobno, jednakże w prakty ce uzew nętrzniona decyzja upraw nionego organu adm ini stracyjnego, o ile spełnia w szystkie cechy niezbędne dla ak tu p ra w nego jest rów noznaczna z aktem adm inistracyjnym .
Indyw idualna, kom petentna i uzew nętrzniona decyzja adm ini stracy jn a odgryw a więc istotną rolę w realizacji fu n k cji adm in istra cji. Polega ona n a ochronie istniejących stosunków praw no-spo- łecznych, rozw ijaniu ich, tw orzeniu nowych, odpow iadających po trzebom danej w spólnoty 21. M iędzy tw orzeniem now ych stosunków faktycznych a ak tam i ad m inistracyjnym i zm ierzającym i do zacho w ania istniejącego porządku, w zględnie regulującym i aktu aln e po trzeby i stan y praw ne, w inien istnieć ścisły w ew nętrzn y zw iązek 22. J a k z jednej stron y decyzja adm inistracyjna jest: a) skutecznym i giętkim narzędziem ingerencji adm inistracji w życie społeczne, b) daje szerokie możliwości m odyfikacji procesu jego rozwoju, c) zaw iera w sobie szeroki w achlarz możliwych, w yw ieranych przez nią skutków , dających się z odpow iednią dokładnością dostosować do rodzajów i treści regulow anych stosunków społecznych, o tyle z drugiej stro ny — szczególnie biorąc pod uw agę specyficzną n a
17 Cfr. K a s z n i c a St., o.c., s. 96; B o r k o w s k i J., D ecyzja a d m i n istra cy jn a , W arszaw a, 1970, s. 8.
18 Cfr. K u m a n i e c k i K., o.e., s. 11; cfr. etiam : „diohiarazioni di volonté, m an ifestazio n i di giudizio e m a n ifesta zio n i di conoscenza. L e d ich iarazio n i di v o lo n tà si chiam ano v e ri a tti aim m inistrativi; le m a n i festazio n i di giudiżio o di conoscenza si chiam an o m e ri a t ti am m in i- stra tiv i. I p rim i si chiam ano p u re p ro v v ed im en ti, p erch é sono a tti a u to -r ita tiv i che h an n o fo -rza di c-rea-re, di m o d ific a-re o di estin g u e -re situ a -zioni giurididhe, a d iffe ren za degli a ltr i che hanino sem plice funzione stru m e n tale, accessoria o seco n d aria.” D’O stilio Fr., Tipologia ed ese- cuzione degli a tti a m m in istra tiv i, A po llin aris 45, 1972, s. 265.
19 K a s z n i c a St., o.e., s. 96. 20 B o r k o w s k i J., oc., s. 32. 21 B o r k o w s k i J., o.e., s. 70. 22 K u m a n i e c k i K., cfr. o.e., s. 29.
tu rę Kościoła, jego zadanie i cel — w kościelnym akcie adm in istra cyjnym , pow inna się przejaw iać służba potrzebom L udu Bożego. W dużej m ierze należy stosować zasadę pomocniczości, aby ingero wać tam , gdzie napraw d ę zachodzi tego potrzeba.
W rozm aitych system ach ak ty adm inistracyjne pojm owane są bądź to: 1° jako fu nkcja władcza (im perium ) podporządkow ująca sobie aktyw ność jednostek, 2° jako fu nkcja usługowa, zabezpiecza jąca członkom społeczności otrzym yw anie pew nych świadczeń i do starczająca im tego, czego sam i w ypracow ać nie mogą, czy osiąg nąć nie są w stanie, lub 3° jako funkcja pośrednia, polegająca na zachęcaniu do aktyw ności p ry w a tn ej 23. W zastosow aniu do społecz ności kościelnej zasadniczo dwie ostatnie funkcje a k tu adm inistra cyjnego w inny być bran e pod uwagę.
Indyw idualna decyzja w ładzy adm inistracyjnej, k tó ra nie wcho dzi w zakres w ładzy sądow ej, ani prawodawczej, jest aktem adm i n istracyjn ym w ścisłym tego słowa znaczeniu. O ile natom iast jest zbliżona do w ładzy praw odaw czej lub sądowniczej, czy wykonuje którąś z nich w sposób adm inistracyjny przez w ydanie ak tu n o r m atyw nego w przypadku w ładzy prawodawczej, a rozstrzyganie jakichś kw estii spornych, czy dokonyw anie innego rodzaju w ym ia ru spraw iedliw ości w drugim w ypadku — m am y do czynienia z aktem ad m inistracyjnym w szerokim tego słowa znaczeniu. N a tu ra bowiem w ładzy się nie zm ienia, a z adm inistracji zaczerpnięty jest tylko sposób.
Z kolei należy omówić wymogi, jakim ak t ad m inistracyjny w i nien odpowiadać oraz cechy, jakie posiada. A kt adm inistracyjny zatem jest to czynność organu adm inistracyjnego, mieszcząca się w ram ach obowiązujących przepisów praw a. Ażeby ten ak t był praw idłow y, w inien odpowiadać następującym w arunkom : a) po w inien pochodzić od organu kom petentnego zarówno rzeczowo jak i miejscowo, b) w ydać go można zgodnie z praw em m aterialn ym (secundum legem), poza praw em (praeter jus), nie zaś (contra le- gem) — przeciw p raw u — chyba, że chodzi o dyspensę — oraz c) m usi być w ydany z zachowaniem w arunków praw a, jeżeli takie w praw ie są przew idziane 24.
