Janina Kruszewska, Tadeusz
Jackowski
Wykonywanie zobowiązań przez
jednostki gospodarki uspołecznionej
w kodeksie cywilnym
Palestra 9/7-8(91-92), 50-60
1965
50 J a n in a K r u s z e w s k a , T a d e u s z J a c k o w s k i N r 7-8 (91— 92)
cago g o sp o d a rstw o ro ln e traci m oc w stosu n k u d o te g o g o sp o d a r s tw a , ch yb a że sp ad k ob ierca zm a rł przed ty m dniem . P o sta n o w ie n ie to p o w in n o b y ć u zu p ełn io n e n o w y m p o sta n o w ie n ie m p rzez w sk a z a n ie w n im ty c h sp a d k o b iercó w , k tó rzy z a ch o w a li p ra w o d zied ziczen ia go sp o d a rstw a r o ln e g o w e d łu g p rzep isó w art. LV I, L V II, oraz e w e n tu a ln ie icn u d zia łó w w g o sp o d a rstw ie (art. L V III).
J e ż e li p o sta n o w ie n ie o s tw ie r d z e n iu p raw do sp a d k u w y d a n e zo sta ło po 5 lip ca 1963 r., a przed d n iem w e jśc ia w ży cie k.c., i je ż e li p o zo sta je ono w sp rzeczn o ści z p rzep isa m i art. L V i 1)VI (np. że n ie p rzyzn an o g o sp o d a rstw a sp ad k ob iercom w d a lsz e j k o lejn o ści, sp ad k ob iercom p ra cu ją cy m w g o sp o d a rstw ie ro d zicó w w c h w ili o tw a rcia sp a d k u lu b w sp ó łd z ie ln i p ro d u k cy jn ej), u leg a ono n a w n io se k o so b y za in te r e so w a n e j o d p o w ied n iej z m ia n ie w try b ie z w y k ły m (art. LIX ).
C z w a r t y w y j ą t e k d o ty czą cy działu . S p a d k o b iercy , k tó rzy sto so w n ie do p o w y ż sz y c h p rzep isó w z a ch o w a li p raw o d zied ziczen ia go sp o d a rstw a roln ego, oraz n a b y w c y u działów ' w sp a d k u z art. L V II m a ją ró w n ie ż p ra w o d o o trzym an ia te g o go sp o d a rstw a lu b jeg o cz ę śc i w drodze d zia łu (art. L X § 1).
J e ż e li k ilk u sp a d k o b iercó w u ż y tk u je o so b iśc ie w y d z ie lo n e części gosp o d a rstw a r o ln eg o n a leżą ce g o d o sp a d k u , a p o d zia ł teg o go sp o d a rstw a n ie byłby, d o p u szcza ln y w e d łu g p r z e p is ó w o p o d sta w o w ej n orm ie o b sza ro w ej, d z ia ł m o że b yć d o k o n a n y
bez za ch o w a n ia te j n orm y (art. L X § 2).
J A N I N A K R U S Z E W S K A T A D E U S Z J A C K O W S K I
Wykonywanie zobowiązań przez jednostki
gospodarki uspołecznionej w kodeksie cywilnym1
i
W y k o n y w a n ie zob o w ią za ń i sk u tk i n ie w y k o n a n ia zo b o w ią za ń n orm u je k o d ek s c y w iln y w ty tu le V II k się g i trzeciej (art. 450— 508)2, n a k tó ry sk ła d a ją s ię trzy d ziały: o w y k o n a n iu zob ow iązań , o sk u tk a ch n ie w y k o n a n ia oraz o w y k o n a n iu i sk u tk ach n ie w y k o n a n ia zob ow iązań u m ó w w z a je m n y c h . P rzep isy teg o o sta tn ieg o d zia łu b y ły w k o d ek sie zo b o w ią za ń rozp roszon e w różn ych m iejsca ch . T ak w ię c o d p o w ied n ik iem o b ecn eg o art. 487 § 2 b y ł art. 51 k.z., ob ecn ego art. 488 i n a s t .— art. 215, art. 250 i n a st. k.z., a o d p o w ied n ik iem o b ecn eg o art. 493 i nast. — art. 267 § 2 i 3 k.z. N a le ż y d odać, że sca len ie w k o d ek sie c y w iln y m norm d o ty czą cy ch ta k częsteg o w p ra k ty ce sto su n k u p ra w n eg o w y d a tn ie u ła tw i ich sto so w a n ie.
i A r ty k u ł t e n j e s t c z w a rty m z k o le i a r t y k u ł e m z c y k lu p o św ię c o n e g o t e m a ty c e o b r o tu u sp o łe c z n io n e g o w k o d e k s ie c y w iln y m . P o r . o p u b lik o w a n e d o ty c h c z a s : „ J e d n o s tk i g o s p o d a rk i u s p o łe c z n io n e j w p rz e p is a c h o g ó ln y c h k o d e k s u c y w iln e g o ” ( „ P a l e s t r a ” n r 11 z 1961 r.) i „ S to s u n k i u m o w n e je d n o s te k g o s p o d a rk i u s p o łe c z n io n e j w k o d e k s ie c y w iln y m ” ( „ P a l e s t r a ” n r 1 z 1965 r.) o ra z „ Z o b o w ią z a n ia b e z u m o w n e w o b ro c ie u s p o łe c z n io n y m ” ( „ P a l e s t r a ” n r 6 z 1965 r.).
N r 7— 8 (91— 92) W y k o n y io a n ie z o b o w . p r z e z je d n . g osp. u s p o I. 51
T y tu ł V II za w ie r a zatem p rzep isy o o d p o w ied zia ln o ści k o n tra k to w ej; o d p o w ie d zia ln o ść d e lik to w a u reg u lo w a n a z o sta ła w ty tu le VI.
Z asad n iczy dla jed n o stek gosp od ark i u sp o łeczn io n ej p rzepis o w y k o n y w a n iu z o b o w ią za ń z a w a rty jest w art. 386, k tó ry zn a jd u je s ię poza ty tu łe m V II k s ię g i trzeciej. W m y ś l teg o p rzepisu w sp o m n ia n e jed n o stk i p o w in n y w sp ó łd z ia ła ć z e sobą przy w y k o n y w a n iu um ów , m a ją c n a w z g lę d z ie ob ow iązk i w y n ik a ją c e z n a ro d o w y ch p la n ó w gospodarczych, ek o n o m iczn o ść prod u k cji i obrotu oraz z a b e z p ie czen ie g osp od ark i n arod ow ej przed stratam i.
A czk o lw iek o b ow iązek w sp ó łd zia ła n ia o b y d w ó ch stron przy w y k o n y w a n iu zo b o w iązań p rzew id zia n y jest w art. 354 w sto su n k u do w sz y stk ic h podmiojt,ów p ra w a i u czestn ik ó w obrotu, to jed n ak szczeg ó ln y p rzep is art. 386 n ie m oże b y ć u w a ż a n y za n iep o trzeb n e p o w tó rzen ie tej sa m ej zasad y. A rt. 386 n ie sta n o w i b o w iem za b ez p iecze n ia u p ra w n ień stron w y n ik a ją c y c h z za w a rtej u m ow y, lecz w k ła d a n a o b ie u m a w ia ją ce s ię stro n y n a leżą ce do sek to ra u sp o łeczn io n eg o szczeg ó ln e o b o w ią zk i, m a ją c n a c elu za b ezp ieczen ie in teresu g osp od ark i n a ro d o w ej jako c a ło ic i. W y n ik a w ię c z teg o p rzep isu ob ow iązek je d n o stek g o sp od ark i u sp o łeczn io n ej do p o d ejm o w a n ia przy w y k o n y w a n iu zob ow iązań ró w n ież ta k ich czyn n ości, do k tórych n ie są te jed n o stk i zo b o w ią za n e p rzez za w a rtą um ow ę, a le k tó re są k o n ieczn e d o o sią g n ię cia c e ló w w y m ie n io n y c h w art. 386. P rzep is ten , jak w sk a zu je lite r a ln e jeg o b r z m ie n ie, n ie m a za sto so w a n ia w sto su n k a ch m ięd zy jed n o stk a m i gosp od ark i u sp o łecz n io n ej a sek to rem n ie u sp ołeczn ion ym .
