Wytwory krzemienne z cmentarzyska z późnej starożytności Nejzac na Krymie

(1)

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSzAwA 2016 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXvII

2016

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

XV

ii

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

(2)

TOM LXVII

WIADOMOŚCI

AR CHE OLO GICZ NE

(3)

Redaguje zespół / Editorial staff:

dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska,

mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:

Przewodniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),

prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),

prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)

Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:

dr hab. Anna Bitner-Wróblewska, prof. dr hab. Wojciech Blajer, prof. dr hab. Sylwester Czopek, dr hab. prof. UMCS Jerzy Libera, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski,

dr hab. Szymon Orzechowski, dr hab. prof. UŁ Jan Schuster Tłumaczenia / Translations:

Anna Kinecka

Jacek Andrzejowski, Magdalena Małek, Jan Schuster, Sylwia Twardo

Korekta / Proof-reading Autorzy

Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:

JRJ

Rycina na okładce: fragment fryzu z popielnicy z Kosina. Rys.: Anna Potoczny i Jacek Andrzejowski Cover picture: part of an elaborate decoration of an orn from Kosin. Drawing: Anna Potoczny and Jacek Andrzejowski

Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków

Samorządu Województwa Mazowieckiego

Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/

Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:

Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95

e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl

(4)

WIADOMOŚCI ARCHEOLOGICZNE

Tom (Vol.) LXVII

SPIS TREŚCI

PIOTR MĄCZYŃSKI, BEATA POLIT

WYTWORY KRZEMIENNE Z CMENTARZYSKA Z PÓŹNEJ STAROŻYTNOŚCI

NEJZAC NA KRYMIE

FLINT ARTEFACTS FROM A LATE ANTIQUE CEMETERY NEYZATS IN CRIMEA

Wstęp

Wyraźny rozwój wytwórczości metalurgicznej na ob-szarze Półwyspu Krymskiego oraz terenach sąsiednich doprowadził u schyłku II tysiąclecia przed Chr. do stop-niowego zaniku wykorzystywania surowca krzemiennego przy produkcji narzędzi oraz elementów broni.

Występo-wanie wytworów krzemiennych na stanowiskach wiąza-nych z okresem proto- i wczesnohistorycznym dowodzi, że potrzeba eksploatacji tego surowca jest widoczna we wszystkich epokach, jednakże rola użytkowa krzemienia znacznie zmalała, ustępując miejsca o wiele trwalszym narzędziom wykonanym z brązu oraz żelaza.

Ryc. 1. Lokalizacja cmentarzyska N e j z a c (1) i osady B a r a b a n i v s ' k a b a l k a (2), rej. biłohirski. Oprac.: P. Mączyński (podkład: topograficzna mapa Krymu z 1975 r., arkusz L-36-117-B)

Fig. 1. Location of the cemetery N e y z a t s (1) and settlement B a r a b a n i v s ' k a b a l k a (2), rai. Bilohirsk. Graphic: P. Mączyński (base: topographic map of Crimea from 1975, sheet L-36-117-B)

(6)

Świadectwa wykorzystywania wytworów krzemien-nych przez ludność zamieszkującą obszar Krymu od-najdujemy na stanowisku Nejzac, rej. biłohirski (ukr. Нейзац/ros. Нейзац – od 1945 roku Красногірське, Білогірський рай.), gdzie w pochówkach datowanych na III–IV wiek po Chr. oprócz typowego inwentarza gro-bowego złożonego z naczyń, elementów broni, narzędzi oraz ozdób odkryto również artefakty wykonane z krze-mienia (P. Mączyński 2014).

Stanowisko, o którym mowa, oddalone jest ok. 20 km na wschód od Symferopola i usytuowane u podnóża sto-ku góry Taşlı-Bayır zlokalizowanej w centralnej części pogórza Krymu (Ryc. 1). Cmentarzysko zostało odkryte w połowie lat dwudziestych ubiegłego tysiąclecia przez N. L. Èrn sta. W 1927 roku odkrywca przeprowadził ba-dania, których efektem było wyeksplorowanie i zadoku-mentowanie dwóch grobów datowanych na III –IV wiek po Chr. (N. L. Èrnst 2011, s. 7; 2013, s. 7–8). W kolejnych latach inni badacze podejmowali prace na tym obiekcie, jednakże miały one charakter doraźny (I. N. Hrapunov 2008, s. 61; 2011a, s. 13–15; 2011b, s. 5; I. Khrapunov 2013, s. 13–14). Systematyczne badania archeologiczne na cmentarzysku Nejzac prowadzone są od końca XX wie-ku pod kierownictwem prof. I. N. Hrapunova1_{. W czasie} 19 sezonów prac wykopaliskowych, rozpoczętych w 1996 roku, a kontynuowanych w latach 1997 oraz 1999–2015, pozyskano różnorodny materiał archeologiczny datowa-ny od 2–3 ćw. II wieku po Chr. do IV wieku po Chr. (I. N. Hrapunov 2011a, s. 15–18).

Wśród licznego i bardzo zróżnicowanego inwentarza pochodzącego z nekropoli Nejzac znajdowały się rów-nież nietypowe dla tego okresu zabytki krzemienne. Ich narastający zbiór, a przede wszystkim lokalizacja w prze-strzeni grobowej były inspiracją do podjęcia tematu wy-stępowania materiałów krzemiennych na tym niezwykle ciekawym obiekcie sepulkralnym. Analizą objęto zabytki pochodzące z 15 sezonów prac badawczych przeprowa-dzonych w latach 1996, 1997, 1999–2008 i 2011–2013. W tym czasie odkryto i wyeksplorowano 557 grobów, z których pozyskano zbiór 65 wytworów krzemiennych oraz pojedynczy okaz okrucha kwarcytu (?).

Zabytki krzemienne obecne były we wszystkich cha-rakterystycznych dla cmentarzyska Nejzac obiektach funeralnych (patrz I. Khrapunov 2013, s. 19–20). Spoty-kamy je w grobach jamowych, niszowych oraz grobach, które w nomenklaturze wschodnioeuropejskiej określa-ne są jako „sklep” (ros. cклеп). W wypadku tej ostatniej konstrukcji grobowej materiał krzemienny rejetrowany był najczęściej. Najrzadziej omawiana kategoria przed-miotów występowała w zwykłych grobach jamowych, charakteryzujących się ubogim inwentarzem.

1_{W tym miejscu pragniemy serdecznie podziękować Panu Profesorowi}

za udostępnienie materiałów i zgodę na ich publikację.

Pojedyncze egzemplarze omawianej grupy wytwo-rów zostały zarejestrowane wytwo-również w warstwie kultu-rowej na całym obszarze stanowiska, gdzie współwy-stępowały z innymi przedmiotami, które w większości datowane są na IV wiek po Chr. (I. N. Hrapunov 2013, s. 189–190). Pomimo zalegania krzemieni z fragmenta-mi naczyń datowanych na III –IV wiek po Chr. nie mo-żemy przypuszczać, że są one jednoczasowe z okresem funkcjonowania cmentarzyska. W kontekście rozważań nad materiałem pochodzącym spoza grobów ważny jest fakt występowania analogicznych form krzemiennych na całym obszarze doliny, a także w materiałach pochodzą-cych z położonej kilkaset metrów od cmentarzyska, da-towanej na II–IV wiek po Chr. osadzie w miejscowości Barabanivs'ka balka, rej. biłohirski (ukr. Барабанівська балка/ros. Барабановская балка, Білогірський рай.). Omawiana kategoria zabytków notowana była w warstwie kulturowej i jamach 16, 23, 30 i 47, do których najpraw-dopodobniej trafiły przypadkowo w czasie ich zasypywa-nia (I. N. Hrapunov, V. P. Vlasov, A. V. Smokotina 2007, s. 18, 51–52, ryc. 28:40, 29:2; I. N. Hrapunov et alii 2009, s. 127, ryc. 37, 64:3–5). Pozyskane z osady formy krze-mienne w większości datowane są na epokę brązu (I. N. Hrapunov 2016, s. 31).

Materiał krzemienny pochodzący z humusu oraz war-stwy kulturowej omawianego cmentarzyska nie został włączony do analizy. W odróżnieniu od innych stano-wisk, na których zarejestrowano zbliżony kontekst zale-gania krzemieni, możemy przypuszczać, że w wypadku Nejzac obecność tego rodzaju wytworów poza obiektami funeralnymi jest przypadkowa (por. np. E. Bogucka-Sla-ska 1975, s. 215–216; A. J. Tomaszewski 1997, s. 232–233; M. Natuniewicz-Sekuła, D. H. Werra 2014, s. 206–207).