Ponadto, jak każda norm a kanoniczna, czy każdy rozkaz, rów nież a k t ad m inistracyjny w inien posiadać n astępujące cechy: 1° m usi być godziwy (honestum), czyli zgodny z obowiązującym i norm am i m oralności, 2° spraw iedliw y (iustum), czyli nie może n a ruszać podstaw ow ych upraw nień innych jednostek czy też osób praw nych, 3° pożyteczny czy to dla całej społeczności L udu Bo żego, czy też dla jakiejś m niejszej wspólnoty kościelnej, względnie też samego adresata. Nigdy natom iast nie może przynosić p ry w a t
a L a n g r o d J., o.c., s. 173.
i l l ] Akty adm inistracyjne 59
n e j korzyści adm inistrującem u, ponieważ byłoby to nadużyciem w ładzy. K ażdy bowiem a k t adm inistracyjny w inien być spełniony d la dobra wspólnego, 4° możliwy do w ykonania (possibile), czyli mieszczący się w granicach zwyczajnych, ludzkich możliwości, nie w ym agających w k o nkretnej sytuacji aktów heroicznych, poza ogól n ie znanym i w Kościele w yjątkam i.
W arto jeszcze wspomnieć, że konkretność a k tu adm inistracyjnego je st podwójna. P rzejaw ia się nie tylko w oznaczeniu adresata, lecz także w kon k retn y m oznaczeniu sytuacji, k tó rą ak t ad m in istra cyjny reguluje, rozw iązuje, czy m odyfikuje zgodnie z głów nym i w y tycznym i, z celem i zadaniem danej społeczności 2S.
Jeżeli wyżej omówione wymogi nie zostaną spełnione, wówczas m ożna mówić o wadliwości danego ak tu praw nego. Istnieje jed n ak „dom niem anie zw ykłe” prawidłow ości, dopóki przez now y ak t ad m in istracy jn y nie zostanie stw ierdzona wadliwość czy to istotna, czy też drugorzędna i w adliw y ak t nie zostanie napraw iony, odwo łany, czy zm ieniony 26.
W ty m m om encie rozw ażań dochodzi się do stw ierdzenia bardzo w ażnej cechy, k tó ra jest właściw a i ekskluzyw na dla aktów adm i nistracyjnych, m ianow icie: akt adm inistracyjny dokonany jest waż n y zaraz po jego w yd aniu i jego skuteczność praw n a trw a, dopóki nie zostanie anulow any, względnie popraw iony. Do ważności za tem nie w ym aga się jakiegoś potw ierdzenia, czy upływ u czasu. W ygasnąć może zatem ak t adm inistracyjny ta k samo, jak może pow stać z woli kom petentnego podm iotu. We w szystkich zaś w y padkach, w któ rych w pow staniu ak tu adm inistracyjnego współ działa form alnie kilk a jednostek, mogą one spowodować w ygaśnię cie a k tu adm inistracyjnego lub jego zmianę. Ponadto ulec zm ianie lub przestać istnieć może pośrednio np. n a sku tek zdarzenia p rzy rodniczego, gdy pew ne re alia przestają istnieć, lub też na skutek
zm iany norm y p raw n ej, w oparciu o k tórą dany ak t adm in istra cy jn y regulow ał k o nkretne zdarzenia 27.
25 C fr. Ibid. s. 1-64. 2e Ibid. s. 171.
27 Cfr. K u m a n i e c k i K., o.c., p. 76 e t 77; Cfr.: „La irruperatività d e ll’a tto a m m in istra tiv o , che m olti chiaimano p u re a u to rita rie tà , consiste n e l fa tto che l ’a tto ac q u ista efficacia e la conserva, an c h e se invalido, fin o a q u an d o non sia sta to an n u llato . Q u aesta c a ra tte ristic a è esclusiva degli atlti a m m in istra tiv i, i q u ali resi efficaci p e r a v e r s u p e ra ta la fase in te g ra tiv a , ipso facto d iv e n tan o im p e ra tiv i nei co nfronti del soggetto d e s tin a tario . T ale nota, o ltre che essere esclusiva degli a tti a m m in is tra tiv i, è an ch e costante, in q u a n to conviene indi'stin tam en te a tu tti gli a t ti a m m in istra tiv i, a d iffe ren za d ella esec u tiv ità e d ella eseguibilità, com e ora vedrem o.
L a im p e ra tiv ità viene d iv e rsa m e n te g iu stifica ta in d o ttrin a : alcu n i ne Tipongcmo il fo n d am e n to n ella p resunzione della le g ittim à degli a tti am m in is tra tiv i, a ltri, invece, n ella esigenza che l ’a tto a m m in istra tiv o
4. Podmiot aktu prawnego
Źródłem ak tu adm inistracyjnego jest kom petentny podmiot, k tó ry piastuje pew ien urząd w Kościele, czyli spełnia funkcję na korzyść L udu Bożego. Jeżeli m ów im y w ty m w ypadku o urzędzie kościel nym , należy go rozum ieć w szerokim tego słowa znaczeniu zgodnie z kan. 145 CIC. tzn. takim , w jakim go rozumie Sobór W atykań ski II w dekrecie „De p resbiterorum m inisterio et v ita ” w n-rze 20-tym, jako „officium ecclesiasticum ” „...quod quidem deinceps intelligi debet quodlibet m nus stab iliter collatum in finem sp iri- tualem exercendum ”. Podm iot ten m usi posiadać odpowiednią kom petencję czy to ogólną, czy specjalną dla konkretnego zakresu. S pełniając sw oją funkcję może on działać tylko w ram ach sw oich upraw nień. Podm iot zatem spełniający swoją funkcję przejaw iając swoją wolę, korzysta z „w ładzy adm inistracyjnej” w ściłym lub sze rokim tego słowa znaczeniu, w sensie wyżej w yjaśnionym . Używa jąc pierw szej (akt adm in istracyjny zasadniczy) zam ierza wywołać k o n k retn y sk u tek praw ny, drugą natom iast posługuje się, — w ce lu dokonania aktów przygotow awczych, wykonawczych, technicz nych etc. (akty adm inistracyjnej pomocnicze). Przez jedne i drugie zm ierza on do osiągnięcia konkretnego dobra wspólnoty, czy też zdeterm inow anych członków społeczności kościelnej. Podm iot ten może być jednostką in dyw idualną lub kolegialną. W każdym w y padku przejaw iając swoją wolę 28 pow inien posiadać n ie tylko n a tu raln ą zdolność działania, lecz rów nież i praw ną, o k tó rej była w y żej mowa 29.
