Z korespondecji Stefana Żeromskiego : listy do Wacława Sieroszewskiego

Stanisław Kasztelowicz

Z korespondecji Stefana Żeromskiego

: listy do Wacława Sieroszewskiego

Z K O R E SPO N D EN C JI STEFANA ŻEROM SKIEGO L IST Y DO WACŁAWA SIE R O SZ E W SK IE G O 1

W okresie największego rozpasania ochrany carskiej, walczącej brutalnie z wszelkimi przejawami działalności wyzwoleńczej, został Stefan Żeromski aresztowany w Warszawie jesienią 1908 r. Zwol­ niono go z więzienia z tym zastrzeżeniem, że wyjedzie za granicę. Pisarz opuścił Nałęczów, gdzie stale mieszkał, i udał się do Zako­ panego. Po drodze zatrzym ał się na krótki okres czasu w Krakowie (16 V — 2 VI 1909), a w Zakopanem bawił parę mięsięcy (6 V I — 22 IX 1909), po czym wyjechał do Paryża.

Listy, ogłoszone tu po raz pierwszy z rękopisu, napisał Żeromski wprawdzie w P aryżu, ale pełno w nich refleksów z pobytu w K ra­ kowie i Zakopanem. W arto tu rozważyć przynajm niej dwa pro­ blem y pierwszorzędnej wagi, o których pisarz w listach swych wspomina, a mianowicie projekt sprowadzenia zwłok J . Słowackiego i kwestię sporu między krytykiem literackim W. Feldm anem a poetą i dram aturgiem J . Żuławskim.

Żeromski w tym czasie cieszył się dużą popularnością i au to ­ ry tetem wśród literatów , którzy widzieli w nim w ajdelotę swego pokolenia. Powoływano go zatem do udziału w wielu im prezach literackich m ających charakter ogólnonarodowy. W r. 1909 stała się głośna sprawa uczczenia setnej rocznicy urodzin Juliusza Sło­ wackiego i sprowadzenia jego prochów do kraju. Żeromski stał się jednym z najgorętszych protektorów tej inicjatyw y, współdziałał też z K om itetem dla tego celu wyłonionym, o czym czytam y Uczne wypowiedzi w korespondencji i w artykułach prasowych. Uczest­ niczył najpierw w warszawskim Komitecie, organizującym obchód rocznicy J . Słowackiego.

Solidaryzowałem się — pisze Żeromski — z grupą zwolenników uczczenia p oety w jego roku jubileuszowym za pom ocą postaw ienia w Warszawie m onum entalnego teatru dla tragedii i dramatu, w ydania krytycznego, 1 Rękopis listów w Bibliotece Narodowej w Warszawie, nr 2750.

kom pletnego i zupełnego, nie obliczonego na zyski dzieł wieszcza, a w resz­ cie sprowadzenia jego zwłok do W arszawy. K om itet W arszawski został rozwiązany przez władze i w szystkie jego funkcje upadły. Cały ideow y spadek po tym K om itecie Warszawskim objął wiec krakowski i kom itet na tym wiecu wybrany. Umieszczono moje nazwisko na liście jego człon ­ ków, gdy byłem poza granicami k raju 2.

Gdy w m aju 1908 r. Żeromski zatrzym ał się na parę dni w K ra ­ kowie, wziął udział w posiedzeniu K om itetu Sprowadzenia Zwłok Słowackiego, o czym pisał do żony:

Prezydował marszałek Badeni. Zakomunikował K om itetow i, że kardynał Puzyna nie wpuści Słowackiego na W awel. B yły mowy gw ałtowne; o cz y ­ wiście Sieroszewski walił jak z armat. Mówiłem ja mowę długą, zimną, cichą, z w yw odem , że duch jego nie jest'sp row ad zon y do ojczyzny, że należy w ydać nowe dzieła, zbudować te a tr 3.

Krakowski K om itet miał jedną tylko dyrektyw ę, a mianowicie sprowadzenie zwłok J. Słowackiego na Wawel. Na skutek jednak odmowy kardynała ks. P uzyny pochowania J . Słowackiego w gro­ bach Wawelu, K om itet Krakowski stanął wobec trudnego dyle­ m atu, czy zaniechać tej sprawy, czy też pomyśleć o innym miejscu dla prochów Słowackiego.