Morfologia wyrobów krzemiennych

Ze względu na specyfikę zbioru wyroby krzemienne zo-stały opisane według założeń typologicznych charakte-rystycznych dla okresu epoki kamienia. Do pierwszej kategorii morfologicznej należą okruchy naturalne oraz retuszowane, które łącznie zanotowano czternastokrot-nie. Ponadto do niniejszej grupy zaklasyfikowano zabytek (Ryc. 2:1) wykonany z kwarcytu (?). W większości wypad-ków są to fragmenty spękanych mrozowo krzemiennych buł (Ryc. 2:2–4, 3:4), znacznie rzadziej użytkowane były części form o płytkowatym kształcie (Ryc. 3:1.5). Do wy-jątkowych należy zachowana prawie w całości, pokryta korą smukła konkrecja walcowato-palczasta (Ryc. 3:2).

W zbiorze znalazły się również wyroby związane ze stosowaniem techniki wiórowej. 17 wytworów stano-wi dość zunifikowany zbiór. W stano-większości wypadków są to ułamane wióry oraz wykonane na nich narzędzia. W grupie form nieretuszowanych znalazły się wyłącznie dwa okazy, do których zaliczono fragment krępego wiór-ka (Ryc. 3:3) oraz uszkodzoną współczesnym retuszem

(7)

Ryc. 2. N e j z a c, rej. biłohirski. Okruchy z zagładzeniem widocznym na wierzchołkach: 1 – grób 286, pochówek 2; 2 – grób 60, pochówek 5; 3 – grób 307, pochówek 3; 4 – grób 480, pochówek 2. Wszystkie rys.: P. Mączyński. Wszystkie fot.: B. Polit

Fig. 2. N e y z a t s, rai. Bilohirsk. Chunks with evidence of polish on their apex: 1 – grave 286, burial 2; 2 – grave 60, burial 5; 3 – grave 307, burial 3; 4 – grave 480, burial 2. All drawings: P. Mączyński. All photos: B. Polit

(8)

Ryc. 3. N e j z a c, rej. biłohirski. 1 – okruch z grobu 479; 2 – okruch z grobu 392, nisza N; 3 – wiór z grobu 285, pochówek 3; 4 – okruch z grobu 60, pochówek 2; 5 – okruch z grobu 204; 6 – fragment wióra z grobu 89; 7 – wiór retuszowany z grobu 475;

8 – wiór retuszowany z grobu 204; 9 – wiór retuszowany z grobu 111

Fig. 3. N e y z a t s, rai. Bilohirsk. 1 – chunk from grave 479; 2 – chunk from grave 392, niche N; 3 – blade from grave 285, burial 3; 4 – chunk from grave 60, burial 2; 5 – chunk from grave 204; 6 – blade fragment from grave 89; 7 – retouched blade from grave 475;

(9)

Ryc. 4. N e j z a c, rej. biłohirski. Rdzenie oraz wióry retuszowane: 1 – rdzeń z grobu 22; 2 – fragment wióra retuszowanego z grobu 151; 3 – rdzeń z grobu 18; 4 – fragment wióra retuszowanego z grobu 246; 5 – wiór retuszowany z grobu 307, pochówek 4; 6 – wiór retuszowany

z grobu 285, pochówek 3; 7, 8 – fragmenty wiórów retuszowanych z grobu 119; 9 – wiór retuszowany z grobu 285, pochówek 4; 10 – wiór retuszowany z grobu 480, pochówek 3.

Fig. 4. N e y z a t s, rai. Bilohirsk. Cores and retouched blades: 1 – core from grave 22; 2 – fragment of retouched blade from grave 151; 3 – core from grave 18; 4 – fragment of retouched blade from grave 246; 5 – retouched blade from grave 307, burial 4; 6 – retouched blade

from grave 285, burial 3; 7, 8 – fragments of retouched blades from grave 119; 9 – retouched blade from grave 285, burial 4; 10 – retouched blade from grave 480, burial 3

(10)

Ryc. 5. N e j z a c, rej. biłohirski. Odłupki i odłupki retuszowane: 1 – odłupek z grobu 475; 2 – odłupek z grobu 480, pochówek 3; 3, 4 – odłupki retuszowane z grobu 475; 5 – odłupek retuszowany z grobu 111; 6 – odłupek retuszowany z grobu 285, pochówek 4;

7 – odłupek retuszowany z grobu 556

Fig. 5. N e y z a t s, rai. Bilohirsk. Flakes and retouched flakes: 1 – flake from grave 475; 2 – flake from grave 480, burial 3; 3, 4 – retouched flakes from grave 475; 5 – retouched flake from grave 111; 6 – retouched flake from grave 285, burial 4;

(11)

Ryc. 6. N e j z a c, rej. biłohirski. Wytwory krzemienne: 1 – parawiór z grobu 302, pochówek 3; 2 – odłupek retuszowany z grobu 60, pochówek 1; 3 – odłupek retuszowany z grobu 224; 4 – fragment odłupka retuszowanego z grobu 163; 5 – odłupek retuszowany z grobu 151;

6 – odłupek retuszowany z grobu 285, pochówek 2; 7 – fragment odłupka retuszowanego z grobu 321; 8 – odłupek retuszowany z grobu 151 Fig. 6. N e y z a t s, rai. Bilohirsk. Flint artefacts: 1 – para-blade from grave 302, burial 3; 2 – retouched flake from grave 60, burial 1;

3 – retouched flake from grave 224; 4 – fragment of a retouched flake from grave 163; 5 – retouched flake from grave 151; 6 – retouched flake from grave 285, burial 2; 7 – fragment of a retouched flake from grave 321; 8 – retouched flake from grave 151

(12)

Ryc. 7. N e j z a c, rej. biłohirski. Sierpy bifacjalne z silnie rozwiniętym zagładzeniem widocznym na partiach wierzchołkowych: 1 – grób 55, pochówek 1; 2 – grób 270

(13)

Ryc. 8. N e j z a c, rej. biłohirski. Płoszcza z silnie rozwiniętym zagładzeniem widocznym na partiach wierzchołkowych oraz bokach: 1 – grób 235; 2 – grób 204

Fig. 8. N e y z a t s, rai. Bilohirsk. Points with a large polished area visible on the apex and sides: 1 – grave 235; 2 – grave 204 środkową część wióra (Ryc. 3:6). Pozostałe wytwory to

wióry retuszowane lub ich fragmenty (Ryc. 3:7–9, 4:2.4.6– –10). Część z nich ma retusz wielostopniowy ciągły (Ryc. 3:7.9) lub nieregularny (Ryc. 4:2.4) na obu krawę-dziach bocznych. Znaczną serię stanowią formy

mikro-retuszowane (Ryc. 3:8, 4:6–10). Do wyjątkowych należy artefakt wykonany na środkowym fragmencie wióra o pa-rametrach makrolitycznych, posiadający ciągłe, regular-ne łuskanie jedregular-nego z boków (Ryc. 4:5). W omawiaregular-nej grupie zabytków szczególną uwagę zwracają dwa rdzenie.

(14)

Pierwszy to okaz podstożkowy (Ryc. 4:1), kolejny to frag-ment rdzenia zbliżonego do ołówkowatego, bez zacho-wanego wierzchołka (Ryc. 4:3).

Odłupków oraz narzędzi odłupkowych zanotowano 27 egzemplarzy. Zaledwie trzy okazy można zaliczyć do kategorii półsurowca (Ryc. 5:1.2). Pozostałe artefakty to formy retuszowane (Ryc. 5:3–7, 6:2–8). W zbiorze jest również pojedynczy okaz masywnego, częściowo koro-wego parawióra (Ryc. 6:1). Ostatnią kategorię wytworów stanowią zabytki wykonane w technice bifacjalnej. Do tej grupy należą dwa noże sierpowate o nasadzie zbliżonej do wierzchołka (Ryc. 7:1.2)2_{oraz dwa płoszcza o} owal-nym obrysie płaszczyznowym (Ryc. 8:1.2).

Lokalizacja wyrobów krzemiennych w grobach

Analizę oparto na zbiorze zabytków zlokalizowanych na dnie jam grobowych, na poziomie odkrycia szkieletu oraz występowania pozostałych wytworów wchodzących w skład inwentarza grobowego, takich jak naczynia, że-lazne narzędzia oraz ozdoby. Z opracowania wyłączono siedem artefaktów krzemiennych: dwa odłupki z grobu 90, odłupek i okruch retuszowany pozyskany z grobu 332, dwa odłupki z grobu 480 oraz pojedynczy odłupek zlo-kalizowany w grobie 509. Formy te pochodzą z wypełni-ska korytarza prowadzącego do komory grobowej, który w nomenklaturze wschodnioeuropejskiej określany jest jako „vhodna âma” (ros. входна яма). W obrzędowości funeralnej ludności zamieszkującej Krym w późnej sta-rożytności nie praktykowano celowego składania darów w tej części obiektu. Wprawdzie na cmentarzysku Nej-zac występowały pojedyncze pochówki koni, psów (np. groby 198 i 104) oraz ludzi (grób 473), których szkielety zostały odnotowane na dnie korytarza, jednakże należą one do rzadkości i uważane są za nietypowe (I. N. Hra-punov, S. A. Mul'd 2004, s. 308; I. N. Hrapunov 2013, s. 190–191, 195–96, ryc. 1, 6; ). Warto również podkreślić, że z wypełniska opisywanej części obiektu pozyskiwano luźny materiał, którego obecność wiązana jest z przypad-kowym dostaniem się do jego wnętrza w czasie rabun-ku grobu lub podczas jego zasypywania. W kontekście problematyki związanej z występowaniem pojedynczych zabytków w korytarzu prowadzącym do jamy grobowej należy podkreślić, że w chwili jego eksploracji był on wy-pełniony ziemią lub kamieniami (B. Polit 2012, s. 189). Na tej podstawie krzemienie pochodzące z jego wnętrza zostały zinterpretowane jako wytwory niezwiązane z ob-rządkiem pogrzebowym, ponieważ ich lokalizacja naj-prawdopodobniej wynika z przypadkowego dostania się do grobu w trakcie zasypywania obiektu.