G dy ak ty adm in istracyjn e są dokonyw ane przez podm ioty kole gialne, posiadające k o n kretną funkcję ad m inistracyjną w Kościele operi im m ed iatam en te, perch é m andfestazione tipica del p o te re pubblico ch e non deve in c o n tra re in tra lc i p e r il raggiungim ento dei suoi ffini. — O’O s t i 1 i o, o.c., s. 279.
28 „Gli individui, ohe h an n o il com pito di fo rm are e di esp rim e re la v o lonté im p u ta b ile alTente, d alla dottrim a sono d iv e rsa m e n te desig n ati: ch i li d ice O rgani (seguendo la d o ttrin a tedesca), chi li dice F u n zio n a ri (seguendo la d o ttrin a francese), chi li dice A genti (seguendo la d o ttrin a ita lia n a), e chi li dice O fiiciali (seguendo la d o ttrin a canonistica).” — D ’O s t i l i o Fr., N a tu ra e tipologia del p ro v ve d im en to a m m in istra tivo , M onitor E cclesiasticus, 99, 1974, f. III, s. 59, przyp. 34.
29 „11 sogetto, è ovvio, deve possedere i req u isiti n a tu ra li (capacitas intelligenidi et volendi) e q u elli giuridici. I req u isiti g iu rid ic i del sog- getto d e ll’a tto am m in istra tiv o sono i seguenti: a) deve essere un organo d élia P. A. (parrocchia, diocesi, casa religiosa, p rovincia, congregazione, ordine); b) deve a v e re la com petenza specifioa p er q u el d a to atto am m i n istra tiv o ; c) deve a g ire n ella q u alité , ossia neU’eserciz.io d élia sua funzione a m m in is tra tiv a ; d) deve m ira re al fin e pubblico, in modo im m ediato e diretto , perché, in caso co n trario , si a v re b b e l’abuso di p otere: in te resse p riv a to in atto d’ufficio.” — D ’O s t i 1 i o Fr., Tipologia ed esecuzione ... o.c., s. 262.
[1:3] Akty adm inistracyjne 61
up. K onferencje episkopatu, przejaw iają one sw oją decyzję w spo sób sobie właściw y. Mogą wchodzić w rachubę rów nież ak ty ko lektyw ne np. w yjaw ienie woli przez w iele osób działających wspól nie, nie będących jed n ak podm iotem p ra w i obowiązków w Koś ciele np. różnego rodzaju komisje.
Może być wreszcie m owa o aktach złożonych (acti complessi), np. w yjaw ienie w oli przez dw ie lub w ięcej osób, k tó re w spółdziałają dla osiągnięcia jednego celu, co może p rzybrać ch a rak ter kon trak tu , w zględnie ugody, o znaczeniu p raw a publicznego. Je d n ą ze stron zw ykle jest podm iotem władzy, czy kom petencji adm inistracyjnej, a druga, osobą lub zespołem pry w atn y m 30.
Bardzo w ażną cechą działania adm inistracyjnego w Kościele jest osobista odpowiedzialność w w ypadku, gdy chodzi o a k t adm ini stracy jn y indyw idualnie podjęty, odpowiedzialność kolegialną, w w ypadku decyzji kolegialnej, lub kolektyw ną tzn. w szystkich w spółdziałających itd. Chodzi głów nie o odpow iedzialne skiero w anie a k tu adm inistracyjnego do zasadniczego celu i zadania, ja kie m a być w ykonane w danym zakresie. Można mówić o odpowie dzialności dotyczącej m eritu m spraw y, którego dotyczy a k t adm ini stracyjny, jego właściwości, użyteczności, odpowiedniości, w ydania w e w łaściw ym czasie itd. Odpowiedzialność ta będzie posiadała nie tylko c h a rak ter pastoralny, lecz rów nież i praw ny. Oczywistą jest rzeczą, że nie w yklucza się rów nież odpowiedzialności cyw ilnej i k arnej, w łaściw ej dla postępow ania adm inistracyjnego. Będzie tu chodziło nie tylko o odpowiedzialność zróżnicowaną w zależności od funkcji czy to w zględem w ładzy najw yższej, biskupa, czy też czynników ko m petentnych n a niższym szczeblu, lecz także w szyst kich wobec C hrystusa — Głowy całego Kościoła 31.
80 C fr. D ’O s t i l i o F r., Tipologia ed esecuzione ..., o. c., s. 264 ss. 31 „M a la n o ta d o m in a n te dell’a ttiv ità a m m in is tra tiv a d ella G erarch ia E clesiastica è la p erso n a le resp o n sa b ilité, so tto il p rofilo pasto rale, délia decisione d efin itiv a e d ell’attu az io n e del provv ed im en to a m m in is tra ti- vo”. (...)
„P arlam o solo d élia re sp o n sa b ilità p a sto ra le d i esso, cioè d e l m erito, ossia délia su a u tilité , o p p o rtu n ité , te m p estiv ità , ecc., lim ita ta m e n te alla Q hiesa locale — p e r econom ia di tra tta z io n e — m a i p rin cip i e le r e la tiv e applicazioni valgono — p ro p o rtio n e se rv a ta — anche per la C hiesa u n iv e rsa le ”.