W tym stadium rzeczy Żeromski wyjechał do Paryża, ale nie zaprzestał interesować się tą kwestią, czego dowodem ogłoszone tu listy do Sieroszewskiego, przebywającego wówczas w Zakopanem. Najpierw w liście z dnia 19 X I 1909 r. prosi Sieroszewskiego o od­ pis odpowiedzi Juliusza Lea, w której tenże stwierdza, że kardynał P uzyna kategorycznie odmówił pochowania zwłok Słowackiego na WawTelu. W tym że liście donosi o projekcie wydania odezwy do społeczeństwa, k tó rą przygotował wt porozumieniu z kilkoma lite­ ratam i przebyw ającym i wówczas w Paryżu.

W następnym liście (15 X I I 1909 r.) Żeromski już donosił, że tek st odezwry został opracowany i jako druk rozesłany do stu z górą Uteratów, m alarzy i rzeźbiarzy dla podpisania. Gdy w ten sposób zebrano podpisy, ogłoszono L ist otwarty w sprawie sprowadzenia

zwłok J . Słowackiego w dziennikach. Podpisało się pod nim około

60 pisarzy, artystów itp.

A utorem Listu otwartego był Żeromski. Sam jednak podany tam pomysł, by zbudować grobowdec Słowackiego we wnęce tu rn i

2 S. Ż e r o m s k i, L ist clo redakcji Nowej Eeformy, 21 У 1910, nr 227, E l e ­ g ie , wyd. W. B o r o w y , W arszawa 1927, s. 256.

572 STANISŁAW KASZTELOWICZ

Kościelca nad Czarnym Stawem w T atrach, wyszedł od szerszego grona pisarzy. „D oradzał to H. Sienkiewicz, St. Witkiewicz, T. Mi- ciński, M. Szukiewicz i inni” 4. W liście otw artym Żeromski odsło­ nił także intencje sprowadzenia zwłok poety do kraju.

Sprawa sprowadzenia zwłok J . Słowackiego miała pozory czynu politycznego o charakterze postępow ym ; był przecież Słowacki krytykiem szlachetczyzny, zaciętym przeciwnikiem W atykanu i szer­ mierzem idei dem okratycznych, „wiecznym rewolucjonistą ducha” . Ale projekt ten nie stał się wydarzeniem mającym , zgodnie z ideą twórczości tego poety, przyczynić się do pobudzenia sił ludowych. Cała bowiem akcja wyrosła na innym gruncie ideologicznym i została zniekształcona przez jej organizatorów.

Kwestia sprowadzenia zwłok Słowackiego do kraju wyrosła nie z gruntu ideologii stawiającej przed ludem myśl walki o wyzwo­ lenie społeczno-narodowe. Była ona wykwitem k u ltu Słowackiego w okresie ku ltu ry epoki imperializmu, kiedy to z twórczości jego przyjęto właśnie elementy religijno-mistyczne jako wzór do naśla­ dowania dla dekadenckiej „sztuki dla sztuki” . W ty m ujęciu tw ór­ czość ta stała się jedynie m ateriałem do symboliki idealistycznej sztuki będącej odbiciem rozkładu ustroju kapitalistycznego w okre­ sie imperializmu. W atmosferze k u ltu sztuki dla sztuki, zam ętu światopoglądowego na skutek różnych idealistycznych koncepcji życia, będących na usługach im periahstycznej pohtyki klasowej państw zaborczych — projekt sprowadzenia prochów J . Słowac­ kiego nie mógł nabrać właściwego wyrazu. Słowacki nie stał się pochodnią w m roku dla sił ludowych podejm ujących walkę z roz­ przężeniem ustroju imperialistycznego. Przeciwnie, główni orga­ nizatorzy obchodu, a między nimi St. Żeromski, zniekształcili jej istotn y sens ideologiczny. Bo oto co czytam y w Liście otwartym o intencjach sprowadzenia prochów Słowackiego.

Proch głosiciela nieśmiertelnej woli narodu, miłości ojczyzny, apostoła idei ofiary, przyniesiony dziś na naszą ziem ię, m oże się stać cem entem , który spoi rozszarpane dzielnice, złączy rozdarte zawsze w arstwy i w prze­ ciwne strony biegnące stronnictwa, tchnie w nas, przynajmniej na ten dzień, jedność i miłość — i ku wiecznem u celowi skieruje um ęczone oczy- żyjących 6.