P rzech od ząc do p o szczeg ó ln y ch p rzep isó w ty tu łu V II, n a le ż y zw ró cić u w a g ę — w in te r e su ją c y m n as zak resie — n a art. 456, k tó ry ró w n ie ż m a za sto so w a n ie w y łą czn ie w ram ach obrotu u sp ołeczn ion ego. W m y ś l teg o p rzep isu w ie r z y c ie l m o że przez jed n o stro n n e o św ia d czen ie zło żo n e d łu żn ik o w i u sta lić w ie lk o ś ć i te r m in y sp e łn ie n ia p o szczeg ó ln y ch św ia d czeń c z ęścio w y ch , jeśli n ie zo sta ły one u sta lo n e w u m o w ie, k tóra m a z a przed m iot św ia d c z e n ie p o d leg a ją ce su k c e sy w n e m u w y k o n y w a n iu w ciągu p ew n eg o czasu. D ając ta k p o w a żn e u p ra w n ien ie w ie r z y c ie lo w i, kodeks zab ezp iecza jed n o cześn ie in te r e s d łu żn ik a przez p od k reślen ie, że o św ia d czen ie w ie r z y c ie la p o w in n o b y ć zło żo n e w e w ła śc iw y m czasie, a p on ad to p o w in n o ono u w z g lę d n ia ć m o żliw o ści d łu żn ik a i sp o só b sp e łn ie n ia św ia d czen ia , w y n ik a ją c y z n a tu ry zob ow iązan ia.
P rzep is art. 456 sta n o w i zu p ełn ą n ow ość, g d y ż zasad a teg o rod zaju n ie b y ła zn an a d otych czas an i w aru n k om dostjaw, an i o g ó ln y m zasad om um ów . P ra k ty k a arb itrażow a, w o b ec b raku o d p ow ied n ich u n orm ow ań ogóln ych , w y k sz ta łc iła za sa d ę su k c e sy w n e g o w y k o n y w a n ia św ia d czeń w cią g u ok resu u m o w n eg o w ró w n y ch lub w zb liżo n y ch do ró w n y ch częścia ch i w ró w n y c h o d stęp a ch czasu (np. po 1/3 części d o sta w y k w a r ta ln e j w k ażd ym m iesią cu ). P od rząd em art. 456 d łu żn ik b ęd zie m ó g ł ró w n ież sp o w o d o w a ć o k r e śle n ie przez arb itraż sw o ic h ob ow iązk ów , je ś li n ie b ęd zie u w a ża ł za m o ż liw e p rzyjąć żąd an ia w ie r z y c ie la za w a rteg o w o św ia d czen iu , o k tó ry m m ó w i te n przepis.
i i
J e ż e li jed n o stk i gosp od ark i u sp o łeczn io n ej w y stę p u ją jako w ie r z y c ie le lu b d łu ż n icy w sto su n k u do osób fizy czn y ch i n ie u sp o łeczn io n y ch osób p raw n ych , to przy W ykonyw aniu zob ow iązań o b ow iązu ją za sa d y ogóln e. Istn ie je ty lk o p r z y w ile j u sta w o w y n a rzecz p a ń stw o w y c h je d n o stek o rg a n iza cy jn y ch jako d łu żn ik ó w zo b o w ią za n y ch do w y d a n ia rzeczy lu b d o św ia d czen ia , k tó ry to p rzy w ilej w y łą c z a p rzy - *ługujące w ie r z y c ie lo w i — w o d p ow ied n ich sy tu a c ja c h p raw n ych — p raw o za trzy m ania rzeczy lub w strzy m a n ia s ię ze św ia d czen iem (art. 461, 490, 436 i 497).
52 J a n in a K r u s z e w s k a , T a d e u s z J a c k o w s k i N r 7-8 (91— 92)
P rzy w y k o n y w a n iu zo b o w ią za ń w sto su n k a c h m ięd zy sek torem u sp ołeczn ion ym a n ie u sp o łeczn io n y m p o w in n y m ieć z a sto so w a n ie — poza p rzep isam i p raw a — r ó w n ie ż za sa d y w sp ó łż y c ia sp ołeczn ego. W zasad ach ty c h zn ajd u je w y ra z w ła ś c iw y sto su n e k P R L do słu sz n y c h i u p ra w n io n y ch in te r e só w o b y w a tela , a zw ła szcza i n te r e s ó w czło w ie k a p racy — z jed n ej stron y, a d b a ło ść o b y w a tela o in teres P a ń stw a sta n o w ią c e g o n a jw y ż sz e dobro w sp ó ln e, a w sz c zeg ó ln o ści o w ła sn o ś ć sp o łeczn ą — z d rugiej. W yrazem ta k ie g o w ła śn ie sto su n k u P a ń stw a do słu szn y ch in te r e só w o b y w a te li jest o k ó ln ik nr 1C1 P rezesa R ady M in istró w z dn. 15.V.1952 r.'\ w m y śl k tó reg o p a ń stw o w e jed n o stk i organ izacyjn e p o w in n y za sp ok ajać uzasad n ion e roszcze n ia , n ie d op u szczając do zb ęd n ych p ro cesó w lu b ich p rzed łu żan ia.
ni
F rzy w y k o n y w a n iu u m ó w w za jem n y ch , a w ię c w w y p a d k u gd y obie stro n y zob o w ią z a ły s ię w ta k i sp o só b , że św ia d czen ie jed n ej z n ich m a b y ć od p o w ied n ik iem św ia d c z e n ia d ru giej stron y, sto su je się p rzep isy ogólne, jed n ak że z p ew n y m i o d ch y le n ia m i w y n ik a ją c y m i ze sp e c y fik i ty ch um ów .
Z is to ty u m ó w w za jem n y ch w y n ik a za sa d a jed n o czesn o ści sp ełn ien ia ś w ia d czeń przez d łu żn ik a i w ierzy ciela , a k o n se k w e n c ją |tpj za sa d y jest p raw o w str z y m a n ia się ze św ia d czen iem w za jem n y m , gd y druga stron a zo b o w ią za n ia sw o jeg o n ie w y k o n y w a (art. 487, 488). Od tej za sa d y m ogą b yć o c zy w iście w y ją tk i w p o sta c i o b o w ią zk u w c z e śn ie jsz e g o św ia d czen ia , jed n a k że m u szą on e b yć oparte na u m o w ie stron, u sta w ie lu b orzeczen iu w ła śc iw e g o organu p a ń stw o w eg o .
T aki w ła śn ie w y ją te k p rzew id zia n y jest d la obrotu u sp o łeczn io n eg o w art. 489, k tć‘r y n a k a zu je w c z e śn ie jsz e sp e łn ie n ie św ia d c z e n ia w za jem n eg o n iep ien iężn eg o ; sta n o w i to r e g u łę w ty m obrocie, od której z k o le i m ogą b yć w y ją tk i, ale ty lk o tak ie, k tóre są p rzew id zia n e w p rzep isach szczeg ó ln y ch , 'ia k im i p rzep isam i są za sa d y rozliczeń m ięd zy jed n o stk a m i g o sp c d s r k i u sp o łeczn io n ej, za w a rte w u sta w ie z dn. 1 lip ca 1958 r. i w rozp orządzeniu M in istra F in a n só w z dn. 13 sierp n ia 1958 r.4 W m y ś l ty c h zasad reg u łą jest za p la ta dop iero po w y k o n a n iu d ostaw y, u słu g i lu b rob oty, w y ją tk ie m zaś otw arcia a k r e d y ty w y b a n k o w ej przez odbiorcę i rzed w y k o n a n iem d o sta w y , u słu g i lu b rob oty dla za b ezp ieczen ia za p ła ty n a le ż n o ści d o sta w cy lu b w y k o n a w c y ; żąd an ie ta k ie d op u szczaln e jest ty lk o w o k reślo n ych w aru n k a ch , przy czym zap łata n a stę p u je w ó w c z a s przez ban k od b iorcy po zło że n iu przez d o sta w cę lu b w y k o n a w c ę d ow od u w y k o n a n ia d ostaw y, rob oty lu b u słu g i.
S p ecy ficzn ą dla zo b o w ią za ń w z a jem n y ch zasad ę za w iera art. 4E0, k tóry p ozw ala stro n ie zob ow iązan ej do w cz e śn ie jsz e g o św ia d czen ia p o w strzy m a ć się z jego s p e ł n ie n ie m aż do z a o fia ro w a n ia przez drugą stro n ę św ia d czen ia w za jem n eg o lu b z a b ezp ieczen ia w y k o n a n ia teg o św ia d czen ia , je ś li w y k o n a n ie to sta je się w ą tp liw e ze w zg lęd u na stan m a ją tk o w y d rugiej stron y. P rzep is ten z ’ n atu ry rzeczy n ie m a za sto so w a n ia zarów n o w obrocie m ięd zy p a ń stw o w y m i jed n ostk am i o rg a n iza cy j n ym i, jak i w te d y , gd y taka jed n ostk a jest stron ą m ającą sp e łn ić św ia d c z e n ie p ó źn iej, gd yż n ie w y p ła c a ln o ść ta k iej jed n o stk i jes't w y łą czo n a . N a to m ia st om a w ia n a zasad a 'może m ieć z a sto so w a n ie w obrocie m ięd zy n iep a ń stw o w y m i jed n o stk a m i gosp od ark i u sp o łeczn io n ej, jak ró w n ie ż w te d y , gd y ta k a jed n ostk a m a sp e łn ić pó źn iej św ia d c z e n ie n a rzecz p a ń stw o w ej jed n o stk i organ izacyjn ej.