„A bbiam o p a rla to di resp o n sa b ilità invece che di a u to rité , p e rc h é il vero Capo della C hiesa locale ed u n iv e rsa le , che h a e conserva u n a piena a u to rité su di essa, è C risto, ehe l’h a trasm e ssa agli A postoli e poi ai lo ro S uccessori, i V escovi, i q u a li perciô sono resp o n sa b ili d ell’uso di ta ie a u to rité m nanzi tu tto d a v a n ti a C risto, d al q u a le l ’h anno r i- cev u ta; poi d a v a n ti a l P ap a, ehe con la „m issio canomica”, ne h a con- fe rito l’esercizio nel Collegio Episeojpale; in fin e d a v a n ti a l P opolo di Dio, p e r la oui salvezza essi hamno rice v u to e la {» testé episcopale ed il suo esereizio. D i q u i l’a u to rité del V escovo n el d ec id e re e n eli’ese- gu ire il p ro v v ed im en to am m inisitrativo; d i qui l’obbedienza dei fedeli nell’a ttu a r e il p ro v v ed im en to a m m in istra tiv o . Il Vescovo h a A u to rité
In n y podział podm iotów adm inistracji kościelnej opiera się po średnio n a dyspozycji praw a Bożego, n a podstaw ie którego adm i nistracja kościelna podzielona jest na adm inistrację dotyczącą K oś cioła powszechnego i Kościołów party k u larn y ch . W zależności od tego zasadniczego podziału istnieje w Kościele cały szereg podmio tów spełniających funkcje pomocnicze z ustanow ienia praw a koś cielnego, zarów no zależnych od w ładzy najwyższej jak i lokalnej b isk u p ó w 32. Cechą charakterystyczną wspólnoty kościelnej jes‘t hierarchicznie ukonstytuow any i współdziałający organizm w ielu w spólnot od najw yższej aż do najm niejszej, którą je st rodzina — „jako najm niejszy Kościół”. Dlatego też nic dziwnego, że adm inistra cja kościelna m usi odbywać się na poszczególnych szczeblach i lu dzie pełniący w iifiieniu społeczności kościelnej odnośne funkcje, m ają pow ierzoną sobie kom petencję adm inistracyjną w zdeterm i now anym zakresie. N ależy jed nak pam iętać, że podm ioty spraw u jące fu nkcję adm inistracyjną w Kościele nie działają indyw idual nie, jakoby jeden od drugiego niezależny, ale we wspólnocie i to we wspólnocie hierarchicznej m iędzy sobą i we wspólnocie z tym i dla których funkcję spełniają i którym przez to służą 33.
non p erché ha u n dom inio sui fedeli (è a loro servizio), m a p erc h é ne risp o n d e p e rso n a lm e n te e v erso tu tti. I fedeli obbediscono, non p e r ch é siano suoi se rv i (sono suod fra te lli in Cristo), m a p e rc h é egli agisoe in nom e di C risto p er il ben e di tu tti, p re v ia la p ie n a e totale lo ro p arte cip a zio n e n ella fase p r é p a ra to ria ”.
„A bbiam o p a rla to di „resp o n sab ilité perso n ale”, perdhé personale è la p o testà ehe essi ricevono da C risto ed esercitano con la „m issio c a n o - n ic a ” del P apa.
Penciô ab b iam i esculo u n a „correspon'sabilità” co llettiv a dei fedeli, m a abbiam o p a rla to invece d élia loro a ttiv a , p ie n a e to ta le „ p a rte c i- pazione” a lla p rep a ra zio n e del p ro vvedim ento a m m in istra tiv o .” — R o - m i t a F., I fo n d a m e n ti teologico-giuridici dell’am m inistrazione... o. c., s. 45.
32 „L’A m m inistraziione eoclesiastica, p er d iritto divino, è divisa in d u e ra m i o se tto ri: l’A m m inistrazdone della C hiesa U n iv ersale e q u ella d elle C hiese p artico la ri. In oiascuna di q u esti setto ri, assiem e al g rad o p ri- m ario, ehe è di d iritto divino, vi sono m a lti g ra d i suibalterni, tu tt i di d ir tto edclesiastieo.
N ella p o te stà ded g ra d i priim ari (i cui soggetti sono il S om m o P o n te- fice e i Vescovi) i risco n triam o note com uni e note d iffe ren ziali. L e n o te com uni sono le seguenti: l ’u n a e l ’a ltr a sono di d iritto divino, epis copal!, im m ed ia te e proprie. L e note d iffe ren ziali si riiducono a q u a ttro : ta ie p o testà è u n iv e rsa le , su p rem a , piena, indipendente in sé e n el suo esercizio n el Som m o P ontefice; è, invece, partioolare, su b o rd in a ta , semipdena, in d ip e n d en te in sé e d ip e n d en te n el suo esercizio nei V e scovi. L a p o te stà dei g ra d i subalterne (sia del Sommo P o n tefic e ehe d e i Vescovi), p u r essendo d iffe re n te n ella estensdome, convrene n ella n a tu ra . T ale potestà, in tu tti i g rad i, è di d iritto um ano, d e riv a ta (ris p e ttiv a - m e n te dal Som m o P ontefice o dai Vescovi), o rd in a ria , v ic a ria .” D’O s- t i l i o , N a tu ra e tipologia ..., o. c., s. 53.
[15] Akty adm inistracyjne 63
5. Cel aktu administracyjnego
Nie zawsze pokryw a się cel aktów adm inistracyjnych z m oty wam i, które — co jest rzeczą zupełnie zrozum iałą — m uszą zaw sze istnieć, ażeby k o n k re tn y ak t adm in istracyjny b y ł roztropny i odpow ied zialny 34. Cel określa, co działający chce osiągnąć, mo ty w zaś jest racją, dla której podejm uje się aktu aln e działanie. M otyw zatem zaw iera powód, dlaczego pełniący daną funk cję w k o nkretnej społeczności, w tej chw ili „hic et n u n c” działa, a cel, że robi to w ten, a nie inny sposób 35. Środki w inny być bow iem dostosowane do celu. D om niem ywa się jednak, że zawsze oprócz celu konkretnego dobra wspólnego jest w zięty pod uw agę zasad niczy cel, do którego zmierzać m ają w szystkie kościelne ak ty adm i nistracy jn e w ostatecznym swym ukierunkow aniu.