4 S. Ż e r o m s k i, L ist otwarty w sprawie sprowadzenia zwłok J . Słowackiego, E l e g i e , w yd. W. B o r o w y , W arszawa 1927, s. 252.

Żeromski zawarł tu bodaj najważniejsze myśli swej własnej postaw y ideologicznej w tym okresie czasu. W arto podkreślić przede wszystkim utopijne, marzycielskie pragnienie, by „rozdarte zawsze w arstw y się złączyły” , by między stronnictw am i nastąpiła zgoda. Żeromski stanął tu na stanowisku idealizmu historycznego, nie znającego zagadnienia walki klasowej jako praw a dziejowego. S tąd wywodzi się jego ponadklasowość, solidaryzm, idea ofiarnictwa. Te elem enty zadecydowały o tym , że au to r Listu oddalił się od sił tkw iących w w arstw ach ludowych, których orężem ideologicznym jest w alka klasowa, a uległ wpływom tendencji idealistycznych, będących na usługach imperializmu.

W ty m oświetleniu zatarło się właściwe, dem okratyczne oblicze Słowackiego, „wiecznego rew olucjonisty” i antagonisty mocodaw­ ców W atykanu. Przez projekt w ybudowania grobowca w T atrach jeszcze bardziej zakryto m aską zasadniczą myśl zawartości ideowej dzieł Słowackiego. Zakopane było miejscem, gdzie na odpoczynek lub na dłuższy okres przyjeżdżah inteligenci, reprezentanci tzw. szczytów k u ltu ry polskiej. Dla tego z burżuazją związanego świata miał grobowiec stać się przedm iotem ciekawości podczas odwiedzin w akacyjnych, bo klasa robotnicza i lud wiejski wówczas Zakopa­ nego nie znali ani tu przebywać nie mogli ze względu na ich izo­ lację od tzw. wyższych sfer społeczeństwa. Idealistyczne i solida- rystyczne pragnienia Żeromskiego coraz bardziej prowadziły go do oderwania się od mas, co wyraziło się także w pomyśle budowy pom nika Słowackiego w T atrach, dla zadowolenia grupy inteli­ gentów związanych z burżuazją doby imperializmu.

„Ciekawy jestem — pisze Żeromski w trzecim liście do Siero­ szewskiego — co wymyślą [dziennikarze] z powodu sprawy przenie­ sienia zwłok Słowackiego i jakim i kamieniami zaczną we mnie w a­ lić” . Pisał te słowa jak b y w przeczuciu, bo w krótce List otwarty stał się przedm iotem zgryźliwej analizy J . G. Pawlikowskiego, który zarzucił autorom projektu przeniesienia prochów Słowackiego do T atr — literackość, dekadencję i „papierowość duszy” 6. J . G. P aw ­ likowski radził „pam iętać — i czekać” .

A rtykuł ten wywołał znowu replikę Żeromskiego, k tó ry wyjaśnił jeszcze raz powód swego w ystąpienia z tym projektem , przy czym zaznaczył, że nie chciano nadużyw ać imienia Słowackiego do walki

574 STANISŁAW KASZTELOWICZ

z klerem, a ściślej z kardynałem ks. Puzyną. I istotnie, w całej tej sprawie nie postawiono zagadnienia zdecydowanie wobec narodu, nie wykazano wrogiego zachowania się wielkorządcy Wawelu. Bo i tu zamazywano walkę klasową w imię idealistycznych przesłanek.

,,Isto tą rzeczy polskiej jest nienawiść” — z bólem pisał Że­ romski w odpowdedzi J . G. Pawlikowskiemu ; dlatego wszędzie chciał być heroldem działania, które byłoby „cem entem zjedno­ czenia dusz polskich” . Ten sam m otyw godzenia zwaśnionych stał się dyrektyw ą postępowania w sporze W. Feldm ana z J . Żuławskim.

Spór ten wykorzystało szereg pisarzy dla złośliwej kam panii przeciw Feldmanowi, k tó ry także nie zachował um iaru i doprow a­ dził walkę do drastycznych momentów. Żuławski od sześciu la t doznawał przykrości od Feldm ana, któ ry nieprzychylnie oceniał jego poezje. № e pozostał dłużny i w prasie w ystąpił ze zjadliwą k ry ty k ą odczytu Feldm ana o człowieku genialnym. P rzy tej spo­ sobności odmówił m u praw a zabierania głosu w sprawach literac­ kich, zarzucił, że jego prace „cechuje płytkość bezgraniczna, wo­ jowanie frazesem” .