A rt. 491 § 1 n orm u je — w sp osób a n a lo g iczn y do § 76 i 77 cw d — u p ra w n ien ie jed n ej ze stron do o d stą p ien ia od u m o w y w razie z w ło k i w jej w y k o n a n iu przez
■<
o M .P . z.' 1952 r . N r A-67, poz. 1025.
N r 7— 8 (91— 92) W y k o n y w a n ie z o b o w . p r z e z Jed n . g o sp . u sp o ł. 53
stron ą drugą. O d stą p ien ie od u m o w y w z a je m n e j d op u szczaln e jest dopiero p o w y zn a czen iu d ru giej stro n ie d o d a tk o w eg o term in u w y k o n a n ia z za g ro żen iem o d stą p ien ia od u m o w y w razie b ezsk u teczn eg o u p ły w u teg o term in u .
T reść art. 492 zb ieżn a jest z treścią § 76 ust. 2 i 3 ow d, kjtióre u p ra w n ia ją do o d stą p ien ia od u m o w y w za jem n ej bez u d ziela n ia d od a tk o w eg o term in u ty lk o w ó w czas, g d y z o sta ło to w u m o w ie w y r a ź n ie za strzeżo n e n a w y p a d e k jej n ie w y k o n a n ia w ś c iśle o k reślo n y m term in ie alb o g d y b y w y k o n a n ie po te r m in ie b y ło b ez p rzed m io to w e ze w zg lęd u na cel zo b o w ią za n ia (np. d o sta w a to w a ró w se z o n o w y c h , w y k o n a n ie d ek oracji n a d zień ok reślo n eg o ś w ię ta ifcp.). A rt. 492 za w iera d o d a tk o w e za strzeżen ie, że cel św ia d czen ia m u si b y ć drugiej str o n ie znany.
S zczeg ó ln y m w y p a d k iem jest u m o w a w za jem n a o św ia d czen ie p o d zieln e, g d y z w ło k a w w y k o n a n iu zach od zi ty lk o co do części św ia d czen ia jed n ej ze stron. W ta k im w y p a d k u stro n a druga m a p raw o w yb oru : alb o m oże o d stąp ić od u m o w y ty lk o co do tej cząści, co do której n a stą p iła zw ło k a , alb o co do w sz y stk ic h pozo sta ły c h jeszcze do w y k o n a n ia części (np. w razie z w ło k i w w y k o n a n iu d ru g iej części św ia d czen ia , p o d zielo n eg o n a k ilk a części, odbiorca m oże o d stąp ić o d u m o w y ty lk o co do d ru giej części, za ch o w u ją c p raw o otrzym an ia n a stęp n y ch , bądź te ż o d stą p ić od u m o w y co do p o zo sta ły ch części, p oczy n a ją c od drugiej). J e śli jed n a k częścio w e w y k o n a n ie zob ow iązan ia je s t d la od b iorcy bez zn a czen ia ze w zg lęd u n a w ła śc iw o ś c i zo b o w ią za n ia lu b cel u m ow y, zn a n y ró w n ież d rugiej stro n ie — odbiorca m oże o d stą p ić od u m o w y w całości, a w ię c ró w n ie ż w części ju ż p o p rzed n io w y k onanej, i to bez u d ziela n ia d o d a tk o w eg o term in u . Z asada ta n ie z n a la zła w p r a w dzie w y ra zu w ow d, w y d a je s ię jed n ak , że m ia ła b y ona z a sto so w a n ie w te g o rodzaju sy tu a cja ch ró w n ie ż w obrocie u sp o łeczn io n y m n o rm ow an ym przez o w d , g d y ż je s t ek o n o m iczn ie uzasad n ion a i daje s ię w y p ro w a d zić w drodze w y k ła d n i z p rzep isó w § 76 ust. 2 i 3 owd.
D a lsze p rzep isy art. 493— 495 m ają o d p o w ied n ie za sto so w a n ie w obrocie u sp o łecz n ion ym oraz w sto su n k a ch m ięd zy sek to rem u sp o łeczn io n y m a n ie u sp o łeczn io n y m .
IV
P o trą cen ie, o d n o w ien ie i z w o ln ie n ie z d łu gu u reg u lo w a n e są w ty tu le V III k s ię g i trzeciej (art. 498— 508). K od ek s c y w iln y — p od ob n ie jak k odeks zob ow iązań — tra k tu je p o trą cen ie i o d n o w ien ie jako sp osob y w y g a śn ięcia , a n ie w y k o n a n ia zo bow iązań . P o n ie w a ż jednak sk u tk iem za ró w n o p otrącen ia, jak i o d n o w ien ia je s t u m orzen ie już is tn ie ją c y c h zob ow iązań z e w e n tu a ln y m jed n oczesn ym p o w sta n iem n o w y ch , p rzeto o m a w ia n e in sty tu c je p r a w n e w ią żą się te m a ty c z n ie z w y k o n a n ie m zob ow iązań . Z w o ln ie n ie z d łu gu ró w n ie ż p o w o d u je u m orzen ie zob ow iązan ia.
P o tr ą c e n ie m o ż liw e jest w ó w cza s, g d y d w a p od m ioty p raw a są jed n o cześn ie w zg lęd em sie b ie d łu żn ik am i i w ie r z y c ie la m i, a obie w ie r z y te ln o śc i m ają za przed m io t p ien ią d ze lu b rzeczy oznaczone ty lk o co do gatu n k u , przy czym obie są w y m a g a ln e i zask arżaln e (art. 498 § 1). Z akres m o ż liw o śc i p otrącen ia jest jed n a k ró ż n y w se k to r z e u sp o łeczn io n y m i n ie u sp o łeczn io n y m . Z różn icow an ie to w y n ik a z art. 502 w zw ią zk u z art. 117 § 2. W m y ś l art. 502 m oże b yć p rzed staw ion a do p o trą cen ia ró w n ież w ie r z y te ln o ść przed aw n ion a, jed n a k że ty lk o w ó w cza s, g d y w sk u te k p rze d a w n ien ia n ie w y g a sła , arty k u ł zaś 117 § 2 sta n o w i, że ro szczen ia p rzed a w n io n e w sto su n k a ch m ięd zy jed n o stk a m i gosp od ark i u sp o łeczn io n ej w y g a sa ją . Z z e sta w ie n ia ty c h p rzep isó w w y n ik a w ię c , że w sto su n k a ch m ięd zy jed n o stk a m i gosp od ark i u sp o łeczn io n ej n ie m oże b y ć potrącon a ta k a w ie r z y te ln o ść , k tóra w c h w ili sk ła d a n ia o św ia d czen ia o p otrącen iu u leg ła ju ż p rzed a w n ien iu , czy li w y g a sła , ch ociażb y
54 J a n i n a K r u s z e w s k a , T a d e u s z J a c k o w s k i N r 7-8 (91— 92)
p r z e d a w n ie n ie ito jeszcze n ie n a stą p iło w ch w ili, g d y p otrącen ie sta ło się m o żliw e (np. n a stą p ił term in p ła tn o ści w ie r z y te ln o śc i w za jem n ej).
Z tym p rzeto zastrzeżen iem w obrocie u sp o łeczn io n y m m a za sto so w a n ie zasad a w y ra żo n a w art. 499, k tó ry sta n o w i, że p o trą cen ie n a stęp u je przez sk iero w a n ie d o d rugiej str o n y o św ia d czen ia z m ocą w ste c z n ą od daty, gd y p otrącen ie s ta ło s ię m o iliw e . Ta sa m a zasada w y g a sa n ia p rzed a w n io n y ch zob ow iązań w ram ach g o sp o d a rk i u sp o łeczn io n ej zn a jd u je w y ra z ró w n ież w art. 411 pkt 3 w ty tu le V o b e z p o d sta w n y m w zb o g a cen iu , w m y śl k tórego n ie m ożn a żądać zw ro tu św ia d czen ia sp e łn io n e g o w c elu za d o śću czy n ien ia p rzed a w n io n em u roszczeniu, jed n ak że ty lk o w te d y , gd y ro szczen ie to w sk u te k p rzed a w n ien ia n ie w y g a sło . T ak ie u n o rm o w a n ie zm ierza d o o sią g n ię c ia isto tn e g o w ob rocie u sp o łeczn io n y m celu : szy b k o ści r o z li czeń i ja sn o ści sto su n k ó w ob lig a cy jn y ch .