W edług zgodnej opinii autorów , akt adm inistracyjn y pow inien zm ierzać do dobra wspólnego. Pow inno ono jednak być konkretne, a nie n a tu ry abstrak cyjnej. Również i w ładza praw odaw cza m a za cel dobro w spólnoty, jednakże jest to cel abstrakcyjny, zaw arty w norm ie ogólnej. Dopiero w w ypadkach zastosow ania tejże norm y znajdzie on swoją realizację.
K onkretny cel adm in istracji realizow any jest w społeczności cha rakterystycznej, ukonstytuow anej organicznie. W ydaw anie aktów adm inistracyjnych jest funkcją służby dla dobra ko nk retny ch w spólnot, w zględnie w iernych, którzy są adm inistrow ani, jednakże nie w sensie panow ania nad nimi, lecz w sensie służby kierow ni ków i przew odników . Z tej też ra cji w pojęciu Kościoła współ czesnego w yklucza się spraw ow anie funkcji adm in istracyjnej jako władczego zarządzania (im perialità) — w ścisłym tego słowa zna czeniu. Nie może być więc mowy o panow aniu nad podw ładnym i. Dobro wspólne, do którego zm ierzają kościelne ak ty ad m inistra 34 Cfr. przyip. n r 31.
35 Cfr. „La cau sa n a tu ra le o rem o ta si chiam a anche motivo. In m e rito a q u esta v a f a tta u n ’osservaziane m olto im p o rta n te: m e n tre n e l di'ritto p riv ato i m o tiv i sono g iu r idi cam en te irrile v a n ti, nei d iritto p u b blico am m in'istoativo i motivd vengono p resi in considerazione, podohé essi devono conrispondere se m p re a ll’in te resse pubblico ad a q u el fin e pu b b lico speeifiico a l q u ale il p ro w e d im e n to è diretto. L ’O rgano am - m iinistrativo non poitrà, in fa tti, am am are u n p ro w e d im e n to p er un in te re sse p riv a to e n ep p u re p e r conseguire u n fin e pubblico di a ltro gé n éré. N el p rim o e n ell’a ltr o caso, l’a tto sa re b b e viziato p e r sv ia m e n to di p o tere; nel prim o caso, o ltre il vizio d ell’a tto si a v re b b e anche u n a p a rtic o la re re sp o n sa b ilité dell’OTigano agente. A ta l fine, in tu tti gli a t ti a m m in is tra tiv i fo rm ali dopo l ’in testazio n e ed il preamtoolo, si h a la m otivazione. ossia l ’esposizione som m aria d elle com siderazioni di ondi n e g iuridico, tecnico, a m m n istra tiv o che giiustificano il dispositivo dell’a t to: ..., peripensa..., rite et m a tu re co n sid erata ..., a tte n ta ,„ eoc.
Maincando o rivelanidosi in su ffician te la motivazdone, si h a l’a b u su s po te sta tis, di oui ai cann. 2404—2414.” D ’O s t î l d o Fr.,. T ipologia ed esecuzione ... o. c., s. 263.
cyjne, zależy od rodzaju i stopnia funkcji adm inistracyjnej. Inne będzie dla całej społeczności Kościoła powszechnego, inne dla po ż y tk u Kościoła lokalnego, względnie m niejszych jego wspólnot.
W niektórych system ach praw odaw stw a państw ow ego nie p rz y j m uje się dobra indyw idualnego osób p ry w atnych jako przedm iotu a k tu adm inistracyjnego. Biorąc jed n ak pod uw agę n a tu rę społecz ności kościelnej i pozycję w iernych w Kościele, nie można w y kluczyć, ażeby ich indyw idualne dobro nie było b ra n e pod uwagę jako cel adm inistracji danej wspólnoty kościelnej. Należy jednak z naciskiem podkreślić, że jeżeli to dobro indyw idualne będzie b ra n e pod uw agę, nie m a ono ch a rak teru wyłącznie p ry w a tn eg o 36, bowiem i w tym w ypadku należy znaleźć i podkreślić elem ent wspólnotowy. Jedn ostka korzysta z tego, co daje jej wspólnota, czy poszczególne urzędy tejże w spólnoty; korzysta jed nak w tym celu, ażeby tym lepiej w ypełnić sw oje obowiązki we wspólnocie. Na każdym szczeblu potw ierdza się zawsze w Kościele zasada podsta wowa: „iura su n t p ro p ter officia” — i dlatego dobro jednostki bierze się pod uwagę, um ożliw iając jej w ten sposób zasadniczo pełnienie sw ych zadań oraz indyw idualnych celów, które nie są i nie mogą być wyłączone z zadań wspólnoty.
P onadto w arto podkreślić, że dobro wspólne, będące celem ak tów adm inistracyjnych, nie jest czymś rozum ianym statycznie, lecz dynam icznie. Nie chodzi tylko o dostarczenie środków , czy zorga nizow anie w arunków pracy, ale ponadto akty adm inistracyjne po w inny być ułatw ieniem i m obilizow aniem czy to poszczególnych w spólnot, czy to jednostek, do działania zgodnego z zasadniczym celem Kościoła.