2_{Jedna z form krzemiennych jest wtórnie przerobiona (Ryc. 7:2), na co}

wskazuje silna asymetryczność przekroju poprzecznego. Cecha ta jest typowa dla wytworów naprawianych (J. Libera 2001, s. 64).

W objętym opracowaniem zbiorze wystąpiło 20 gro-bów, w których zarejestrowano w sumie 26 pochówków in

situ z zabytkami krzemiennymi znalezionymi w miejscu

ich pierwotnego ułożenia. Pozostałe 16 grobów wyrabo-wano w starożytności lub współcześnie, dlatego odkryty materiał archeologiczny jest przemieszany. W większo-ści wypadków wyroby krzemienne leżały pojedynczo w okolicach pasa zmarłego. Przy czym wyraźnie zaznacza się tendencja deponowania wytworów w okolicy lewe-go biodra. Taką lokalizację posiadają zabytki zarejestro-wane w grobach 60 (pochówki 1 i 2), 134, 151, 173, 224, 246, 285 (pochówki 2 i 4), 286 (pochówek 2), 307 (po-chówek 3), 332 (po(po-chówek 2), 466 oraz 480 (pochówki 2 i 3). Sytuacja, w której wyroby znajdowały się po prze-ciwnej stronie pasa biodrowego, dotyczy tylko trzech po-chówków (grób 55 – pochówek 1, grób 60 – pochówek 5, grób 393 – nisza N).

Lokalizacja wytworów krzemiennych w okolicach kości biodrowej należy do najczęściej zadokumentowa-nych (P. Mączyński 2014). Znacznie rzadziej odkrywano tego rodzaju zabytki umiejscowione w pobliżu prawego ramienia. Wymieniona sytuacja została zaobserwowa-na w grobie 321 (pochówek 2) oraz 358 (pochówek 2). W pojedynczym wypadku artefakt odkryty został w no-gach zmarłego.

Taką lokalizację posiada wyrób krzemienny zdepono-wany jako dar dla złożonego w grobie 302 młodego męż-czyzny (pochówek 3). Z kolei w pobliżu czaszki 20-letniej osoby pochowanej w grobie 332 znajdował się odłupek krzemienny. Również odosobnionym przykładem wy-stępowania wytworów krzemiennych jest okolica lewe-go kolana. Takie umiejscowienie zabytku zarejestrowano przy pochówku 3 z grobu 285, pochówku 4 z grobu 307 oraz w grobie 556.

W większości analizowanych wypadków formy krze-mienne odkrywano w towarzystwie innych przedmiotów, takich jak osełki, noże, szydła, sprzączki oraz silnie sko-rodowane, żelazne przedmioty o nieokreślonej funkcji. Wymieniony zestaw najczęściej występował w okolicach kości biodrowej. Bliskie ułożenie przedmiotów oraz ich lokalizacja w przestrzeni grobowej pozwalają przypusz-czać, że pochowana osoba za życia mogła nosić krzemie-nie wraz z innymi przedmiotami w zamocowanym przy pasie pojemniku, który prawdopodobnie wykonany był z materiału organicznego (skórzana sakiewka?). Powyż-sze przypuszczenie potwierdza sytuacja zanotowana na cmentarzysku Družne, rej. symferopolski (ukr. Дружне/ ros. Дружное, Сім�еропольський рай.), gdzie w gro-Сім�еропольський рай.), gdzie w gro-.), gdzie w gro-bie 20 w okolicy bioder szkieletu C odnotowano okruch krzemienny, który wraz z brązową i srebrną sprzączką, brązowym okuciem pasa, żelaznym nożem i żelaznym podłużnym przedmiotem z pozostałościami drewnianej rączki (szydło/krzesiwo?) leżał na warstwie substancji organicznej (I. N. Hrapunov 2002, s. 19, 117, ryc. 17).

(15)

Obecność krzemieni, których kontekst odkrycia pozwala przypuszczać, że wytwory noszone były w przyczepionej do pasa sakiewce, potwierdzają materiały pochodzące z datowanego od końca IV do XIII wieku po Chr. cmen-tarzyska Lučiste (ukr. Лучисте/ros. Лучистое), które po-Лучисте/ros. Лучистое), które po-/ros. Лучистое), które po-łożone jest w obrębie miasta Ałuszta (A. I. Ajbabin, È. A. Hajredinova 2008, s. 85, 176, tabl. 42:2–4). Zaprezento-wana przez badaczy rekonstrukcja skórzanego pojem-nika, którego fragmenty zostały zanotowane w grobie 10, na lewej kości biodrowej pochówku 11, dowodzi, że w zamykanej na sprzączkę sakiewce oprócz trzech bli-żej nieokreślonych krzemieni występowały również inne przedmioty, które przez badaczy zostały zinterpretowane jako szydło i krzesiwo (A. I. Ajbabin, È. A. Hajredinova 2008, s. 80, 164, tabl. 30:7, 42:1a).

Bezpośredni związek wytworów krzemiennych z me-talowymi zabytkami zdaje się poświadczać znalezisko pochodzące z odkrytego w Nejzac grobu 332. W okoli-cy lewego biodra pochowanego tam mężczyzny (pochó-wek 2) wraz z krzemiennym odłupkiem złożono również żelazny przedmiot, którego stan zachowania uniemoż-liwia jego identyfikację (Ryc. 9). Możemy jednak

przy-puszczać, że był to wyrób o podłużnym kształcie, którego jeden z końców został zaklepany w ucho. Aktualna dłu-gość artefaktu wynosi około 11 cm. Omawiany zabytek znajdował się w bardzo bliskiej odległości od wytworu krzemiennego, dlatego powstały w wyniku korozji tlenek żelaza połączył oba przedmioty.

Opisana sytuacja nie należy do odosobnionych. Obec-ność rdzy została stwierdzona na 28 z 65 wytworów krze-miennych, w tym na wyrobach pochodzących z wyrabo-wanych grobów, w których materiał został przemieszany (Ryc. 2:1, 3:1.4.7, 4:2.7.8.10, 5:1.3–6, 6:1–7, 7:1.2, 8:2). Pozostałości żelazistego osadu na krzemieniach pozyska-nych z wypełnisk naruszopozyska-nych komór grobowych dowo-dzą, że przez dłuższy czas zabytki te zalegały w bezpośred-nim sąsiedztwie przedmiotów żelaznych. Występowanie tego typu śladów pozwala przypuszczać, że sam proce-der rabowania obiektów funeralnych następował dopiero po pewnym czasie od momentu pochowania zmarłych.

Przedstawiony kontekst odkrycia form krzemiennych wydaje się nie pozostawiać wątpliwości, iż rejestrowane w komorach grobowych wytwory, w odróżnieniu od za-bytków pochodzących z korytarza, należy traktować jako Ryc. 9. N e j z a c, rej. biłohirski, grób 332. Żelazne krzesiwo iglicowe (?) przykorodowane do odłupka krzemiennego. rejon biłohirski

(16)

część inwentarza celowo składanego do grobów. Przykła-dów analogicznych zabiegów, tj. deponowania wyrobów krzemiennych w obiektach funeralnych, dostarczają nam również materiały z innych stanowisk. Do nich należy m.in. położone na obszarze centralnej części Pogórza Krymu cmentarzysko Družne. W jednym z pochówków odkrytych w grobie 18, po prawej stronie pasa zmarłego złożono fragment wióra retuszowanego, któremu towa-rzyszył żelazny przedmiot z zachowanymi fragmentami drewnianej oprawy, interpretowany przez odkrywcę jako szydło (I. N. Hrapunov 2002, s. 18, ryc. 16:20.21, 92:20.21). Wytwory krzemienne spotykane są również w obiektach sepulkralnych związanych z kulturą późnoscytyjską, a ich kontekst odkrycia jest analogiczny do tego, jaki został od-notowany na cmentarzysku Nejzac (I. N. Hrapunov, V. V. Masâkin, S. A. Mul'd, 1997, s. 77–78; A. E. Puzdrovskij, A. A. Trufanov, V. Û. Ûročkin 2007, s. 118; I. N. Hrapu-nov, S. A. Mul'd, A. A. Stoânova 2009, s. 6, 86, 88, ryc. 28:9, 30:20). Dowody na celowe wkładanie do grobów form krzemiennych przez ludność tej kultury spotykane są m.in. na stanowiskach Kol'čugine, rej. symferopolski (ukr. Кольчугине/ros. Кольчугино, Сім�еропольський рай.), Opuški, rej. symferopolski (ukr. �пушки, Сім�е-.), Opuški, rej. symferopolski (ukr. �пушки, Сім�е-�пушки, Сім�е-, Сім�е- Сім�е-ропольський рай.) oraz Suvorove, rej. bakczysarajski (ukr. Суворове/ros. Суворово, Бахчисарайський рай.). Ich obecność dowodzi, że zwyczaj umieszczania krzemieni przy zmarłym nie jest typowym zjawiskiem tylko dla sta-nowiska w Krasnogirs'ke, ale był praktykowany na całym obszarze Krymu w późnej starożytności.