D la w y czerp a n ia tem a tu p otrącen ia n a le ż y jeszcze zw ró cić u w a g ę n a p rzep is art. 505 pk t 3, k tó r y w y łą c z a u m orzen ie przez p o trą cen ie w ie r z y te ln o śc i w y n ik a ją cy ch z czy n ó w n ied o zw o lo n y ch . J e st to p rzy w ilej d la w ie r z y c ie li roszczeń o d szk o d o w a w c z y c h , z r e g u ły o fia r n ie sz c z ę śliw y c h w y p a d k ó w , ty m sam ym w ię c działać o n b ę d z ie n a n iek o rzy ść jed n o stek gospodarki u sp o łeczn io n ej, ja k o od p o w ied zia ln y ch za szk o d ę. Z p rzep isu teg o w y n ik a b o w ie m np. n iem o żn o ść p otrącen ia w ie r z y te ln o śc i jed n o stk i go sp o d a rk i u sp o łeczn io n ej z ty tu łu n ied o b o ró w (m anka) z o d szk o d o w a n ie m n a leżn y m p ra co w n ik o w i o d p o w ied zia ln em u za n iedobór, je ż e ’i b y ł on o fia r ą w y p a d k u p rzy pracy.
P rzep isy o o d n o w ien iu (art. 506— 507) a n i n ie w p ro w a d za ją zm ian w p o ró w n a n iu z k od ek sem zob ow iązań , ani te ż n ie za w iera ją żad n ych szczeg ó ln y ch u n orm o w a ń d la jed n o stek gosp od ark i u sp o łeczn io n ej.
Z w o ln ien ie z długu, p rzew id zia n e w art. 508, w ogóle n ie m a za sto so w a n ia w r a m a c h obrotu u sp o łeczn io n eg o , g d y ż b y ło b y to sp rzeczn e z zasad ą rozrach u n k u g o s- podarczegp i w y n ik a ją c e g o stąd o b lig a to ry jn ą od p ła tn o ścią św ia d czeń — poza w y ją tk a m i p r zew id zia n y m i w p rzep isach szczeg ó ln y ch . G dy jed n ostk a gosp od ark i u sp o łeczn io n ej jest w ie r z y c ie le m osob y fiz y c z n e j lu b n ie u sp o łeczn io n ej osob y p ra w n ej, z w o ln ie n ie z d łu g u m oże n a stą p ić w y łą c z n ie w p o sta ci u m orzen ia w ie r z y te ln o śc i w w y p a d k a ch i w tryb ie p rzew id zia n y m w p rzep isach szczeg ó ln y ch .5
N a leży jeszcze ro zw a ży ć p rzep is § 94 ow d o za n iech a n iu doch od zen ia od szk od o w a ń u m o w n y ch i o d setek za z w ło k ę w zap łacie.
W m y śl ust. 1 § 94 ow d d ostaw ca lub od b iorca n ie m a o b o w irzk u dochodzenia ■odszkodowań ikar) u m o w n y ch n ie p rzek raczających k w o ty 2 ODO zł z ty tu łu jed n ej d o sta w y . T a k ie sfo r m u ło w a n ie p o zw a la ło b y przyjąć, że za n iech a n ie dochodź; n ia o d szk o d o w a n ia u m o w n eg o w ty ch g ran icach p o zo sta w io n e jest c a łk o w icie sw o b o d n e m u u zn a n iu z a in tereso w a n eg o d o sta w cy lu b odbiorcy. P rzeczy tem u jed n ak n a s t ę p n e zd a n ie teg o sa m eg o przepisu, w e d łu g k tó reg o w i n n y c h g o s p o d a r c z o
u z a s a d n i o n y c h w y p a d k a ch (tzn. gd y w y so k o ść od szk od ow ań p rzekracza
2 G00 zł) za n ie c h a n ie d och od zen ia o d szk od ow an ia n a stą p ić m oże ty lk o za z e z w o le
n iem jed n o stk i n ad rzęd n ej, u d zielo n y m n a w n io se k w ie r z y c ie la , a n ie z w ła sn e j in ic ja ty w y te j jed n ostk i. N a le ż y w ię c d o j:ć do w n io sk u , że ró w n ież od szk od ow an ia do w y so k o śc i 2 GOJ zł z ty tu łu jed n ej c ostaw y m ogą n ie b yć dochodzone jed y n ie w gosp od arczo u za sa d n io n y ch w yp ad k ach , a g ra n ica w y so k o śc i m a zn a czen ie je d y n ie k o m p eten cy jn e. Te sa m e za sa d y m ają o d p o w ied n ie za sto so w a n ie do o d setek
5 D e k r e t zj d n . 16.V /956 r . o u m a r z a n iu i u d z ie la n iu u lg w s p ła c a n iu n a le ż n o ś c i p a ń s tw o w y c h (Dz. U. N r 17, p o z. 92) i ro z p o rz ą d z e n ie R.M . z d n . 16.V.1956 r. ( te k s t je d n .: D z. U . z 196ł r. N r 24, p oz. 162).
N r 7— 8 (91— 92) W y k o n y w a n ie z o b o w . p r z e z je d n . g osp. u sp o f. 55
z a z w ło k ę w za p ła cie n a leżn o ści, przy czym g ra n icę k o m p eten cy jn ą sta n o w i k w o ta 100 zł.
W szy stk ie w y ż e j p rzytoczon e za sa d y m ają sa m o istn e z a sto so w a n ie tylkoi w sto su n k a c h m ię d z y p a ń stw o w y m i jed n o stk a m i gosp od arczym i, gdyż ust. 4 § 94 ow d z e z w a la n a za n iech a n ie d och od zen ia o d szk od ow ań od n ie p a ń stw o w y c h jed n o stek g o sp o d a rczy ch ty lk o pod w a ru n k iem za ch o w a n ia w sp o m n ia n y ch ju ż p rzep isów szczególnych.® S tw a rza to n ieja sn ą sy tu a c ję p raw n ą, gd yż p rzep isy § 94 u st. 1 i 2 ow d op eru ją je d y n ie p rzesła n k ą n a tu ry gospodarczej i p od an ym i w n ic h k r y te r ia m i w a rto ścio w y m i, p rzep isy zaś o u m arzan iu w ie r z y te ln o śc i p a ń stw o w y c h z a w ie r a ją z u p e łn ie in n e p rzesła n k i d o u m orzen ia i operują in n y m i k ry teria m i w a r to śc io w y m i. N iek tó re z ty ch p rzesła n ek n ie m ogą m ieć żadnego za sto so w a n ia w ob rocie gosp od arczym , jak np. gro źb a ru in y m a teria ln ej dłużnika.
M o żliw o ść za n iech a n ia d och od zen ia o d szk od ow ań u m o w n y ch i o d setek n a leży u zn a ć za sp e c y fic z n ą p o sta ć z w o ln ie n ia z długu.
v
S k u tk ie m n ie w y k o n a n ia zo b o w ią za n ia jest za w sze o b ow iązek n a p ra w ien ia w y n i k a ją c e j stą d szk o d y . T en sa m o b ow iązek is tn ie je w 'razie n ie n a le ż y te g o w y k o n a n ia zo b o w ią za n ia . T ak zw a n a o d p o w ied zia ln o ść k o n tra k to w a bądź za stęp u je ś w ia d cz e n ie , bądź je u zu p ełn ia. M a ona za sto so w a n ie — w b rew n a zw ie —• ró w n ie ż do w y k o n a n ia zob o w ią za ń jed n o stro n n y ch oraz zob ow iązań w y n ik a ją c y c h z u sta w y lu b z ak tu a d m in istra cy jn eg o . K o n ieczn e jest w ię c każd orazow e o k reślen ie, co je s t n ie n a le ż y ty m w y k o n a n iem i co z w a ln ia d łu żn ik a od ob ow iązk u n a p ra w ien ia sz k o d y s to so w n ie do art. 471. T en i trzy n a stę p n e p rzep isy za w iera ją k o d ek so w ą
k o n cep cję o d p o w ied zia ln o ści k o n tra k to w ej.6
N ie k tó r e p rzep isy o o d p o w ied zia ln o ści d łu żn ik a i o od szk o d o w a n iu zam ieszczon e z o sta ły w p rzep isa ch o g ó ln y ch o zo b o w ią za n ia ch w ty tu le I k sięg i trzeciej, n a leży p rzeto m ie ć je n a u w a d ze przy w y k ła d n i art. 47,1 i n ast. o sk u tk a c h n ie w y k o n a n ia zob ow iązań . A rt. 355 za m ieszczo n y w p rzep isach o g ó ln y ch zo b o w ią zu je d łu ż n ik a d o n a le ż y te j sta ra n n o ści, którą w sto su n k u do m ien ia sp o łeczn eg o o k reśla się
z u w z g lę d n ie n ie m ob ow iązk u szczeg ó ln ej och ron y teg o m ien ia . W k o n se k w e n c ji art. 472 p rzew id u je o d p o w ied zia ln o ść d łu żn ik a za n ieza ch o w a n ie n a leży tej staran n ości, k tó r a w sto su n k u do m ien ia sp o łeczn eg o zo b o w ią zu je do szczeg ó ln ej och ron y teg o m ien ia . Te o b o w ią zk i d łu żn ik a m ogą u lec rozszerzen iu przez um ow ę, w sk u te k czego p r z y jm ie on o d p o w ied zia ln o ść za p e w n e ok oliczn ości, za k tóre z m ocy u sjp w y n ie od p ow iad a. M o żliw e jest te ż z w ę ż e n ie zak resu o d p o w ied zia ln o ści d łu żn ik a, z ty m jed n a k zastrzeżen iem , że n ie m oże b y ć ograniczona o d p o w ied zia ln o ść za u m y śln e w y r z ą d z e n ie szk o d y (art. 473). P r z e p isy art. 472 i 473 łą czn ie w p o w ią za n iu z art. 355 s ta n o w ią o d p o w ied n ik art. 240 k.z.°
Z akres o d p o w ied zia ln o ści d łu żn ik a w obrocie u sp o łeczn io n y m o k reśla ją p rzep isy szc z e g ó ln e (m ia n o w ic ie w a ru n k i d o sta w i o góln e za sa d y um ów ), n orm u jące ten ob ró t w sp osób n ie je d n o lity .