Skoro powstało w Zakopanem Towarzystwo Pisarzy Polskich, w tedy Feldm an zwrócił się do jego zarządu z prośbą o obronę przed „napastliw ą kam panią przeciw jego osobie” . N a posiedzeniu W y­ działu Towarzystwa Pisarzy, na którym był obecny także Żuławski, postanowiono oddać sprawę sądowi polubownemu. „Tę odpowiedź p. Feldmanowi uchwalili panowie: St. Żeromski, W. Sieroszewski, G. Daniłowski, Wł. O rkan” 7. Jed n ak F eldm an na sąd polubowny się nie zgodził, mimo usilnych zabiegów J . Żuławskiego. N atom iast w dniu 11 V I 1909 r. ogłoszono w N o w e j B e f o r m i e oświadcze­ nie, które zupełnie inaczej potraktow ało zagadnienie sporu.

O kulisach tego oświadczenia dowiadujemy się z korespondencji Żeromskiego: „Feldm an zmusił nas, żeby napisać p ro test przeciw ściganiu go. Ma się podpisać kilkudziesięciu najpierwszych pisarzy z Witkiewiczem na czele. Wiedziałem, że tego nie uniknę” 8. F eld­ m an zatem od początku zabiegał o wystąpienie Towarzystwa P isa­ rzy z „protestem ” . Gdy na posiedzeniu W ydziału w płynął wniosek o utworzenie sądu polubownego, w tedy się chętnie na niego zgo­ dzono. Ale Feldm an m ając widocznie przyrzeczenie opubhkowania protestu,, nie zgodził się na sąd polubowny i ponowił prośbę o w ydru­

7 J. Ż u ła w s k i, Szkice literackie, W arszawa 1913, s. 265. 8 S. Ż e r o m s k i, L isty do Oktawii, 2 VI 1909.

kowanie „oświadczenia” . W tedy W ydział uznał za konieczne pow ró­ cić do pierwotnej koncepcji obrony, dającej Feldm anowi n aty ch ­ miastowy satysfakcję. Oświadczenie podpisało 43 pisarzy; na końcu figuruje nazwdsko St. Żeromskiego.

[W oświadczeniu tym grupa pisarzy przeciwstawia się] nie przebierającej w środkach kam panii przeciw W. F eld m a n o w i... Nie podzielając b y n a j­ mniej wszystkich zapatrywań i sądów p. Feldm ana, cenim y go jako pra­ cownika dobrej woli, który wiedzą swą i talentem zajął w gronie pisarzy polskich godne szacunku miejsce. W reszcie zastrzegam y się przeciw n a ­ pastliwem u sposobowi polemiki, jaki zakradł się ostatnio do literatury polskiej.

Mimo oświadczenia, zagadnienie sporu było jeszcze przedm iotem długich narad Towarzystwa Pisarzy, gdyż nie mogło ono zadowohć obydwu stron. Postanowiono ostatecznie nie wdawać się w roz­ trząsanie sporów pryw atnych Feldm ana z Żuławskim i Tetm ajerem , o czym znowu opublikowano kom unikat. Spór wdęc zakończył się w ten sposób, że Żuławski i Tetm ajer w ystąpili z Towarzystwa Pisarzy Polskich.

Żeromskiemu jeszcze w P aryżu dokuczały echa „pomięszania języków” , jakiego był świadkiem podczas rozpraw nad sporem Ż u­ ławskiego z Feldm anem . Takie były „sm utne doświadczenia w ło­ nie Towarzystwa Pisarzy Polskich” , o których właśnie z pew ną odrazą wspomina Żeromski w liście do Sieroszewskiego z dnia 17 I I 1910 r. Dopiero n a tle tej atmosfery, jaka pow stała wśród grupy literatów w Zakopanem, można zrozumieć zaznaczone w Uście pragnienie odsunięcia się jego autora od wszystkiego i poświęcenia się pracy oraz niechęć do J . Żuławskiego i W. Feldm ana.