Analogiczny kontekst występowania krzemieni zna-ny jest również poza omawiazna-nym terenem. Jeden z nich pochodzi z rejonu Północnego Nadczarnomorza, z ne-kropoli Dniprozavodstrij zlokalizowanej na obrzeżach miasta Zaporoże, obw. dniepropietrowski (ukr. Дніпро-за вод стрій, Дніпропетровська обл.), gdzie w kurhanie datowanym w ramach epoki brązu został wkopany sar-macki pochówek z I–II wieku po Chr. (A. V. Simonenko 2000, s. 134). Złożonego do grobu zmarłego wyposażo-no w żelazny miecz, który ułożowyposażo-no wzdłuż prawej wyposażo-nogi. Natomiast po przeciwnej stronie pasa, nad biodrem, od-kryto fragment wióra retuszowanego (?)3_{, któremu} towa-rzyszyła kamienna osełka oraz srebrna sprzączka (A. V. Si monenko 2000, s. 133, ryc. 1:5–8). Przykładów celo-wego składania do grobu wytworów krzemiennych jest znacznie więcej. W większości znanych nam wypadków rejestrowane są one w okolicy Donu, gdzie występowa-ły zarówno w pochówkach podkurhanowych, jak i pro-stych grobach jamowych (por. np. V. P. Glebov, I. N. Pa-rusimov 2001, s. 59, 61, ryc. 3; L. S. Il'ûkov 2006, s. 162, ryc. 2; V. M. Kosânenko 2008, s. 158, 307, 334).

3_{Autor publikacji, opisując zespół, wspomina o obecności krzemienia,}

bez podania dokładnego określenia typologicznego. Opis wytworu został dokonany na podstawie opublikowanego rysunku.

Kontekst odkrycia wytworów krzemiennych w gro-bach oraz liczne przykłady analogicznych zabiegów, po-chodzące nie tylko z obszaru Krymu, ale również z innych terenów, pozwalają nam przypuszczać, że na cmentarzy-sku Nejzac przedmioty te były świadomie składane jako dary grobowe.

Chronologia oraz pochodzenie form krzemiennych

Nie ulega wątpliwości, że część odkrytych na stanowisku wyrobów reprezentuje najwyższy poziom wytwórczości krzemieniarskiej, a samo ich wykonanie wymagało od rzemieślnika posiadania bardzo wyspecjalizowanej wie-dzy oraz umiejętności, zapewne nieosiągalnych w dobie epoki żelaza, podczas której rola surowców krzemiennych w życiu codziennym posiadała marginalny charakter. Do wyrobów wymagających od wytwórcy szczególnych zdolności należą narzędzia wykonane przy zastosowa-niu techniki bifacjalnej (Ryc. 7:1.2, 8:1.2) oraz formy, których powstanie uwarunkowane było znajomością metody rdzeniowania nastawionej na produkcję wió-rową. Potwierdzają to odkryte rdzenie (Ryc. 4:1.3), pół-surowiec oraz narzędzia wykonane na wiórach (Ryc. 3:3.6–9, 4:2.4–10).

Analiza typologiczno-porównawcza wykazała, że wiele ze znalezisk odkrytych w grobach posiada szereg analogii do powszechnie występujących wytworów datowanych na epokę kamienia. Ogólnie pozyskane artefakty moż-na datować w ramach dwóch horyzontów chronologicz-nych. Wyroby związane ze starszym okresem mogą być powiązane z mezolityczną kulturą Kukrek. Potwierdzają to rdzenie (Ryc. 4:1.3), zbliżone formą do zabytków od-krytych miedzy innymi na eponimicznym stanowisku tej kultury (V. O. Man'ko 2013, ryc. II.1:1–6).

Również morfologia i rozmiary części wytworów wió-rowych (Ryc. 3:6–9, 4:6–10) przemawiają za ich datowa-niem w ramach tej jednostki taksonomicznej (D. Â. Tele-gin 1989, s. 113–114, tabl. 75:12.16.25.27.55; V. O. Man'ko 2013, ryc. II.1:7–14.35–51). Kolejny horyzont chronolo-giczny został wydzielony na podstawie form wykonanych w technice bifacjalnej – płoszczy oraz noży sierpowatych (Ryc. 7:1.2, 8:1.2), których morfologia ma odniesienia do inwentarzy epoki brązu (A. M. Les kov 1970, ryc. 4, 33, 34; V. A. Kolotuhin 2003, s. 45, ryc. 65:13.14.16.17.20– –22.24.25; I. N. Hrapunov 2007, ryc. 21).

Prawdopodobnie jednym ze sposobów pozyskiwania „surowca krzemiennego” w postaci gotowych wytworów było ich bezpośrednie zbieranie z powierzchni stanowisk archeologicznych (P. Mączyński 2014). Przypuszczenie to zdaje się potwierdzać stan zachowania części zabytków, których jedna z powierzchni jest silniej spatynowana od przeciwległej (Ryc. 7:1.2). Obecność przebarwienia, któ-re w niektó-regularny sposób pokrywa obie strony narzędzi, wskazuje, że przedmioty te przez długi okres zalegały na powierzchni zanim zostały zebrane w celu ponownego

(17)

użycia. Opisana sytuacja dotyczy przede wszystkim form związanych z wykorzystaniem techniki wiórowej (rdze-nie, wióry, narzędzia wiórowe) oraz wyrobów wykona-nych za pomocą obróbki bifacjalnej. Zapewne w podob-ny sposób pozyskiwano także odłupki, o czym świadczy widoczna na powierzchni wielu wyrobów patyna. Na-tomiast obecność w grobach form okruchowych nale-ży tłumaczyć ich zbieraniem z obszaru naturalnych wy-chodni surowca. Zaprezentowany problem reutylizacji krzemiennych wyrobów o pradziejowej metryce nie jest odosobnionym zjawiskiem, lecz wydaje się być zwycza-jem powszechnie praktykowanym przez ludy żyjące na Krymie w pierwszych wiekach naszej ery. Przykładów po-dobnych zabiegów dostarczają znaleziska z cytowanego już cmentarzyska Družne, gdzie odkryto dwa fragmenty wiórów retuszowanych. Pierwszy z wytworów pochodzi z wyrabowanego jeszcze w starożytności grobu 22 (I. N. Hrapunov 2002, s. 21, ryc. 107:7). Drugi z okazów od-notowano przy pochówku C w grobie 18, przy górnej części prawej kości udowej wraz z żelaznym, silnie sko-rodowanym przedmiotem (I. N. Hrapunov 2002, s. 18, ryc. 16:20.21, 92:20.21). Z kolei pod kurhanem 21 prze-badanym na cmentarzysku Dniprozavodstrij odkryto pojedynczy, częściowo wyrabowany pochowek sarmacki datowany na I–II wiek po Chr. Z zadokumentowanego w jamie grobowej inwentarza zachowało się jedynie 11 żelaznych grotów strzał, narzędzie krzemienne o lauro-watym obrysie płaszczyznowym wykonane w technice bifacjalnej (płoszcze?), kamienna osełka oraz fragmenty nieokreślonych żelaznych przedmiotów (A. V. Simonen-ko 2000, s. 133, ryc. 1:1–3).

Oprócz wspomnianych sposobów aprowizacji nie mo-żemy wykluczyć możliwości samodzielnej wytwórczości krzemieniarskiej. Mogła ona polegać na produkcji prost-szych wyrobów, takich jak odłupki, a także dostosowaniu formy krzemienia poprzez naniesienie retuszy korekcyj-nych. Jak do tej pory w materiałach pochodzących z oko-lic cmentarzyska Nejzac tego typu forma rzemiosła nie została potwierdzona. Wysunięte stwierdzenie wydaje się być prawdopodobne, zważywszy na fakt wykorzy-stywania w procesie młócenia ziarna na obszarze Kry-mu w I wieku po Chr. tribulum, którego ostrza stanowiły wkładki krzemienne (K. Hellström, M. Hochmuth, Ju. P. Zajcev 2009, s. 76–79, ryc. 1). Potwierdzają to również źródła etnograficzne, które wskazują na doraźne użyt-kowanie wytworów krzemiennych na obszarze Europy i Azji jeszcze w okresie nowożytnym (K. Moszyński 1929, s. 355; Z. Gloger 1978, s. 255).