P u n k te m w y jś c ia ty c h u n orm ow ań b y ła n ie w ą tp liw ie u ch w a ła nr 2/58 K o leg iu m A rb itra żu G K A 7, krtpra w y m a g a ła o d d łu żn ik a za ch o w a n ia n a jw y ższej sta ra n n o ści 1 w k o n se k w e n c ji ta k sfo rm u ło w a ła p o d sta w ę e w e n tu a ln e j ek sk u lp a cji: „prze szk o d a , k tó rej z a is tn ie n ia n ie m o g ły (scil. je d n o s tk i gosp od ark i u sp ołeczn ion ej) p rze w id zieć, p o w sta n ia n ie z a w in iły i k tórej — m im o d o ło żen ia n a jw y ższej sta r a ń
-® W . C z a c h ó r s k i : O d p o w ie d z ia ln o ś ć k o n tr a k to w a i je j s to s u n e k d o o d p o w ie d z ia ln o ś c i d e lik to w e j w e d łu g k .c ., „ N o w e P r a w o ” z 1964 r . n r 10, s. 953.
8 6 J a n in a K r u s z e w s k a , T a d e u s z J a c k o w s k i N r 7-8 (91—92)
n o śc i — n ie zd o ła ły p r z e z w y c ię ż y ć ”. W § 84 ow d z 1963 r.8 zn a jd u jem y t ę sa m ą tr e ść w b a rd ziej z w ię z ły m sfo rm u ło w a n iu : „ n iew y k o n a n ie lu b n ie n a le ż y te w y k o n a n ie n a stą p iło sk u tk ie m zdarzeń, k tó ry m n iep o d o b n a zap ob iec lu b p rzeszk o d zić przy is tn ie ją c y m eta n ie w ie d z y te c h n ic z n e j”. O g ó ln e za sa d y u m ó w o ro b o ty b u d o w la n o - -m o n ta żo w e, w y k o n y w a n e zarów n o przez jed n o stk i p a ń s t w o w e 9, jak i sp ó łd z ie l cze 10 oraz n ie uspołeczni-one u , z w ę ż a ją m o ż liw o ść e k sk u lp a cji d łu żn ik a do w y p a d k u lo s o w e g o i s iły w y ż sz e j (term in ologia z art. 1148 kod. N ap.). O gólne za sa d y u m ó w 0 p race p ro jek to w e M operują o k reślen iem za czerp n ięty m z k o d e k su zo b o w ią za ń 1 ró w n o w a żn y m u ży tem u w k o d e k sie c y w iln y m zw rotow i: „ok oliczn ości, za k tó re
(scil. d łu żn ik ) n ie o d p o w ia d a ”. '
J ak w ię c w id a ć, u n o rm o w a n ie za k resu o d p o w ied zia ln o ści d łu żn ik a w ob rocie u sp o łeczn io n y m p iln ie w y m a g a u jed n o licen ia . P rzytoczon e u n o rm o w a n ia p o leg a ją n a u sta le n iu ś c iśle o k reślon ego, w sp osób zw ęża ją cy , zak resu m o ż liw o śc i e k s k u l p a cji d łu żn ik a, g d y ty m cza sem art. 473 § 1 p rzew id u je p rzy jęcie przez d łu żn ik a o d p o w ied zia ln o ści za oznaczone o k o liczn o ści, za k tóre d łu żn ik z m o cy u sta w y n ie od p ow iad a. Ta n iezg o d n o ść m ięd zy art,. 473 a w a ru n k a m i d o sta w i o g ó ln y m i z a sa d a m i u m ó w m oże m ie ć isto tn e zn a czen ie n a sty k u sek to ra u sp o łeczn io n eg o z n ie u sp o łeczn io n y m , np. przy w y k o n y w a n iu robót b u d o w la n o -m o n ta żo w y ch przez je d n o stk i gosp od ark i u sp o łeczn io n ej. W ram ach sek to ra u sp o łeczn io n eg o w sp o m n ia n a sp rzeczn ość je s t u sa n k cjo n o w a n a p rzez art. IX przep. w p row ., k tó ry u trzy m u je w m o c y szczeg ó ln e p rzep isy c y w iln o p r a w n e d la sek to ra u sp ołeczn ion ego.
Ja k o szczeg ó ln ą za sa d ę o rzeczn ictw o a rb itrażow e, poza ram am i o b o w ią zu ją ceg o p ra w a cy w iln e g o , w y k sz ta łc iło d la ob rotu u sp o łeczn io n eg o p o jęcie „ n ajw yższej st,aranności”. u ży te w p o w o ła n ej ju ż u c h w a le K o leg iu m A a rb itra żu .7 P o w s ta je w o b ec tegOi za g a d n ien ie, czy k o d e k so w e p o jęcie „ n a leży tej sta r a n n o śc i”, n a w e t o k reślo n ej z u w z g lę d n ie n ie m o b o w ią zk u szczeg ó ln ej och ron y m ie n ia sp o łeczn eg o (art. 355), zb ieżn e jest ca łk o w ic ie z p o jęciem „ n ajw yższej sta r a n n o śc i”, czy te ż s ą to p o jęcia rów n orzęd n e. N a su w a s ię tu sk o ja rzen ie ze zn a n y m i już p raw u r zy m sk ie m u o k reślen ia m i d ilig e n tia m a x im a i d ilig e n tia q u a m su is r e b u s a d h ib e r e
s o le t, k tó re su g e r o w a ło b y o d p o w ied ź n e g a ty w n ą n a p o sta w io n e w y ż e j p y ta n ie.
N a to m ia st za d a n iem H. D a w id o w icz 13 n ie m a ró żn icy m ięd zy p o jęcia m i n a jw y ż sz e j i n a le ż y te j sta ra n n o ści. N a le ż y przyp u szczać, że o m a w ia n e za g a d n ien ie zn a jd zie r o z str z y g n ię c ie w o rzeczn ictw ie.