T ak pojęty cel pow inien mieć zawsze przed oczyma każdy, kto spełnia jakąś funkcję adm inistracyjną w społeczności kościelnej. P ow inien być świadom y, że dana działalność w inna zmierzać nie tylko do realizacji, u trzym an ia „com m unionis” na tym szczeblu, na jakim działa, lecz rów nież i do tego, ażeby dana wspólnota mogła lepiej i skuteczniej w ypełniać swoje zadanie. Ponadto w spólnota hierarchiczna w ym aga od niższych funkcjonariuszy ad m in istracy j nych dizałania zgodnego z d yrektyw am i w ładzy wyższej. Synchro nizacja zatem celów działania poszcezgólnych stopni i fun kcji winna w ypływ ać z rów now agi, jak a istnieje m iędzy dobrem publicznym , a dobrem p ryw atnym w społeczności kościelnej. Dla dobra publicz nego nie można podryw ać, ani naruszać podstaw ow ych upraw nień, 36 „In o ltre q uesto „bene” neU’A m m inistrazione E cclesiastica d ev ’es- se re „com une”, ossia non a bemeficio esclusivo d ’u n a persona. A nche se h a corne te rm in e im m eddato u n a persona, il provv ed im en to am m in i- stra tiv o ecclesiastico deve p o te r raggiungere, a ttra v e rs o quella persona, n e ila sua efficacia, d ire tta m e n te o in d ire tta m e n te , an ch e gli a ltri m em b- xi di u n a com unità.” — Cfr. R o m i t a F., I fo n d a m e n ti teologico-giur. deU ’am m . ... o. c., s. 30.
[17] Akty adm inistracyjne 65
czy dobra osób p ry w atnych — lecz i odw rotnie — dla zaradzenia ko nkretnej potrzebie osoby pry w atn ej nie można, egzagerując jej upraw nienia, naruszać dobra innych ze w spólnoty, czy całej spo łeczności 37. Zatem zachowanie rów now agi i harm onii m niejszych i większych celów jest w Kościele rzeczą o podstaw ow ym zna czeniu.
6. Przedm iot aktu adm inistracyjnego
Sam ch a rak ter społeczności, o której jest mowa, decyduje o tym , że przedm iot ad m inistracji będzie odm ienny od ad m inistracji p ań stw ow ej. O ile w ad m inistracji państw ow ej będzie chodziło zasad niczo o dobro publiczne o charakterze ziemskim, doczesnym, o zor ganizow anie i pom nożenie dobrobytu m aterialnego, ekonomicznego, k ultu raln eg o itd., o tyle w Kościele na pierw szy plan w ybija się i m usi się w ybijać dobro duchowe, nadprzyrodzone, czyli o ch arak terze eschatologicznym 38. A zatem oprócz poprzednio w ym ienio nych różnic m iędzy system am i adm inistracji państw ow ej i kościel nej ta będzie stanow iła jeden z zasadniczych elem entów różniących obydwa rodzaje adm inistracji. Oczywiście w Kościele nie można zaniedbać zw ykłych funkcji adm inistracyjnych, gdyż są niezbędne dla każdej społeczności ludzkiej, a Kościół przecież nie przestaje być w spólnotą ludzką.
Suponując powyższe ukierunkow anie na dobro duchowe i n ad przyrodzone, można w ym ienić przykładow o następujące zasadnicze dziedziny, stanow iące p rzed m io t aktów adm in istracyjny ch w łaści w ych w ładzy kościelnej.
W ychodząc od działalności ad m inistracyjnej bardzo ogólnej moż na mówić o działalności adm inistracyjno-norm atyw nej, tj. zbliżo nej do w ładzy praw odaw czej. Będzie ona m ogła dotyczyć zagad nień zgodnie z praw em (secundum ius), albo poza praw em (praeter ius), nigdy zaś z w y jątk iem dyspensy (contra ius), bowiem tu ta j kończy się już kom petencja. Powyższa uw aga dotyczy szczególnie p ra w przełożonego w ykonującego funkcje adm inistracyjn e na szcze blu niższym. T utaj będzie m ożna też zaliczyć wszelkiego rodzaju w ytyczne koordynacyjne i n orm ujące w spółdziałanie rozm aitych czynników w celu podtrzym ania w spólnoty „com m unionis” i za pew nienia w arunków w łaściw ej ich d ziałalności39.
Zasadniczym jed n ak przedm iotem aktów adm inistracy jn ych w Ko 37 Cfr. E o m i t a F., I fond, teol.-giur, della giustizia ... o. c., s. 333. 38 „Q ui desid ero so tto lin e are la n a tu r a caratte ax istic a di questo bene, che non è solo sp iritu a le , m a so p ra n n a tu ra le ed escatologieo. A bbiam o cosi u n a p rim a essenziale d ifferenziazione f r a p ro w e d im e n to a m m in i- stra tiv o ecclesiastico e p ro w e d im e n to am m in is tra tiv o sta ta le , che a n - ch’esso la c u ra in conoreto del b en e publico, m a d ’indole te rre n a e tem p o rale, p e rv a le n te m e n te m a te ria le ed econom ica.” — R o m i t a F., I fo n d a m e n ti teol.-giur. dell’a m m in istra zio n e ..., o. c. s. 30.
39 C fr. „... la p o testà am m indstativa h a:
ściele będzie adm in istracyjno-praw na regulacja różnych dziedzin działalności Kościoła. Eędzie to zarów no regulacja w sensie pozy tyw nym jak i negatyw nym . Także i tu taj trzeba zaznaczyć, że cho dzi o regulow anie działalności czy to zgodnie z praw em (secun dum ius), czy też poza praw em (praeter ius), nigdy zaś przeciwko p raw u (contra ius) hierarchicznie wyższemu. N atom iast w k o n k re t nym w ypadku decyzja adm inistracyjna może uchylić norm ę praw ną w ydaną przez ten sam autorytet, lub niższy („genus p er speciem d ero g atu r”). Jeśli chodzi o decyzję przeciwko praw u , byłaby o n a rów noznaczna z dyspensą. D yspensy od p raw a hierarchicznie wyż szego można udzielić tylko wówczas, gdy otrzym ało się odpowiednią kom petencję.