Funkcja oraz rola odkrytych wytworów

Wiele z odkrytych wyrobów krzemiennych posiada wi-doczne makroskopowo ślady w postaci retuszy wielo-stopniowych, mikroretuszy oraz silnych zagładzeń lub wymiażdżeń świadczących o ich użytkowaniu.

Ponie-waż część artefaktów, takich jak rdzenie, formy wiórowe, odłupkowe oraz narzędzia bifacjalne, była reutylizowa-na, rodzi się pytanie, w jakim okresie powstały zaobser-wowane ślady użytkowe. W rozwiązaniu tego problemu pomocna okazała się obserwacja różnic w stanie zacho-wania poszczególnych płaszczyzn wyrobów. W wielu wy-padkach artefakty pokryte są bardzo dobrze rozwiniętą patyną, powstałą wskutek procesów podepozycyjnych, których wpływ na powierzchnię krzemieni rozpoczął się wraz z momentem ich porzucenia po pierwszym etapie użytkowania w okresie pradziejów. Niektóre partie oma-wianych zabytków, głównie ograniczające się do krawę-dzi noszących ślady w postaci retuszy oraz zagładzeń/wy-miażdżeń, nie są pokryte białą warstwą (Ryc. 5:3.4, 6:4, 7:1.2). Jej brak wskazuje na ich powstanie w trakcie po-wtórnego etapu wykorzystywania krzemienia, zapewne w późnej starożytności. Sytuacja wydaje się także oczy-wista w przypadku śladów użytkowych obserwowanych na formach okruchowych (Ryc. 2:1.2, 3:1.2.5), które były zbierane z obszaru wychodni krzemienia, a nie stanowisk prehistorycznych. Widoczne na ich krawędziach zmiany o charakterze użytkowym z pewnością można przypisać ludności, która zamieszkiwała obszar Krymu w późnej starożytności.

Znaczna część z analizowanych wytworów posiada na powierzchni retusz, który można interpretować jako świadectwo pracy, jednakże sama jego obecność nie za-wsze jest cechą dystynktywną. Dlatego też na obecnym etapie analizy nie jest możliwe szczegółowe ustalenie ge-nezy omawianych zmian. W celu pozyskania nowych in-formacji konieczne jest przeprowadzenie dalszych szcze-gółowych badań, pozwalających na określenie rodzaju wykonywanej czynności oraz typu obrabianego mate-riału. Takie możliwości daje wykorzystanie mikroskopu skaningowego lub zastosowanie analizy traseologicznej (K. Pyżewicz 2012, s. 22; K. Pyżewicz, P. Rozbiegalski 2012a, s. 263).

Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w wypadku kolejnej grupy śladów użytkowych, przejawiających się bardzo rozbudowanymi, widocznymi makroskopowo zagładzeniami na partiach wierzchołkowych lub krawę-dziach bocznych wytworów krzemiennych. Na zaokrą-glonych powierzchniach udało się również zaobserwować ślady liniowe, wskazujące na kierunek pracy na rzędziem krzemiennym. Podobne znamiona, lecz o różnym natęże-niu, wystąpiły na znacznej części wytworów (Ryc. 2:1.2, 3:1.2.5, 4:1.5.9, 6:1–3, 7:1.2, 8:1.2).

Wyżej opisane makroślady należą do typowych zmian powstających na powierzchni wytworów krzemiennych w trakcie wykorzystywania ich w procesie rozpalania ognia (K. Pyżewicz, P. Rozbiegalski 2012a, s. 263; A. So-rensen, W. Roebroeks, A. van Gijn 2014, s. 481–483).

Informacje uzyskane ze źródeł etnograficznych oraz archeologicznych wskazują na dwie podstawowe techniki

(18)

rozpalania ognia za pomocą krzesania. Pierwszy ze sposo-bów opierał się na wykorzystaniu zestawu składającego się z krzemienia, konkrecji pirytu lub markasytu oraz mate-riału łatwopalnego, który będzie łapał iskrę (A. Sorensen, W. Roebroeks, A. van Gijn 2014, s. 477). Metoda ta została opisana przez Pliniusza Starszego, przy okazji omówienia pirytu oraz innych kamieni dających ogień: (...) hi

explo-ratoribus castrorum maxime necessarii. qui clavo vel altero lapide percussi scintillam edunt, quae excepta sulpure aut fungis aridis vel foliis dicto celerius praebet ignem. (Hist.

Nat., XXXVI, 30)4_{. Taki sposób pozyskiwania ognia znany} jest również z materiałów etnograficznych odnoszących się do obszaru Europy, Afryki oraz Australii (W. Hough 1890, s. 360, 368–369; D. S. Davidson 1947, s. 434–435; por. także K. Moszyński 1929, s. 253–254; 1951, s. 4, 18, 153, 272, 279). Metoda ta należy również do najwcześ-niejszych znanych technik rozpalania ognia. Najstarsze odkrywane na stanowiskach archeologicznych wytwory krzemienne używane w tym celu datowane są na epokę kamienia, począwszy od paleolitu, choć ich największa ilość przypada na okres neolitu oraz epokę brązu. Sam proces krzesania ognia polega na pocieraniu lub uderza-niu wierzchołkiem krzemienia albo jednym z jego krót-szych boków o bryłkę pirytu czy markasytu i wytwarzaniu w ten sposób iskier. Etap powstawania śladów użytkowych na powierzchni form krzemiennych w trakcie wykorzy-stania tej techniki ma złożony charakter. W początkowej fazie pojawia się wielostopniowe załuskanie oraz wymiaż-dżenie krawędzi. Przy powierzchni mającej bezpośred-ni kontakt z pirytem lub markasytem staje się ono coraz drobniejsze w miarę nawarstwiania się kolejnych pozio-mów. W dalszym etapie następuje ścieranie powstałego wyłuskania i pojawienie się na jego miejscu widocznego makroskopowo charakterystycznego zagładzenia/starcia oraz powstanie śladów liniowych o przebiegu zgodnym z kierunkiem uderzenia (D. Stapert, L. K. Johansen 1999a, s. 158; 1999b, s. 766, 768, 773; K. Pyżewicz, P. Rozbiegal-ski 2012a, s. 263, 266).

Zmiany widoczne na części artefaktów krzemiennych odkrytych w Nejzac mogą wskazywać na stosowanie tej techniki. Wytwory, które posiadają typowe znamiona użytkowe pozwalające na powiązanie ich z metodą krze-sania ognia wykorzystującą piryt lub markasyt, to formy z widocznymi śladami użytkowymi w postaci silnego zagładzenia ulokowanego w partiach wierzchołkowych oraz rzadziej obejmującego krawędzie na całym obwodzie wyrobów. Takie ślady zarejestrowano na wykonanych za pomocą techniki bifacjalnej obu płoszczach (Ryc. 8:1.2). W wypadku kolejnych form, takich jak noże sierpowa-te, okruchy oraz półsurowiec wiórowy i odłupkowy, po-wierzchnie użytkowe zostały zlokalizowane na węższych bokach lub wierzchołkach (Ryc. 2:1.2, 3:1.2.5, 4:1.5.9,

4_{C. Plini Secundi, Naturalis historiae libri XXXVII, vol. V (ed. C.}

May-hoff), Lipsiae 1897, s. 357).

6:2.3, 7:1.2). Wyjątek stanowi masywny okaz parawióra, na którym ślady użytkowe znajdują się na całej długości jednego z boków oraz wierzchołku (Ryc. 6:1).

W kontekście rozpatrywanej techniki krzesania ognia musimy zwrócić uwagę na fakt, że piryt jest minerałem szeroko rozpowszechnionym w górzystej części Krymu, gdzie jego występowanie w formie konkrecji związa-ne było przede wszystkim ze skałami osadowymi (K. S. Pašnina 2008, s. 10; K. M. Sedaeva, T. P. Majorova, K. S. Ustûgova 2013, s. 41; K. M. Sedaeva et alii 2013, s. 47). Powszechność tego surowca sprawia, że jest on łatwo do-stępnym materiałem i zapewne był wykorzystywany przez ludność zamieszkującą Krym w późnej starożytności. Jednakże rozważając problem używania pirytu, zwraca uwagę brak tego minerału w zespołach grobowych, przy jednoczesnej obecności na powierzchniach materiałów krzemiennych śladów użytkowych świadczących o jego zastosowaniu. Taki stan rzeczy możemy tłumaczyć właś-ciwościami pirytu, który pod wpływem różnych czynni-ków ulega szybkiemu powierzchniowemu wietrzeniu, utleniając się do tlenków i wodorotlenków żelaza oraz siarczanów żelaza. W związku z powyższym minerał, który znalazł się w grobie, prawdopodobnie wskutek re-akcji z tlenem i wilgotnością uległ korozji atmosferycz-nej. W konsekwencji tego procesu mogło nastąpić jego całkowite utlenienie lub przeobrażenie w postać imitu-jącą naturalne żelaziste wytrącenia, przez co jego wystę-powanie nie zostało zanotowane.