S zczeg ó ln e zn a czen ie d la sek to ra u sp o łeczn io n eg o m a p rzepis art. 474 o odpo w ie d z ia ln o śc i d łu żn ik a za d zia ła n ia i za n iech a n ia p r zed sta w icieli u sta w o w y c h oraz in n y c h osób, z k tórych p om ocą jed n o stk a g o sp od ark i u sp o łeczn io n ej w y k o n u je z o b o w ią z a n ie lu b k tórym w y k o n a n ie zo b o w ią za n ia p ow ierza. T ak w ię c jed n o stk a g o s p od ark i u sp o łeczn io n ej od p o w ia d a z m o cy te g o p rzep isu n ie ty lk o za d zia ła n ia i z a n iech a n ia czło n k ó w k ie r o w n ic tw a i w sz y stk ic h sw o ich p racow n ik ów , a le r ó w n ie ż s w y c h p od d o sta w có w , p o d w y k o n a w c ó w i w sz y stk ic h k oop eran tów . To sam o w y n ik a z § 86 ow d 8, k tó r y w y łą c z a e k sk u lp a c ję przez p o w a ły w a n ie się na n ie w y
-8 Z a ł. n r 2 d o z a r z ą d z e n ia P rz e w . ( K o m is ji P la n o w a n ia p r z y R.M . z d n . 2.IV.1963 r. (M .P. N r 34, p o z. 172). 9 Z a ł. d o z a r z ą d z e n ia M B iP M B z d n . 14.IV.1958 r . (M .P. N r 32, p o z. 186 — § 58 u s t. 5). 10 Z a ł. d o u c h w a ły n r 14 R . M . z d n . 5.1.1957 r . (M .P. N r 4, p o z. 28 — 5 66 u s t. 5). 11 Z a ł. d o z a r z ą d z e n ia M B iP M B z d n . 7.XI.1959 r . (M. P . N r 97, poz. 521 — § 48 u s t. 4). 13 Z a ł. d o z a r z ą d z e n ia P rz e w . K B U iA z d n . 7.DC.1960 r. (M. P . N r 74, p o z. 343 — § 22). 13 H . D a w i d o w i c z : K ilk a u w a g w z w ią z k u z w e jś c ie m w ż y c ie k o d e k s u c y w iln e g o , F U G z 1965 r . n r 2, s tr . 36. (
N r 7—8 (91—92) W y k o n y w a n i e zo b o w . p r z e z }e d n . g o sp . u sp o ł. 57
k o n a n ie lu b n ien a leży te w y k o n a n ie zob ow iązań p rzez o so b y trzecie, chyba że oso b y te .z w o ln io n e są od ob ow iązk u z a p ła ty od szk od ow an ia na rzecz zob o w ią za n eg o do świadczenia.® ' 1
VI
J ed n ą z p o sta ci n ie n a le ż y te g o w y k o n a n ia zob ow iązań jest zw ło k a w w y k o n a n iu , k tórej d łu żn ik dopuszcza się w te d y , gd y n ie sp e łn ia św ia d czen ia w term in ie , a je ż e li term in n ie jest ozn aczon y — n iezw ło cz n ie po w e z w a n iu przez w ie r z y c ie la (art. 476 b ęd ą cy o d p o w ied n ik iem art. 243 k.z.). Z w łok a ta stw a rza ro szczen ie o n a p r a w ie n ie szkody, sp o w o d o w a n ej przez sam ą zw łok ę, m im o n a stęp n eg o w y k o n a n ia zo b ow iązan ia, z k tó reg o jed n ak w ie r z y c ie l m oże zrezygn ow ać, jeżeli w sk u te k z w ło k i św ia d czen ie u tra ciło d la n ie g o zn aczen ie. P o w sta je w ó w cza s o d p o w ied zia l n o ść d łu żn ik a za szk o d ę w y w o ła n ą n iew y k o n a n iem zo b o w ią za n ia (art. 477). Te sa m e za sa d y u sta la w n ie c o in n ej red a k cji dla obrotu u sp o łeczn io n eg o § 76! ow d*
Z w ło k a w za p ła cie n a leżn o ści p ien iężn ej p o tra k to w a n a zo sta ła z g o ła o d m ien n ie zarów n o w k o d ek sie zob ow iązań , jak i w o w d 8 oraz w u sta w ie o ro zliczen ia ch p ie n ię ż n y c h jed n o stek g osp od ark i u sp o łeczn io n ej.4 R ó w n ież k od ek s c y w iln y z a c h o w a ł to o d m ien n e u n o rm o w a n ie w ar$. 481. O d szk od ow an ie za z w ło k ę w za p ła cie n a leżn o ści p ien iężn ej p rzy słu g u je n ie ty lk o bez potrzeb y w y k a z a n ia szk od y, a le ta k że w ó w cza s, gd y z w ło k a je s t n a stę p stw e m o k o liczn o ści, za k tó re d łu żn ik n ie od p ow iad a. O d szk od ow an ie to n a le ż y się w form ie o d setek , k tó ry ch sto p a w obrocie u sp o łeczn io n y m w z a k resie d o sta w , robót i u słu g z o sta ła u sta lo n a w w y so k o śc i 12 roczn ie przez art. 7 usjty 4 u sta w y o ro zliczen ia ch p ie n ię ż n y c h 4 oraz § 89 ow d .s P rzy in n y c h zo b o w ią za n ia ch o d setk i u sta w o w e w y n o szą 8 roczn ie. P rzep is § 89 ow d sta n o w i rów n ież, że o d se tk i n a leżą s ię bez potrzeb y w y k a z a n ia szk o d y i bez w z g lę d u n a to, czy d łu żn ik d op u ścił się w in y . A rt. 7 u sta w y o r o z lic z e n ia c h 4 k w e s tii szk od y i w in y n ie porusza. N a leży jeszcze p o d k reślić, że ob yd w a te prze p isy , o b o w ią zu ją ce w sek torze u sp o łeczn io n y m w za k resie d ostaw , robót i' u słu g d op u szczają p o d w y ższen ie sto p y o d setek lu b za stą p ien ie o d setek z w ło k i k aram i za z w ło k ę . Z m ocy § 4 ow d * — w e d łu g u sta lo n ej przez o rzeczn ictw o a rb itrażow e w y k ła d n i teg o p rzep isu — n ied o p u szcza ln e jest u m o w n e u sta le n ie niższej sto p y o d s e te k za zw ło k ę, n a to m ia st m o ż liw e jest jej p o d w yższen ie.
A rt. 481 § 3 p ozw ala w ie r z y c ie lo w i, w razie zw ło k i d łu żn ik a w za p ła cie n a le ż n o ści p ien iężn ej, dochodzić — n ieza leżn ie od o d setek — n a p ra w ien ia szk o d y w y rząd zon ej przez zw ło k ę n a zasad ach ogólnych. P ra w o ta k ie n ie p rzy słu g u je w ie r z y c ie lo w i w za k resie m o cy o b ow iązu jącej o w d 8, g d y ż § 83, kjtóry p rzew id u je od szk o d o w a n ie u sta la n e n a zasad ach og ó ln y ch p o w y żej o d szk od ow an ia u m o w n eg o , d o ty czy ty lk o od szk od ow an ia p rzew id zian ego w § 90— 92, n ie p o w o łu je zaś § 89.
S zczeg ó ln e sk u tk i p ociąga za sobą zw ło k a w w y k o n a n iu zob ow iązań z u m ó w w z a jem n y ch (art. 491). U p ow ażn ia ona drugą setron ę do od stą p ien ia od u m o w y lu b do zagrożen ia od stą p ien iem w ra zie n iew y k o n a n ia zob ow iązan ia w w y zn a czo n y m d od at k o w y m term in ie, je ś li zn a czen ie w y k o n a n ia n ie jest za leż n e od w y k o n a n ia w te r m in ie u m ow n ym . W ob yd w u ty c h w y p a d k a ch w ie r z y c ie l za ch o w u je ro szczen ie o n ap ra w ie n ie szk o d y w y n ik łe j ze zw ło k i (art. 491 § 1). W razie za strzeżen ia w u m o w ie w za jem n ej p raw a o d stą p ien ia od u m o w y n a w y p a d ek n ie w y k o n a n ia zo b o w ią za n ia w te r m in ie ś c iśle ok reślo n y m oraz w ra zie gd y w y k o n a n ie po te r m in ie nie; m ia ło b y zn a czen ia dla stro n y u p ra w n io n ej — m oże ona w ra zie z w ło k i o d stą p ić od u m o w y b e ż , w y zn a cza n ia term in u d o d a tk o w eg o (art. 492), za ch o w u ją c o c zy w iście ro szczen ie od szk od ow aw cze. R ó w n ież dla ty c h p rzep isów o d p o w ied n ik iem jest § 76 ow d, n ie ró żn ią s ię za ś one w sw e j treści od art. 250, 251 k.z.