Spór między Żuławskim a Feldm anem nie był tylko zwadą dwóch Uteratów o pewne wartości Uterackie, ale miał tło głębsze. Żuławski, Uterat intelektualista, poświęcał także wiele czasu docie­ kaniom filozoficznym. N a jego poglądy wywarła wpływ mitologia indyjska i religie wschodnie oraz różne recepcje machizmu, co uzewnętrzniło się w jego skrajnym ideaUzmie subiektywnym . Podobnie Feldm an, mimo pozorów postępowości, wywodził swe p o ­ glądy z idealizmu i dlatego w swych sądach w krytyce literackiej nie mógł mieć podejścia naukowego. Feldm anowi piszącemu swe k ry ty k i pod wpływem nastroju, pierwszego wrażenia, operującem u formaUstycznymi ocenami, trudno było uchwycić istotny sens dzieł Uterackich. Podstaw ą oceny było własne upodobanie wynikające

576 STANISLAW KASZTELOW ICZ

z idealistycznego założenia, że dzieło literackie jest w yrazem d u ­ chowej stru k tu ry osobowości.

Bóżnice zdań, będące często przyczyną wzajemnych napaści, ja k w w ypadku sporu między Żuławskim a Feldm anem , w yrastały na tle sprzeczności między oderw anym i teoriam i idealistycznymi. Prowadziło to na puste pola, gdyż brakło ścisłych kryteriów sądze­ nia. W ty m właśnie przejawił się rozkładowy wpływ idealizmu od­ rywającego ludzi od rzeczywistości i uwodzącego ich w świat m a­ rionetek myślowych. Tu najsilniej w ystąpiło klasowe oblicze idealizmu jako filozofii bnrżnazji w okresie imperializmu. M c też dziwnego, że Żeromski — w skutek ,,pomięszania języków” w gronie ideali­ stów — nie mógł doprowadzić do pogodzenia się, sam bowiem ule­ gał wpływom filozofii idealistycznej, jako klasowej ideologii bur- żuazji. Żeromski nie uświadam iał sobie tych głębszych przyczyn „wzajemnej nienawiści” , a sądził, że w ystarczy apelować do m i­ łości i zgody, co było pragnieniem utopijnym , gdyż istotne p rzy ­ czyny sprzeczności tkw iły w ślepocie ideahstycznych teorii.

Doświadczył tego na sobie sam Żeromski. Poszczególne koterie idealistyczne stanowiły przecież podłoże światopoglądowe różnych ugrupow ań politycznych, które — w oświetleniu dzieł Żeromskiego — niejednokrotnie nie potrafiły wydobyć właściwych zagadnień, gdyż dokonywały oceny z p u n k tu widzenia własnego podwórka poli­ tycznego. Przykładem tego choćby głosy o Róży, o czym Żeromski pisze w liście do St. W itkiewicza:

D ziękuję drogiemu panu za dobre słowo o Róży, która rozpaliła przeciwko mnie w szystkie partie zacząwszy na Narodowej Dem okracji, PPS — Frak- cjonistach, aż do warszawskiego postępow iczostw a. Skończyło się na tym , że ostatnio zostałem napadnięty jako panegirysta Frakcji, która jest obrażona na mnie, że ją sponiewierałem®. "

Takie było podłoże rozgoryczenia Żeromskiego do literatów i dziennikarzy na tle rozkładu ideologicznego burżuazji, o czym mówią ogłoszone listy do Sieroszewskiego.

Stanisław Kasztelowicz

® K. W i t k i e w i c z o w a , W spom nienia o St. W itkiewiczu, s. 83—85, List Żeromskiego z Paryża, 7 III 1910.

l Kochany W acławie!

D ziękuję za wiadom ość o odpowiedzi L e a 1. Potrzebny nam tu będzie albo oryginał tej odpowiedzi, albo jej odpis dosłowny, gdyż zam ierzamy w y stą ­ pić z pubbczną odezwą w tej sprawie. Prosiłbym Cię o wiadomość, czy ż y c zy ł­ byś sobie w ziąć udział w tej odezwie i ewentualnie, jeżeb się na jej tek st zgodzisz, podpisać oświadczenie. W takim razie przysłalibyśm y Ci tek st jego autentyczny. Dziś właśnie mam y zebranie w tej sprawie (A. Górski, Strug, W yrzykowski, Nalepiński, Jan Hempel, Bronisław P ołom sk i2).