Nieobecność pirytu i markasytu w obiektach funeral-nych możemy tłumaczyć dużo prościej, a mianowicie przypuszczać, że z nieznanych nam powodów minerały nie były składane do grobu wraz z innymi darami. Jed-nakże biorąc pod uwagę fakt deponowania w grobach przedmiotów funkcjonalnie związanych z procesem krze-saniem ognia, powyższe wyjaśnienie może wydawać się mało prawdopodobne.

Druga z metod opierała się na zastosowaniu żelaznego krzesiwa, krzemienia (krzesaka) oraz, jak w wypadku po-przedniej metody, materiału łatwopalnego (K. Moszyń-ski 1929, s. 253–254). W tej technice krzemień trzymany jest nieruchomo w ręce, a w celu uzyskania iskry w jego krawędź boczną uderza się żelaznym krzesiwem. Ślady użytkowe powstałe podczas stosowania tej metody to za-łuskanie, które w miarę intensywności pracy nawarstwia się, a na krawędzi powstają wymiażdżenia (F. Altamura 2013, ryc. 12:c.d). Metoda ta była bardzo rozpowszechnio-na w starożytności, jedrozpowszechnio-nakże zidentyfikowanie jej rozpowszechnio-na pod-stawie opracowywanych materiałów krzemiennych jest problematyczne. Co prawda część wytworów, zwłaszcza form odłupkowych oraz wiórowych, ma na krawędziach bocznych ślady w postaci retuszy oraz mało wyrazistych wymiażdżeń, jednakże nie są one na tyle dystynktywne, aby można było je powiązać z tą techniką krzesania ognia.

Problematyczna pozostaje również kwestia żelaznych krzesiw, które są niezbędnym narzędziem w procesie

(19)

rozniecania ognia przy zastosowaniu opisanej metody. Niestety, jak dotąd na obszarze Krymu tego typu przed-mioty nie były wydzielane w materiałach datowanych na późną starożytność, pomimo że są one spotykane na obszarach sąsiednich (A. Kokowski 1985, s. 109, 114– –125; M. Piotrowski, G. Dąbrowski 2007, s. 232–237; por. J. Schuster 2011, s. 66–69). Fakt występowania żelaznych krzesiw na innych, w tym również sąsiadujących z Pół-wyspem Krymskim terenach oraz obecność na formach krzemiennych śladów pozwalających przypuszczać, że powstały one na skutek krzesania ognia przy użyciu krze-siwa, zmusza do głębszych rozważań nad tą problematy-ką. Zwraca tu uwagę obecność wykonanych z żelaza, po-dłużnych przedmiotów określanych przez badaczy jako szydła. Kontekst, w jakim tego typu zabytki występowały w obiektach grobowych, pozwala sądzić, że część z nich funkcjonalnie powinniśmy wiązać z procesem krzesa-nia ogkrzesa-nia. Taką interpretację możemy wysuwać przede wszystkim w przypadku rozpatrywanej grupy przed-miotów, które zostały zlokalizowane w bliskim sąsiedz-twie zabytków krzemiennych. Współwystępowanie tych dwóch artefaktów zaobserwowano w większości grobów, w których znajdowały się krzemienie zdeponowane przy zmarłych.

Na tle omawianego problemu związanego z próbą in-terpretacji zabytków złożonych do grobu w bliskim są-siedztwie wytworów krzemiennych istotny wydaje się również artefakt pochodzący z grobu 332 (Ryc. 9). Jest to żelazny, silnie skorodowany, podłużny przedmiot, którego jeden z końców zawinięty jest w uszko. Jak już wspominano, ten nieokreślony funkcjonalnie zabytek połączony jest z odłupkiem krzemiennym. Sytuację złą-czenia analogicznego wytworu krzemiennego z żelaznym przedmiotem zaobserwowano na cmentarzysku Lučiste. Połączone ze sobą przedmioty pochodzą z datowanego na IX wiek po Chr. grobu 16, gdzie zostały zarejestrowane w okolicy lewej kości biodrowej pochówku 4 (A. I. Ajba-bin, È. A. Hajredinova 2008, s. 87–88, 194, tabl. 60:7). Żelazny przedmiot przez badaczy został zinterpretowany jako krzesiwo, a dokładniej możemy zakwalifikować je do grupy okazów kabłąkowych (A. I. Ajbabin, È. A. Hajre-dinova 2008, s. 195, tabl. 61:19). Warto również zwrócić uwagę, że przedmioty analogiczne do zabytku z grobu 332 spotykamy na węgierskim stanowisku Keszthely-Dobogó, kom. Zala, gdzie zostały zinterpretowane jako krzesiwa (K. Sági 1981, ryc. 2:5.8). Przykłady współwystępowania przyrządów służących do niecenia ognia z wytworami krzemiennymi pozwalają nam przypuszczać, że skoro-dowany przedmiot pochodzący z cmentarzyska Nejzac należy do tej kategorii narzędzi.

W rozważaniach nad problemem wydzielenia krzesiw w materiałach pochodzących z obszaru Krymu bez wąt-pienia bardzo istotne są zabytki z cmentarzyska Družne. Mowa tutaj o wykonanych z żelaza, podłużnych przed-miotach, które mniej lub bardziej rozszerzają się w

kie-runku osadzonego w drewnianej rękojeści zakończenia. Dolna, niemal spiczasta część posiada zazwyczaj okrągły przekrój, natomiast w rozszerzonej partii przybiera on kształt kwadratu (I. N. Hrapunov 2002, ryc. 92:21, 104:4.7, 130:2, 166:6, 168:25.27, 169:11, 182:16.19.21, 189:12). Jak już wspomniano, przedmioty te określone są mianem szydeł. Takie nazewnictwo automatycznie przypisuje im funkcję, która niezwiązana jest z krzesaniem ognia. Praw-dopodobnie dlatego do tej pory nie zwrócono uwagi na fakt współwystępowania tych narzędzi z krzemieniami, jak miało to miejsce w grobie 18 (pochówek C) i 21 (po-chówek H) na cmentarzysku Družne (I. N. Hrapunov 2002, s. 18, 20). Warto też podkreślić, że przedmioty te są analogiczne do zabytków pochodzących ze Skandynawii, gdzie określane są jako typowe dla tego obszaru krzesiwa (J. Ilkjær 1993a, ryc. 98; 1993b, tabl. 155–180).

Niezmiernie ciekawym znaleziskiem z cmentarzy-ska Nejzac (grób 285), jest silnie skorodowany, żelazny przedmiot w kształcie prostokątnej płytki, której jeden

Ryc. 10. N e j z a c, rej. biłohirski, grób 285. Żelazne krzesiwo sztabkowe

(20)

z końców został zaklepany w ucho (Ryc. 10). Analogiczne zabytki, interpretowane jako krzesiwa, występują na tere-nach Polski w materiałach kultury przeworskiej i zostały zanotowane m.in. na stanowiskach w Gaci, pow. prze-worski, Gościeradowie, pow. kraśnicki, Korytnicy, pow. jędrzejowski, czy też w Todzi, pow. ostrołęcki (A. Lasota 2014, tabl. 2:5; A. Niewęgłowski 1982, ryc. 12:j, 15:c; A. Przychodni 2014, tabl. 3:5; J. Andrzejowski 1993, s. 102, 103, 117, ryc. 4:b).

W tym miejscu należy zaznaczyć, że w celu wykorzy-stania opisanej techniki niecenia ognia krzesiwo może być zastąpione innym przedmiotem. Istnieje możliwość wykorzystania w tym charakterze żelaznego noża, któ-rego tępą, przeciwległą do ostrza krawędzią (grzbietem) uderzano o powierzchnię krzemienia w celu wytworzenia iskier. Taką możliwość interpretacyjną zasygnalizowali już Jerzy Libera i Marek Florek (2014, s. 1040). W trakcie omawiania znalezisk grobowych pochodzących z wczes-nośredniowiecznego cmentarzyska w Zgłowiączce, pow. włocławski, badacze zwrócili uwagę na obecność w jed-nym z dziecięcych pochówków zdeponowanego przy lewym ramieniu zestawu składającego się z żelaznego noża, któremu towarzyszył regularny wiór krzemienny. Warto zwrócić uwagę, że przytoczony sposób krzesania ognia przewidujący wykorzystanie tępej krawędzi noża praktykowany jest również w czasach współczesnych.