58 J a n in a K r u s z e w s k a , T a d e u s z J a c k o w s k i N r 7-8 (91— 92)
M o żliw o ść o d stą p ien ia od u m o w y przez w ie r z y c ie la lu b jed n ą ze stro n u m o w y -w zajem nej n ie daje o c z y w iśc ie b ezw zg lęd n ej g w a ra n cji w y k o n a n ia przez stron ę zo b o w ią za n ą ob ow iązk u c z y n ie n ia lu b za n iech a n ia . D la teg o te ż — w c e lu za sp o k o je n ia słu sz n e g o in teresu w ie r z y c ie la — art. 480 p rzew id u je u p o w a żn ien ie w ie r z y c ie la , n a jeg o w n io sek , przez, sąd lu b k o m isję arb itrażow ą d o w y k o n a n ia czyn n ości, k tó rą w y k o n a ć m ia ł dłu żn ik , lu b do u su n ię c ia teg o w sz y stk ie g o , co d łu żn ik u czy n ił w b r e w tr e ś c i sw o je g o zo b o w ią za n ia . U p o w a żn ien ie ta k ie n ie u szczu p la o czy w iście, p r a w a . w ie r z y c ie la do żąd an ia n a p ra w ien ia szk od y p o w sta łej w sk u te k n ie d o tr z y m a n ia zo b o w ią za n ia . W d ążen iu do m a k sy m a ln eg o u rea ln ien ia te j in s ty tu c ji k o d ek s zez w a la w ie r z y c ie lo w i „w w y p a d k a ch n a g ły c h ’ ’działać bez u p rzed n ieg o u p o w a ż n ie n ia . Z w y m ie n ie n ia w ty m p r z e p is ie , k o m isji a rb itrażow ej w y n ik a , że m oże on m ie ć za sto so w a n ie ró w n ież w sto su n k a ch m ięd zy jed n o stk a m i gosp od ark i u sp o łe c z n io n e j. ,
W „O gólnych zasad ach um ów o rob oty b u d o w la n o -m o n ta żo w e”, w y k o n y w a n y ch z a ró w n o przez jed n o stk i p a ń stw o w e , jak i sp ó łd zieln ie oraz ^ organizacje sp o łe c z n e V °, w y k o n a n ie za stęp cze p rzew id zia n e jest ty lk o dla u su n ięcia w ad u sta lo n y c h w p ro to k o le k o ń co w eg o od b ioru robót lu b . u ja w n io n y ch w o k resie g w a r a n c y jn y m , n a to m ia st zw ło k a w w y k o n y w a n iu robót u p ra w n ia za m a w ia ją ceg o tylk o d o o d stą p ie n ia od um ow y. W w a ru n k a ch d o sta w , o g ó ln y ch i b ran żow ych , .w yk on a n ie za stęp cze w ogóle n ie jest p rzew id zia n e. Czy w o b ec teg o w d zied zin ach , k tó r y c h d oty czą o g ó ln e za sa d y u m ó w i w a ru n k i d ostaw , m oże m ieć o b ecn ie z a s t o s o w a n ie art. 480 — p ozostaje k w e s tią otw a rtą . W yd aje się jednak, że b y ła b y u za sa d n io n a o d p o w ied ź n eg a ty w n a . P r z e d się b io r stw a u sp o łeczn io n e m ają sta tu jp w o ok re ś lo n y zak res d z ia ła ln o śc i, i o k reślo n e zad an ia p la n o w e, w o b ec czego n ie p o w in n y w za sa d zie w y k o n y w a ć d zia ła ln o ści gosp od arczej n ie m ieszczą cej s ię w ty c h ra m a ch . Sk oro zw ło k a w w y k o n y w a n iu rob ót u p ra w n ia z a m a w ia ją ceg o do o d stą p ien ia od u m o w y , m a on m ożn ość za w a rcia u m o w y z in n y m w y k o n a w cą . W ob rocie u sp o łe c z n io n y m , w k tórym m ają za sto so w a n ie jed n o lite o d g ó rn ie u sta lo n e cen y, n ie m a ża d n y ch racji, b y tr a k to w a ć ta k ą u m o w ę z in n y m w y k o n a w c ą jako z a stęp cze w y k o n a n ie u m o w y z p ierw szy m w y k o n a w c ą . P o n a d to m o żliw o ść za stęp czeg o w y k o n a n ia w y łą c z o n a je s t n ie jed n o k ro tn ie przez fa k t istn ie n ia p o jed y n czy ch ty lk o p r z e d się b io r stw sp e c ja listy c z n y c h w sk a li o góln ok rajow ej oraz przez ogran iczon y z a s ię g te r y to r ia ln y d zia ła n ia p o szczeg ó ln y ch p rzed sięb io rstw w p e w n y c h d zied zi n a ch . W ów czas jed n ostk a nad rzęd n a w try b ie a d m in istra cy jn y m d ecy d u je o w y k o n a n iu .
A rt. 486 p rzew id u je z w ło k ę w ie r z y c ie la , która p olega bądź na u ch y len iu s ię od p r zy jęcia św ia d czen ia , b ą d ź n a o d m o w ie p rzy jęcia św ia d czen ia lub d ok on an ia cz y n n o śc i k o n ieczn ej do sp e łn ie n ia św ia d c z e n ia przez d łu żn ik a. W razie braku u za sa d n io n eg o p ow od u do ta k ie g o p o stęp o w a n ia w ie r z y c ie la d łu żn ik m oże żąd ać o d szk o d o w a n ia . Z asada ta zn a n a jest ró w n ież w „O gólnych w a ru n k a ch d o sta w ” # oraz w „O góln ych zasad ach u m ó w ” 9, i°, u , ob o w ią zu ją cy ch jed n o stk i gosp od ark i u sp o łeczn io n ej. A rt. 486 p rzew id u je w razie z w ło k i w ie r z y c ie la zło ż e n ie p rzedm iotu św ia d c z e n ia do d ep ozytu są d o w eg o , co o c z y w iśc ie n ie p ow in n o m ie ć za sto so w a n ia w o b rocie m ied zy p a ń stw o w y m i jed n o stk a m i gosp od arczym i. C elem tej in sty tu c ji je s t b o w iem stw ie r d z e n ie r ea ln ej m o ż liw o śc i w y k o n a n ia zo b o w ią za n ia przez d łu ż n ik a w e w ła ś c iw y m term in ie oraz za b ezp iec zen ie w ie r z y c ie la przed zm ian am i w sy tu a c ji m a ją tk o w ej d łu żn ik a m ięd zy u m o w n y m a fa k ty czn y m term in em w y k o n a n ia . O b yd w a te w z g lę d y n ie o d g ry w a ją żadnej ro’.i w ram ach sek to ra p a ń stw o w e g o .
№ 7—8 (9 1 — 92) W y k o n y w a n i e z o b o w . p r z e z je d n . gosp. u sp o l. 59
v . i
S zczeg ó ln eg o o m ó w ien ia w y m a g a z a g a d n ien ie kary u m ow n ej (art. 483—485), która z o sta ła unorm ow an a o d m ien n ie n iż w k o d ek sie zob ow iązań , przy czym od m ien n ość t a sp o w o d o w a ła za sa d n icze ró żn ice m ięd zy u n orm ow an iem k o d ek so w y m jako p o w sz e c h n ie o b o w ią zu ją cy m a za sa d a m i u sta lo n y m i przez p rzep isy szczeg ó ln e ob ow ią zu ją ce w ram ach go sp o d a rk i u sp o łeczn io n ej.
K od ek s zob ow iązań n ie u ży w a ł o k reślen ia „kara u m o w n a ”, le c z „odszkodow anie u m o w n e ”, przy czym tra k to w a ł je jako jed n o z „d od atk ow ych za strzeżeń u m o w n y c h ” (art. 82— 85 oddz. IV rozdz. V I dział I tyt. II). A rt. 483 § 1 w d ziale II ty t . V ir k sięg i (trzeciej o sk u tk a ch n ie w y k o n a n ia zo b o w ią za ń ró w n ież p ozw ala „zastrzec w u m ow ie, że n a p r a w ie n ie szk od y w y n ik łe j z n ie w y k o n a n ia lub z n ie n a le ż y te g o w y k o n a n ia zo b o w ią za n ia n ie p ie n ię ż n e g o n a stą p i przez za p ła tę ok reślon ej su m y (kara u m o w n a )”. ,
R óżnica red a k cy jn a m ięd zy ty m i przep isam i, p olegająca n a p rzesta w ien iu k o le j- n o fc i d w ćch części teg o sa m eg o zdania, u w y d a tn ia , że w k.c. kara u m ow n a jest n ic z y m in n y m jak u m ow n ym o k reślen iem w y so k o śc i od szk od ow an ia. W yn ik a z tego p ierw sza isto tn a różn ica m ięd zy p rzep isa m i p o ró w n y w a n y ch k od ek sów : gd y b o w ie m w e d łu g k.z. od szk o d o w a n ie u m o w n e n a leża ło s ię w ie r z y c ie lo w i bez potrzeby w y k a z a n ia ja k ie jk o lw ie k szk o d y (art. 84 § 1), to pod rządem k.c. p rzesłan k ą praw a d o kary u m ow n ej je s t is tn ie n ie szk od y, n a to m ia st n ie m a zn a czen ia rzeczy w ista w y so k o ść tej szk od y (art. 484 § 1). D ruga isto tn a różn ica p o leg a n a tym , że w m y śl a rt. 84 § 2 k-z. m o żn o ść d och od zen ia o d szk od ow an ia w y ż sz e g o n iż u m ow n e b yła je d n o stro n n y m p raw em w ie r z y c ie la , u w a ru n k o w a n y m zrzeczen iem s ię przez n iego o d szk o d o w a n ia u m ow n ego, w m y ś l zaś art. 484 § 1 k.c. p raw o ta k ie p rzysłu gu je w ie r z y c ie lo w i ty lk o w ó w cza s, g d y o b ie stro n y tak p o sta n o w iły i(tzn. w um ow ie). W reszcie trzecia różn ica p o leg a na n ie c o od m ien n ym sfo r m u ło w a n iu w a ru n k ó w do zm n iejszen ia w y so k o śc i o d szk od ow an ia u m o w n eg o w art. 484 § 2 k.c. w p o ró w n a n iu z art. 85 § 1 k.z.: o b ecn ie n ie w y sta r c z a c zęścio w e w y k o n a n ie um ow y, lecz m u si n a stą p ić w y k o n a n ie „w zn aczn ej czę śc i”, n a to m ia st n ie m a zn a czen ia ok olicz n o ść, czy w ie r z y c ie l p o n ió sł szk o d ę bądź p o n ió sł ją w n iezn a czn ej w y so k o ści.