Z kolei na om ówienie zasługuje adm inistracyjno-praw na regu lacja sytuacji osób fizycznych, czyli indyw idualnych oraz prawnych. P rzy w ykonyw aniu tego zakresu adm inistracji bardzo ważną je s t rzeczą respektow anie upraw nień poszczególnych osób czy to indy w idualnych, czy też praw nych w Kościele — o czym już była mo wa — albow iem na tym polu można łatwo popełnić jakieś nadu życie i specjalna czujność w tej m aterii jest zupełnie słusznie w y m agana od spraw ujących adm inistrację 40. Zagadnienie to ma zna a) com e fine im m ediato e d iretto : p ro c u ra re in concerto il b en s d e lla com m unità;
b) com e fin e m edia to e in d ire tto : p ro c u ra re in cencreto il bene d e l v a r i m em bri di essa.
H o d e tto e sottolineo: p ro c u ra re in co n creto il bene della co m u n ita . p erc h é an ch e la p o te sta à le g isla tiv a h a com e fine q uello di p ro c u ra re il bene d élia com uœ tà, m a in a s tra tto , in q u an to d e tta norm e g en e rali, che poi la p otestà a m m in istra tiv a afctuera in concreto nello svolgim en- to della v ita della com m unità. (...) In m a te ria n o rm ativ a la potestà am - m in istra tiv e stu d ia e prescrive q u an to è necessario o alm eno u tile p e r l ’attuaziione d i u n a legge costitu tiv a. Casi, le norm e, che la S.C. .per il C lero h a sug g erito per i C onsigli P re sb ite ria li, teodeno a faovli tare- la costituzione e l ’a ttiv ità dei m adeaim i, p re so ritti dal V aticano I I.’" — R onita F. I fo n d am e n ti teol. g iu r. d e lla giustizia s. 328.
..Sub hac ratio n e, d itin g u u n tu r ac tu s a d m in istra tiv !, quiibus n a r m a e iu rid ic ae fe re n tu r, ius a p p lic a tu r a u t res ad m in istra tiv a e a lite r g e r u n - tu r.
N otum est canonistas d isc ern ere in te r praecep tu m ad in s ta r legis- (V erw altungsgebot) et ad in sta r sen ten tias (V erw altungsverfügung), prout. p e r p rae cep tu m n orm a iu ris s ta tu ita r a u t applicatu r. H aec distinction non solum ad prae cep ta quod a ttin e t facien d a est, qu ae vi iu risd ic tio - nis contentiosae d ata in in v itas d irig u n tu r,' sed etiam ad alias a e tiv i- ta te s adm inistrativlas re f e r ri debet, et ad actus vi iu risd ictio n is v o lun- ta ria e positos et ad actu s ad m in istra tiv e s, qui distk ietio n em in te r iu ris- dictionem contentiosam et v o lu n ta ria m tran sc en d u n t. D iffe re n tia in te r ac tu s a d m in istra tiv a s ad in sta r legis e t ad in star se n te n tia e in eo sita est, q u ad p o te sta s ad m in istra tiv a , qu ae non im m e rito p otestas madia, a p p e lla tu r, q u an d am in c lin a tic n em e t ad p o te sta tem leg islativ am et ad p o te sta tem iudicialem h ab e t.” — M ö r s d o r f K., o. c., s. 20.
40 C fr. „M a l ’A. h a riconosciuto che queste oritiche „dipendono cM a- r a m e n te da u n a concezione in d iv id u alistic a d ella g iustizia a m m in h tr a
-[19] Akty adm inistracyjne 67
czenie podstawowe, jeśli chodzi o podtrzym anie i zachowanie w ła ściwego ch a rak teru wspólnotowego życia danej społeczności.
K olejnym przedm iotem ak tu praw nego może być ad m in istracy j- n o -praw n e kierow nictw o i regu lacja w szystkich dziedzin i zagad nień złączonych z w ładzą nauczania kościelnego, zarówno jeśli bę dzie chodziło o nauczanie i głoszenie Ew angelii w prost, czy też przygotow anie kad ry duszpasterskiej i naukow ej. Również i adm i- nisracyjno-praw ne kierow nictw o oraz regulację działalności k u ltu ralno-społecznej trzeba tu ta j zaliczyć. Stanow ią one bowiem jedną z form przekazyw ania dorobku m yśli chrześcijańskiej.
Jak o następny przedm iot ak tu praw nego należy wym ienić ad m i- n istracy jn o -p raw n e kierow nictw o i regulację w ykonyw ania w ła dzy uśw ięcania. Będzie tu chodziło o szafarstw o sakram entów św. i dostarczanie środków uświęcenia w iernym , do których m ają p ra wo, lub też o w szystkie zagadnienia zw iązane ze spraw ow aniem litu rg ii w szerszym tego słowa znaczeniu oraz dotyczące w ogóle k u ltu Bożego.
Wreszcie przedm iotem aktów adm inistracyjnych jest pozostała część w ładzy rządzenia, która nie m ieściła się w dotychczasowych. Szczególnie będzie chodziło tu ta j o organizację, koordynację i w y m aganie subordynacji w działalności w ew nętrznej Kościoła.