My tu żyjem y dosyć dobrze; m ieszkanie m am y w ygodne, na cichej uliczce, z elektrycznym oświetleniem , kaloryferem, windą, wanną, kuchnią gazową. Kosztuje stosunkowo taniej niż w Krakowie, bo za cały rok około 1.000 fran­ ków. Jest ono trochę za duże dla nas, bo cztery pokoiki, kiedy dla nas p o ­ trzeba by tylko najwyżej trzech, ale tańszego i mniejszego z tym i znowu w y g o ­ dami trudno znaleźć. W ogóle mieszkania takie tu są nowością i rzadkością. Długo trzeba szukać i uparcie. Jest to trochę dalej od środka m iasta, ale tram ­ waj elektryczny o kilkanaście kroków, za kwadrans jest się w śródmieściu. Do domu przynoszą wszelkie pieczywa, mleko itd. Najgorzej jest z usługą, bo służba droga. Żona moja sam a gotuje, sami też sprzątam y mieszkanie. Zm ywa statk i przychodząca femme de menage, która pobiera 35 centim ów do 50 dzien­ nie. Kuchnia gazowa ułatw ia gotowanie, woda i w szystk ie urządzenia są w y ­ borne. Adaś chodzi do swej szkoły L ycée M ontaigne i już wżarł się w j. fran­ cuski, robi zadania, pisze i czyta, uczy się na pamięć. Zdaje się, że pokona trudności. Gdyby mu tylko zdrowie służyło, przebrnąłby ten rok i zdobył zn a­ jomość j. francuskiego. Sam już codziennie chodzi do szkoły, co dzień od 1/2 do 9-tej — 1/2 do 12 i od 1/2 do 3 do 1/2 do 5-tej przebywa w szkole. Osobno pobiera jeszcze lekcje francuskiego od swego nauczyciela kursu, p. B arot, co kosztuje 20 fr. m iesięcznie. Jesień tu posępna, wietrzna i m glista. Ale to w iel­ kie miasto ma swój nawet w e m głach i szarugach niew ysłow iony urok. Ści­ skam dłoń twoją.

S. Żeromski Paryż, X IV . Rue Er. Cresson 22, d. 19 X I 1909.

1 Juliusz L e o był profesorem ekonom ii politycznej w U niwersytecie Jagiellońskim . Przez pewien czas b ył prezydentem m iasta Krakowa. W ted y także powołano go na członka K om itetu O bywatelskiego, mającego za zadanie sprowadzenie zwłok J. Słowackiego na W awel.

2 A. G ó r s k i — literat, • który odegrał w ybitn ą rolę jako propagator Młodej Polski w Ż y c iu , w r. 1898. — Tadeusz N a l e p i ń s k i — literat, zb li­ żony do obozu PPS — Frakcji. Andrzej S t r u g należał do prawicowego odłamu ruchu socjalistycznego, był członkiem P P S . N apisał parę powieści odzwierciedlających działalność bojow ców PPS: Ludzie podziem ni, D zieje

jednego pocisku. — Stanisław W y r z y k o w s k i —współredaktor Ż y c ia w K ra­

kowie (1898). — Jan H e m p e l — literat, w okresie m iędzywojennym p isy ­ wał do M i e s i ę c z n i k a L i t e r a c k i e g o , redagowanego w duchu założeń m arksistowskich. —Br. P o ło m s k i — nazwisko n ieczytelne; m oże Połoniecki.

578 STANISŁAW KASZTELOWICZ 2

Paryż, Rue E. Cresson 22, d. 15 X II 1909. Kochany W acławie!

Posyłam żądany opis L ycée Montaigne, gdzie w ogólnych zarysach p o­ dano w ykazy nauk. Z nich zobaczysz, że w szyscy trzej chłopcy m ogliby ch o­ dzić do tej samej szkoły, bo nauka zaczyna się od 5-latków, a kończy się na maturze. Pięcioletnim w ykładają kobiety freblowszczyznę, chłopcom starszym będzie łatw o, skoro choć cokolwiek rozumieć będą francuszczyznę. Gmach wyborny, z wszelkim i salam i i podwórzami, w doskonałym powietrzu obok parku luksemburskiego. Najm łodszy płaciłby 10 fr. miesięcznie, następny 15, a najstarszy 25 fr. Droga z pobliskich ulic prowadzi bulwarami w ysadzonym i drzewami i cała dzielnica sąsiednia bardzo zdrowa. My m ieszkam y dosyć d a­ leko, ale Adaś sam chodzi do szkoły z wielkim tornistrem na plecach. Do tej szkoły chodzi sporo polaków m ałych, no i rosjan.