Zakończenie

Odkryte na cmentarzysku Nejzac wytwory krzemienne wchodzą w skład inwentarza celowo składanego zmarłe-mu do grobu. Lokalizacja znacznej części z nich w okoli-cach bioder może sugerować, że wytwory te były za życia noszone przy pasie wraz z pozostałymi odkrytymi w ich okolicy drobnymi przedmiotami, takimi jak osełki, noże, szydła/krzesiwa (?) oraz pozostałe, niezidentyfikowane z uwagi na silne skorodowanie, przedmioty żelazne.

Analiza morfologiczna wytworów krzemiennych po-zwoliła na określenie sposobu aprowizacji surowcowej. Bez wątpienia pozyskiwanie form krzemiennych pole-gało na ich bezpośrednim zbieraniu z powierzchni zie-mi. Innym źródłem surowca były naturalne wychodnie krzemienia, z obszaru których przynoszono okruchy oraz fragmenty spękanych mrozowo konkrecji. Kolejną z moż-liwości jest penetracja wcześniej zamieszkanych terenów, skąd pochodzą wytwory o pradziejowej metryce, takie jak rdzenie, odłupki, wióry oraz narzędzia.

Wyniki opracowania wytworów krzemiennych z ne-kropoli Nejzac potwierdziły, że tego typu zabytki są in-teresującym i nadal słabo poznanym źródłem informacji do rozważań nad życiem codziennym w późnej starożyt-ności. Przeprowadzona analiza pozwoliła wysunąć szereg wniosków, udowodniając tym samym, że opracowując materiały, nie należy traktować zdawkowo artefaktów uważanych za nietypowe dla danej epoki. Ponadto usta-lenie funkcji zabytków krzemiennych z cmentarzyska Nejzac bez wątpienia jest punktem zwrotnym w dysku-sji nad problematyką pozyskiwania ognia na obszarze Północnego Nadczarnomorza w III –IV wieku po Chr. Temat ten nie był podejmowany dla omawianego teryto-rium, dlatego zaprezentowane stanowisko bez wątpienia przyczyni się do wydzielenia w materiałach pochodzą-cych z Krymu krzesiw i wyselekcjonowania zestawów do krzesania ognia.

Piotr Mączyński Beata Polit

Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego ul. Moniuszki 10 PL 35-015 Rzeszów archeolublin@gmail.com polit.beata@gmail.com WYKAZ LITERATURY Aj b a b i n , A. I., H a j r e d i n o v a , È. A. (Айбабин, А. И., Хайрединова, Э. А.)

2008 Mogil'nik u sela Lučistoe, tom 1: Raskopki 1977, 1982–

–1984 godov, Bosporskie issledovaniâ, Suppl. 4,

Sim-fe ropol'-Kerč'. A l t a m u r a , F.

2013 Reuse of prehistoric lithic implements in historical times:

case studies from the Alban Hills, „Origini Preistoria e

protostoria delle civiltà antiche” XXXV, s. 7–29. A n d r z e j o w s k i , J.

1993 Cmentarzysko kultury przeworskiej w Todzi, gmina

Ka dzidło, województwo ostrołęckie, stan. 2, WA LIII/2

(1993–1994), s. 101–126.

B o g u c k a - S l a s k a , E .

1975 Uwagi o krzemieniarstwie poneolitycznym na Pomorzu

Środkowym, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne” 5, s. 205–

–219. D a v i d s o n , D. S .

1947 Fire-Making in Australia, „American Anthropologist” 49/3, s. 426–437.

È r n s t , N. L. (Эрнст, Н. Л.)

2011 Otčet ob obsledovanii slučajnyh i samovol'nyh raskopok

pogrebal'nyh sklepov u kol. Nejzac 13–15 iûnâ 1927 g.,

[w:] I. N. Hrapunov (red.), Issledovaniâ mogil'nika

Nej-zac, Simferopol', s. 7–11.

2013 Reports of the Examination of Accidental and

(21)

Neyzats on 13–15 June 1927, [w:] I. Khrapunov (red.), Exploring the Cemetery of Neyzats: collected papers,

Black Sea Archaeology in Translation 2, Simferopol- -Kristiansand, s. 7–12.

G l e b o v, V. P. , P a r u s i m o v, I . N . (Глебов, В. П., Парусимов, И. Н.)

2001 Pozdnesarmatskij mogil'nik Kičkinskij I, Istoriko-arhe-ologičeskie issledovaniâ v g. Azove i na Nižnem Donu v 1999–2000 gg. 17, Azov, s. 55–73.

G l o g e r, Z .

1978 Encyklopedia staropolska (reprint wyd. z 1900–1903), tom III [K-P], Warszawa.

H e l l s t r ö m , K . , H o c h m u t h , M . , Z a j c e v, J u . P. 2009 Dreschgerät und Totenbett. Hölzerne

Dreschschlitten-fragmente des 1. Jahrhunderts aus einer Nekropole auf der Krim, PZ 84/1, s. 73–89.

H o u g h , W.

1890 Aboriginal Fire-Making, „American Anthropologist” 3/4, s. 359–372.

H r a p u n o v, I . N . (Храпунов, И. Н.)

2002 Mogil'nik Družnoe (III–IV vv. našej èry), Lublin. 2007 Drevnââ istoriâ Kryma, Simferopol’.

2008 Nakonečniki remnej iz mogil'nika Nejzac, „Materialy po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii” XIV, s. 61–79. 2011a Nekotorye itogi issledovanij mogil'nika Nejzac, [w:] I. N.

Hrapunov (red.), Issledovaniâ mogil'nika Nejzac, Sim-feropol', s. 13–113.

2011b Sklep s pogrebeniâmi III–IV vv. n. è. iz mogil'nika Nejzac, Simferopol'.

2013 Osobennosti mogil'nika Nejzac, [w:] I. N. Hrapunov (red.), Krym v sarmatskuû èpohu (II v. do n. è. – IV v.

n. è.), Simferopol'-Bahčisaraj, s. 188–207.

2016 Poselenie v Barabanovskoj balke (II – IV vv. n.è.), Sim-feropol'.

H r a p u n o v, I. N., M a s â k i n , V. V., M u l ' d , S. A. (Храпунов, И. Н., Масякин, В. В., Мульд, С. А.)

1997 Pozdneskifskij mogil'nik u s. Kol'čugino, Bahčisarajskij istoriko-arheologičeskij sbornik 1, Simferopol', s. 76– –155.

H r a p u n o v, I. N., M u l ' d , S. A. (Храпунов, И. Н., Мульд, С. А.)

2004 Sklepy s pogrebeniâmi III v. n.è. iz mogil'nika Nejzac, „Bosporskie issledovaniâ” VII, s. 299–326.

H r a p u n o v, I. N., M u l ' d , S. A., S t o â n o v a , A. A. (Храпунов, И. Н., Мульд, С. А., Стоянова, А. А.)

2009 Pozdneskifskij sklep iz mogil'nika Opuški, Simferopol'. H r a p u n o v, I. N., V l a s o v, V. P., S m o k o t i n a , A. V. (Храпунов, И. Н., Власов, В. П., Смокотина, А. В.)

2007 Poselenie v Barabanovskoj balke (po rezul'tatam raskopok

2004–2006 gg., Simferopol'.

H r a p u n o v, I. N. e t a l i i (Храпунов, И. Н. et alii) 2009 I. N. Hrapunov, V. P. Vlasov, A. V. Smokotina, M. S.

Šap cev, Poselenie v Barabanovskoj balke (po rezul'tatam

raskopok 2007 i 2008 gg., Simferopol'.

I l k j æ r, J.

1993a Illerup Ådal 3. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör.

Textband, Jutland Archaeological Society Publications

XXV/3, Aarhus.

1993b Illerup Ådal 4. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör.

Tafelband, Jutland Archaeological Society Publications

XXV/4, Aarhus.

I l ' û k o v, L. S. (Ильюков, Л. С.)

2006 Kurgan na zapadnoj okraine g. Rostova na Donu, Isto-riko-arheologičeskie issledovaniâ v g. Azove i na Niž-nem Donu v 2004 g., Azov, s. 161–169.

K h r a p u n o v, I .

2013 Several Results of the Researches of the Cemetery of

Neyzats, [w:] I. Khrapunov (red.), Exploring the Cem-etery of Neyzats: collected papers, Black Sea Archaeology

in Translation 2, Simferopol-Kristiansand, s. 13–123. K o k o w s k i , A .

1985 Die Feuerstahlwerkzeuge der Przeworsk-Kultur, [w:] A. Kokowski (red.), Mémoires archéologiques, Lublin, s. 109–127.

K o l o t u h i n , V. A. (Колотухин, В. А.) 2003 Pozdnij bronzovyj vek Kryma, Kiev. K o s â n e n k o , V. M. (Косяненко, В. М.)

2008 Nekropol' Kobâkova gorodiŝa (po materialam raskopok

1956-1962 gg., Donskie drevnosti 9, Azov.

L a s o t a , A .