N o w o ść sta n o w i p rzepis art. 485, k tó ry n a k a zu je sto so w a ć o m ó w io n e w y żej za sa d y (w y w ła szczo n e w art. 483 i 484) ró w n ież w ty c h w y p a d k a ch , gd y z m ocy szcz e g ó ln e g o p rzepisu (bez u m ow y) d łu żn ik m a o b ow iązek za p ła cen ia w ie r z y c ie lo w i o k reślo n ej su m y w razie n ie w y k o n a n ia lu b n ie n a le ż y te g o w y k o n a n ia zobow iązania. O c z y w iśc ie sum a ta m oże b y ć o k reślo n a ró w n ież w p o sta ci o d setek liczo n y ch od te j lub in n ej n a leżn o ści w y n ik a ją c e j z u m o w y albo od w a r to śc i n ie w y k o n a n y ch św ia d c z e ń u m ow n ych .
P o w y ższe z e sta w ie n ie różnic m ięd zy p rzep isam i k.z. i k.c. u w id a czn ia rów n ież r ó ż n ic e m ięd zy obecnym u n orm ow an iem k o d ek so w y m a zasad am i ob ow iązu jącym i w sek torze u sp o łeczn io n y m . W m y ś l art. 8 ust. 2 i 3 u sta w y z dn. 28 grudnia .1957 r. o d ostaw ach , robotach i u s łu g a c h u , p ozostaw ion ej w m ocy przez art. V III § 1 pkt 9 przep. w p row . k.c., oraz sto so w n ie do § 29 rozp orządzenia R.M. z d n ia 13 sty czn ia 1958 r. p a ń stw o w e jed n ostk i o rg a n iza cy jn e oraz organizacje sp o łeczn e k o rzy sta ją ce z d o ta cji p a ń stw o w y c h ob ow iązan e są — zarów n o w sto su n k a ch w za jem n y ch , jak i w sto su n k a ch ze sp ó łd zieln ia m i, organ izacjam i sp o łe c z n y m i i jed n o stk a m i g o sp od ark i n ie u sp o łeczn io n ej — za strzeg a ć w u m ow ach k a r y u m ow n e (odszkodow ania) za n ie w y k o n a n ie lub n ie n a le ż y te w y k o n a n ie um ów , i to w w y so k o śc i n ie m n iejszej od p odanej w ty ch p rzepisach. O gólne w aru n k i
14 Dz. U. z 1958 r . N r 3, poz. 7.
00 J a n in a K r u s z e w s k a , T a d e u s z J a c k o w s k i N r 7-8 (91— 92)
d o sta w w ob rocie k r a jo w y m 8 i za g ra n iczn y m 16 oraz w s z y stk ie o góln e za sa d y u m ó w o rob oty b u d o w la n o -m o n ta żo w e i o prace p ro jek to w e p rzew id u ją o b o w ią zek z a p ła ty o d szk o d o w a n ia u m o w n eg o w różn ych w y p a d k a ch n ie w y k o n a n ia lu b n ie n a le ż y te g o w y k o n a n ia um ów , p rzy czym u sta la ją w sposób w ią żą cy d la stron n a jn iż szą w y so k o ść od szk od ow ań (kar) w p o szczeg ó ln y ch w yp ad k ach , p o zo sta w ia ją c str o nom m o ż liw o ść jej p o d w y ższen ia . O b ow iązek z a p ła ty od szk od ow an ia istn ie je r ó w n ie ż w ra zie b raku o d p o w ied n ieg o z a strzeżen ia w u m o w ie. W § 83 ust. 2 o w d w o b ro cie k r a jo w y m 8, w § 66 u st. 2 ozu o rob oty b u d o w la n o -m o n ta żo w e w y k o n y w a n e przez sp ó łd z ie ln ie i o rg a n iza cje sp o łeczn e 10 oraz w § 19 ust. 2 ozu o p race p ro jek to w e u za w a rta je s t za sa d a n ie z a le ż n o śc i p ra w a d o k a r y um ow n ej od w y k a za n ia p e w s ta n ił szk o d y , ch o cia ż red ak cja ty ch p rzep isó w n ie jest id en tyczn a. N a to m ia st za sa d y ta k iej n ie m a w ozu o ro b o ty b u d o w la n o -m o n ta ż o w e w y k o n y w a n e p rzez jed n o stk i gosp od ark i n ie u sp o łeczn io n ej 11, w o b e c czeg o w sto su n k a ch m ię d z y ty m i jed n o stk a m i a za m a w ia ją cy m i z sek to ra p a ń stw o w e g o m a za sto so w a n ie art. 484 § 1 i d la teg o p o w sta n ie szk o d y jest w a ru n k iem sk u teczn eg o żądania k a r y u m ow n ej.
W szy stk ie w y ż e j w y m ien io n e iprzepisy o b o w ią zu ją ce w se k to r z e u sp o łeczn io n y m u sta la ją ob ow iązek za p ła ty o d szk o d o w a n ia o d p o w ia d a ją ceg o w y so k o ści rzeczy w istej szk o d y , g d y p rzek racza ona k a rę u m ow n ą, p rzy czym p raw o to m o że być r e a liz o w a n e ja k o żąd an ie ró żn icy m ięd zy szkodą rzeczy w istą a zap łacon ą ju ż karą u m ow n ą. R oszczen ie o z a p ła tę o d szk o d o w a n ia n ie je s t też u w a ru n k o w a n e zrzecze n iem się przez w ie r z y c ie la p raw a do k a ry u m o w n ej, która zatem b ęd zie zasądzona n a w e t w ó w cza s, g d y w ie r z y c ie l n ie zd oła u d o w o d n ić w p ro cesie w y ż sz e j w y so k o śc i r z eczy w istej szk o d y lu b z w ią z k u p r z y czy n o w eg o m ięd zy tą w y ższą szk o d ą a n ie w y k o n a n ie m lu b n ie n a le ż y ty m w y k o n a n ie m przez d łu żn ik a ob ow iązk u u m o w n eg o . Z asad y te o b o w ią zu ją ró w n ie ż o b ecn ie pod rządem k od ek su c y w iln e g o b ąd ź to jako p rzep is szczeg ó ln y z m o cy art. IX przep. w p row ., bądź to jako p o sta n o w ie n ie stro n (um ow ne) z m ocy art. 484 § 1 zd an ie d ru gie in fin e.
D la w y czerp a n ia tem a tu trzeba n a d m ien ić, że u sta lo n e o rzeczn ictw o a rb itra żo w e sto i n a sta n o w isk u k u m u la cji kar u m o w n y ch za n iew y k o n a n ie lub n ie n a le ż y te w y k o n a n ie oraz za z w ło k ę w w y k o n a n iu zob ow iązań . W razie c a łk o w iteg o lu b czę śc io w e g o n ie w y k o n a n ia u m o w y kara za z w ło k ę ob liczan a jestt) za czas od u m o w n eg o term in u w y k o n a n ia do d aty o d stą p ien ia od u m o w y przez k tó rą k o lw iek ze stro n lu b r o zw ią za n ia u m o w y przez ob ie stro n y b ą d ź organy nadrzędne. W razie jednak d och od zen ia od szk od ow an ia w w y so k o śc i w y ż sz e j, ró w n ej rzec z y w iśc ie p o n iesio n ej szk od zie — na p oczet teg o o d szk od ow an ia trzeb a za liczy ć od szk od ow an ia u m o w n e za ró w n o za n ie w y k o n a n ie lu b n ie n a le ż y te w y k o n a n ie um ow y, jak i za z w ło k ę w jej w y k o n a n iu . O gólne w a ru n k i d o sta w o ob rocie k r a jo w y m 8 ogran iczają w y so k o ść o d szk od ow an ia za z w ło k ę do 30% w a r to śc i opóźnionej d o sta w y (§ 94 ust. 3.. Ta sam a g r a n ica p rzew id zian a jest w o g ó ln y ch w a ru n k a ch d o sta w to w a r ó w p rze zn a czo n y ch n a ek sp o rt (§ 41 usjti. 2), n a to m ia st ogóln e w a ru n k i d o sta w to w a ró w im p o rto w a n y ch ogran iczają w y so k o ść k a ry za z w ło k ę do 8% w a r to śc i op óźn ion ej d o sta w y (§ 41 ust. 2).16
O m o ż liw o śc i za n iech a n ia d och od zen ia od szk od ow ań u m o w n y ch w sek torze u s p o łeczn io n y m b y ła już m ow a p op rzed n io w rozd ziale IV.
16 Z a l. n r 2 i 3 d o z a r z ą d z e n ia P rz e w o d n ic z ą c e g o K o m isji P la n o w a n ia p rz y R a d z ie M i n is tr ó w z d n ia 16.X.1959 r. (M .P. N r 92, p o z. 494).