Posyłam pod opaską opis, a nasz sekretarz, Hempel, w ysłał wczoraj odezwę w sprawie Słowackiego, którą racz podpisać i odesłać jak najprędzej. O re­ zultacie całej afery powiadom im y was. Zwracamy się do stu z górą literatów, malarzy i rzeźbiarzy, od Sienkiewicza do najm łodszego poety. Może uda się tę sprawę przeprowadzić.

Ściskam tw oją dłoń.

S. Żeromski Zwracam list Lea.

3 K ochany W acławie!

Przepraszam, że tak nierychło odpowiadam na twój list. B yłem istotnie niezdrów. Paryż mnię trochę podgryzł, a teraz dopiero odgryzam się i ja, jak mogę.

O Szym anowskim 3 teraz pisać nie mogę, gdyż w ogóle jestem do gruntu zrażony w szystkim , co się u nas na publicznym forum wyrabia. Postanow iłem usunąć się na długo, nikom u nie zawadzać i znaleźć jedyną pociechę we w łas­ nych pracach, których teraz mam ogrom. N iepokoi m nie m ilczenie B a ja 4 — czyżby był chory ? Bez Baja cała ta impreza w ydawnicza stałab y się w net kupą siana. Co do w ydaw nictw a alm anachu, to oczywiście ani palcem nie kiwnę w tej sprawie, bo przecież było rozgraniczenie prac. My, w Paryżu, m ieliśm y przygotow ać kalendarz, a p. D aniłow ski6 — ów alm anach. Ja żadnych

pie-3 Karol S z y m a n o w s k i — kom pozytor, stw orzył szereg dzieł sym fo­ nicznych. Przypuszczalnie o nim mowa, gdyż Żeromski z nim zawarł bliską znajom ość w Zakopanem.

4 B a j , Bolesław Andrzej J ę d r z e j o w s k i — działacz w prawicowym odłamie ruchu socjalistycznego. W r. 1909 był kierownikiem in stytu cji w ydaw ­ niczej „K siążka” w Krakowie, której nakładem w yszła Róża Żeromskiego.

5 Gustaw D a n i ł o w s k i — literat i działacz w prawicowym ruchu socja­ listycznym . W niektórych powieściach, np. w Jaskółce, dał obraz pracy ruchu rewolucyjnego w K rólestwie.

m ężnych stosunków nie mam, żeby zasiłek jakiś znaleźć. Zresztą jest to idea dość chwiejna: znaleźć duży zasiłek, żeby literaci mogli dostać duże h ono­ raria. Ja z literatam i — po sm utnych doświadczeniach w łonie Towarzystwa Pisarzy Polskich — nie mam chęci odbywać posiedzeń bezcelowych. N ie b y ­ łem inicjatorem tej całej sprawy, ale miałem szczery zamiar dużo pracować, skoro się do mnie zwrócił Pini i Orkan6. Obecnie widzę, że literaci mnie nie potrzebują do niczego, a ja w olę stać zupełnie daleko, bo nie mam zdrowia na spory z Żuławskimi, Tetm ajerami itd. Znalazłem w Paryżu źródła pracy i otw orzyły się przede m ną nowe drogi. To mi dało m ożność spojrzenia na nasze wszelkie sprawy z innego punktu widzenia. Zbliżyłem się do tych źró­ deł naszego życia, które pierwszy raz miałem sposobność poznać przez cztery lata pobytu w Raperswilu.

Rad bym był bardzo, gd ybyś przyjechał na przyszły rok do Paryża. Ja tu, jeżeli zdrowie pozwoli, zostanę dłużej, bo przynajmniej nikt mię tu nie ściga i nie w szystko czytam , co o mnie piszą różni apasze i bandyci dzien­ nikarscy. Ciekawy jestem , co w ym yślą z powodu sprawy przeniesienia zwłok Słowackiego i jakim i kam ieniam i zaczną we mnie walić.

Ściskam dłoń Twoją i zasyłam pozdrowienia całej Twej rodzinie. S. Żeromski Paryż X IV , Rue Ernest Cresson 22, d. 17 II 1910.

6 Tadeusz P i n i — k rytyk literacki. — W łhdysław O r k a n — powieścio- pisarz. W swoich utworach poruszał kw estię b ied oty wiejskiej (np. K om or­