2014 Grób wojownika z cmentarzyska w Gaci, pow.

przewor-ski. Przyczynek do studiów nad lokalnymi formami okuć tarczy w kulturze przeworskiej, [w:] R. Madyda-Legutko,

J. Rodzińska-Nowak (red.), Honoratissimum assensus

genus est armis laudare. Studia dedykowane Profesoro-wi PiotroProfesoro-wi Kaczanowskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, Kraków, s. 151–160.

L e s k o v, A. M. (Лесков, А. М.)

1970 Kirovskoe poselenie, [w:] A. M. Leskov (red.),

Drevno-sti vostočnogo Kryma (Predskifskij period i skify), Kiev,

s. 7–59. L i b e r a , J.

2001 Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i

Za-chodniej Ukrainy (od środkowego neolitu do wczesnej epoki żelaza), Lublin.

L i b e r a , J. , F l o r e k , M .

2014 Iskra święta i nieświęta. O użytkowaniu krzemienia we

wczesnym średniowieczu, [w:] A. Sochacka, P. Jusiak

(22)

ofiarowane Profesorowi Ryszardowi Szczygłowi w sie-demdziesięciolecie urodzin, Lublin, s. 1035–1048.

M a n ' k o , V. O. (Манько, В. �.)

2013 Fìnal'nij paleolìt – neolìt Krimu: kul'turno-ìstoričnij pro-'nij paleolìt – neolìt Krimu: kul'turno-ìstoričnij pro-nij paleolìt – neolìt Krimu: kul'turno-ìstoričnij pro-'turno-ìstoričnij pro-turno-ìstoričnij pro-ces, Kiїv.

M ą c z y ń s k i , P.

2014 Kilka uwag o zabytkach krzemiennych pochodzących

z cmentarzyska Nejzac na Krymie, [w:] J. Libera, A.

Za-kościelna (red.), Badania archeologiczne w Polsce

środ-kowowschodniej, zachodniej Białorusi i Ukrainie w roku 2013, Lublin, s. 27.

M o s z y ń s k i , K .

1929 Kultura ludowa Słowian. Część I: Kultura materialna, Kraków.

1951 Ludy zbieracko-łowieckie: ich kultura materialna oraz

podstawowe wiadomości o formach współżycia zbioro-wego, o wiedzy, życiu religijnym i sztuce, Kraków.

N a t u n i e w i c z - S e k u ł a , M . , We r r a , D. H . 2014 Materiały krzemienne z cmentarzyska kultury

wiel-barskiej w Weklicach, stan. 7, pow. elbląski, WA LXV,

s. 197–210. N i e w ę g ł o w s k i , A .

1982 Cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu

rzymskie-go w Gościeradowie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg, SprArch

XXXIII (1981), s. 61–98. P a š n i n a , K. S. (Пашнина, K. C.)

2008 Pirit v gidrotermal'nyh i magmatičeskih porodah Kryma, „Vestnik Instituta geologii Komi naučnogo centra UrO RAN” 6 (162), s. 10–11.

P i o t r o w s k i , M . , D ą b r o w s k i , G .

2007 Krzesiwa i krzesaki – przyczynek do badań nad

krzesa-niem ognia w starożytności oraz średniowieczu (na mar-ginesie badań archeologicznych na stan. 22 w Łukawicy, pow. lubaczowski), APS IX, s. 231–142.

P o l i t , B .

2012 Pochówki zbiorowe w kulturze późnoscytyjskiej, [w:] S. Czopek (red.), Hic mortui vivunt. Z badań nad

ar-cheologią funeralną, Rzeszów, s. 183–194.

P r z y c h o d n i , A .

2014 Bogato wyposażony pochówek z bronią z cmentarzyska

ludności kultury przeworskiej w Korytnicy, powiat jędrze-jowski, województwo świętokrzyskie, [w:] R.

Madyda--Legutko, J. Rodzińska-Nowak (red.), Honoratissimum

assensus genus est armis laudare. Studia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanowskiemu z okazji siedem-dziesiątej rocznicy urodzin, Kraków, s. 225–236.

P u z d r o v s k i j, A. E., Tr u f a n o v, A. A., Ûr o č k i n, V. Û. (Пуздровский, А. Е., Тру�анов, A. A., Юрочкин, В. Ю.)

2007 Ohrannye raboty v Bahčisarajskom rajone, Arheolo-gičeskie issledovaniâ v Krymu. 1995 god, Simferopol', s. 117–125.

P y ż e w i c z , K .

2013 Inwentarze krzemienne społeczności mezolitycznych

w zachodniej części Niżu Polskiego. Analiza funkcjonal-na, Zielona Góra.

P y ż e w i c z , K . , R o z b i e g a l s k i , P.

2012a Sposoby rozpalania ognia w młodszej epoce kamienia na

terenie ziem polskich w kontekście badań eksperymen-talno-traseologicznych, „Światowit” Fasc. B:

Archeolo-gia pradziejowa i średniowieczna. ArcheoloArcheolo-gia Polski IX (L) (2011), s. 259–272.

2012b Teoretyczne aspekty wykorzystania eksperymentu w

ar-cheologii na przykładzie badań funkcjonalnych mate-riałów krzemiennych, [w:] J. Gancarski (red.), Skanseny archeologiczne i archeologia eksperymentalna, Krosno,

s. 529–543. S á g i , K .

1981 Das römische Gräberfeld von Keszthely-Dobogó, Buda- Buda-pest.

S c h u s t e r, J.

2011 Przekłuwacze typu Dresden-Dobritz / Żerniki Wielkie.

Uwagi na temat narzędzi z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, WA LXII, s. 65–

–82.

S e d a e v a , K. M., M a j o r o v a , T. P., Us t û g o v a , K. S. (Седаева, К. М., Майорова, Т. П., Устюгова, К. С.)

2013 Ot mineralogii do geohimii (na primere pirita porodnyh

kompleksov Gornogo Kryma), „Vestnik Permskogo

uni-versiteta. Geologiâ” 2 (19), s. 40–55.

S e d a e v a , K . M . e t a l i i (Седаева, К. М. et alii) 2013 K. M. Sedaeva, T. P. Majorova, K. S. Ustûgova, S. A. Sve -

tov, V. N. Filippov, Pirit osadočnyh i magmatičeskih

kom-pleksov Gornogo Kryma i ego mineralogo-geohimičeskaâ harakteristika, „Vestnik Moskovskogo universiteta”,

se-riâ 4, Geologiâ 5, s. 45–56.

S i m o n e n k o , A. V. (Симоненко, А. В.)

2000 Mogil'nik Dneprozavodstroj i sarmatskie pamâtniki

«vo-stočnoj volny» v Severnom Pričernomor'e,

„Nižnevolž-skij arheologiče„Nižnevolž-skij vestnik” 3, s. 133–144.

S o r e n s e n , A . , R o e b r o e k s , W. , v a n G i j n , A . 2014 Fire production in the deep past? The expedient

strike-a-light model, „Journal of Archaeological Science” 42,

s. 476–486.

S t a p e r t , D. , J o h a n s e n , L .

1999a Making fire in the Stone Age: flint and pyrite, „Geologie en Mijnbouw” 78, s. 147–164.

(23)

AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków

AAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest

AFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart)

Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlun-gen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundli-chen Sammlungen des Westpreußisvolkskundli-chen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig

APolski – „Archeologia Polski”, Warszawa

APS – „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość) AR – „Archeologické rozhledy”, Praha

B.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, Oxford

BerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin BJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn

BMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin)

CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum

FAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań Inf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa

InvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź JmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale

JRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa

KSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva

MIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva MatArch. – „Materiały Archeologiczne”, Kraków

MS – „Materiały Starożytne”, Warszawa

MSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa

MSROA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/ Tarnobrzeg)

MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin

PA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha PArch. – „Przegląd Archeologiczny”, Poznań

PMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź PomAnt – „Pomorania Antiqua”, Gdańsk

Prahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka

brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981

Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg. PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York

RArch. – „Recherches Archéologiques”, Kraków RB – „Rocznik Białostocki”, Białystok

RGA – Reallexikon der Germanischen Altertumskunde: 1. wyd.: J. Hoops (wyd.), tomy 1–4 (K. J. Trübner, Straßburg 1911–1919), 2. wyd.: H. Jankuhn, H. Beck i in. (wyd.), tomy 1–35 (de Gruyter, Berlin-New York 1973–2007).

RO – „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn

RosArh. – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva SJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York

SlA – „Slovenská archeológia”, Bratislava

SovArh. – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva SprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków

SprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa WA – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa ZfE – „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin

ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków ZOW – „Z otchłani wieków”, Warszawa

WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH

ABBREVIATIONS OF PERIODICALS’ AND SERIAL PUBLICATIONS’ TITLES

(24)

Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2016. Wydanie I. Nakład 300 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa

S p r z e d a ż / R e t a i l : Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa S p r z e d a ż w y s y ł k o w a / M a i l o r d e r :

tel./phone: +48 22 5044 872, +48 22 5044 873 e-mail: wy daw nic twap ma@pma.pl