Dzięki organizacji i koordynacji stw arza się w iernym i m n iej szym wspólnotom dogodne w aru n k i do działalności i w ykonyw a nia zadań. Z tym łączy się elem ent pobudzania inicjatyw y — jeśli ta k m ożna powiedzieć — oddolnej. P rzedm iotem adm in istracyjnej w ładzy rządzenia będzie rów nież kierow anie rozm aitym i przejaw a-tiv a — tu te la del fedele di fro n te a ll’a u to rità ecclesiastica — che la Chiiesa non puô asso lu ta m en te a c c e tta re ”. Il si sterna di gdustizia am m in istra tiv a , escogitato d al le g isla to re ecclesiastico, consiste n el p rin - cipio in b ase al q u ale la le g ittim à deU’a tto non è ta n to un be n e g a ra n - tito al singolo, q u an to a lla collettiv ità, perch é p e rm e tte u n a più p u n - tu a le realizzazione dei com piti p a s to ra li deU’a u to rità ecclesiastica, ed u n a m aggiore adesione e p arte cip a zio n e degli a ltr i fedeli, i qu ali sono in d o tti a co ndividere le scelte di q u esta azione p asto ra le con m aggiore fiducia e se re n ità .” — M o n e t a Paolo, D iffe re n ze e convergenze dei p rin c ip i délia giustizia a m m in istra tiv a civile e canonica, M onitor Ec- clesias'ticus 98 (1973) s. 531.
C fr. etiam „T u ttav ia b isognerà te n e r p re se n te che oggi non si puô r i- te n e re valido il principio, in forza del q u ale „bonum p riv a to ru m sem p e r cedere d eb et hono com m uni”. A v v e rto n o le A n im a d ve rsio n e s dello S ch e m a sulla P rocedura A m m in istra tiv a (C om m unicationes 1972, p. 36): „... ordinetu-r actus p o te sta tis a d m in istra tiv a e in Ecclesia ita u t tu te la ipersonarum siv e ph y sicaru m sive m o raliu m erg a d éc réta ab iis la ta, q u i p o te sta te m g u b ern a n d i in Ecclesia habent, h a b e a tu r quae sit su f- ficiens etsi non eiusdem effica citatis qu am per v ia m o rd in a ria m q u a e - que ta m en cum necessitatib u s p asto ra lis m inis te r ii e t sp iritu a lis g u - b e rn ii com poni p o ssin t” : ciô ehe im p o rta non u n ’asso lu ta p rev a len z a del bene com une su l ben e p riv ato , m a un giusto eq u ilib rio tr a i du e.” — E o m i t a F., La responsabilité dell’a m m in istra zio n e publica ecclesia stica, M onitor E cclesiasticus, 98, 1973, s. 576.
m i życia uspołecznionego w śród w iernych, ich działalności ch a ry tatyw n ej, czy innej, zm ierzającej do celów zgodnych z duchem Kościoła. Aktyw ność tak a ja k n ajbardziej zasługuje na poparcie i stw arzanie jej odpow iednich w arunków oraz udzielania pomocy.
Jeśli chodzi o ostatnie zagadnienie subordynacji, przedm iot ten często bliski w ładzy karania, będzie wówczas odnosił się do osób przejaw iających działanie odśrodkowe. W zględem niesubordynow a- nych należy w obronie dobra wspólnego stosować typow e dla dzia łania kościelnego pokuty, względnie sankcje k arn e za tzw. w ykro czenia. Będzie się to odnosiło zarów no do osób indyw idualnych jak i działających kolegialnie czy kolektyw nie. J a k to już było sygnali zowane, nie da się tu ta j postaw ić ścisłej g ran icy m iędzy w ykony w aniem spraw iedliw ości w m aterii k arn ej, a karaniem ad m in istra cyjnym dlatego, że niejedne spraw y m ogą być załatw iane zarów no w jeden ja k i drugi sposób. Z tego też powodu, jeśli są te spraw y załatw iane w sposób adm inistracyjny, wówczas nazyw am y je ak tem adm inistracyjnym w szerokim tego słow a znaczeniu.
To sam o będzie się odnosiło do pozostałej dziedziny zbliżonej do w ładzy sądowej. Cały szereg spraw , k tóre norm alnie podpadają pod w ładzę sądowniczą jako przedm iot w ym iaru spraw iedliw ości, może być w ykonyw any w sposób adm inistracyjn y i wówczas rów nież, ja k to było w yjaśnione n a początku, uw aża się je jako ak ty adm inistracyjne w szerokim tego słowa znaczeniu. Nie m ożna ta kich aktów w żadnym w ypadku podciągnąć pod w ykonyw anie w ła dzy dobrow olnej ze w zględu na przedm iot i cel.
Pozostaje jeszcze jak bardzo typow a dla działania adm in istracyj nego dziedzina, jak ą stanow ią wszelkie spraw y ekonomiczne. I tu ta j, m ówiąc o przedm iocie a k tu adm inistracyjnego, trzeb a zwrócić uw agę, że nie chodzi o decydow anie w spraw ach ekonom icznych, bo to — jak było wyżej w yjaśnione — jest w ykonyw aniem „kom petencji adm in istracy jn ej”. T u taj natom iast chodzi o przedm iot aktów „w ładzy ad m in istracy jn ej”, czyli o regulację ten den cji i za dań w tej m aterii w stosunkach m iędzyludzkich, zajm ujących się czy to własnością należącą do Kościoła, czy do osób praw nych w Kościele,* o regulow anie sp raw zw iązanych z rzeczam i m ate rialnym i, k tóre w praw dzie nie są własnością Kościoła, ale są po trzeb n e w działalności kościelnej, szczególnie w sp raw ach liturg ii czy kultu. T rudno będzie przeprow adzić ścisłe rozgraniczenie m ię dzy przedm iotem aktów „w ładzy adm inistracy jn ej” n aw et w sze rokim tego słowa znaczeniu a przedm iotem w ykonyw ania sam ej „kom petencji ad m in istracy jn ej”, ponieważ i te dziedziny rów nież często się zazębiają.
7. Dynam iczny charakter w ykonyw ania administracji kościelnej J a k już wyżej było w spom niane, adm inistracyjne praw o kościelne nie jest układem zam kniętym , lecz otw artym — „ordinam ento
