"Sectes religieuses en Grèce et à Rome dans l'Antiquité paienne", Marie-Laure Freyburger-Galland, Gérard Freyburger, Jean-Christian Tautil, Paris 1986 : [recenzja]

716

chodzi w ięc w pewnej mierze od tzw. ortodoksyjnej interpretacji m arksistowskiej, którą nie tak dawno jeszcze reprezentowało w ielu naszych kolegów z NRD. Günther usiłuje jednak utrzymać leninow ską interpretację klasy i w alki klasowej, choć przyjm uje inne kryterium pojęcia klasy dla starożytności.

Z kolei N. Matsumoto podejm uje bardzo istotny, choć trudny do rozwiązania problem charakteru plebsu rzym skiego w okresie cesarstwa, usiłując osiągnąć w y ­ nik przez ustalenie powiązań plebsu z grupami elity tych czasów.

Ostatni artykuł dotyczy badań nad w czesną historią Japonii, jest w ięc szcze­ gólnie interesujący dla historyków antyku nie japonistów, mało wprowadzonych w te studia.

W sum ie — interesująca próba udostępnienia badań japońskich dla środowiska uczonych europejskich i am erykańskich.

I.B.M.

Marie-Laure F r e y b u r g e r - G a l l a n d , Gérard F r e y b u r g e r , Jean-Christian T a u t i 1, S ectes religieuses en G rèce e t à Rom e dans l’A n tiq u ité païenne, Les Belles-L ettres, „Realia”, Paris 1986, s. 338.

„Realia” to nazwa serii w ydaw niczej zaproponowanej czytelnikom przed kilko­ ma laty przez w ielce dla nauk hum anistycznych zasłużone w ydaw nictw o „Les B elles- -L ettres”. Publikow ane w tej serii prace są przeznaczonymi dla szerokiego kręgu m iłośników i znawców starożytności monografiami szczegółowych problem ów z dzie­ dziny kultury, gospodarki i życia społecznego. Dotychczas ukazały się m.in.: D. G o u r e v i t c h , „Le mai d ’e tre fem m e. La fem m e et la m édecine dans la Rome an tiqu e”, Paris 1984 oraz J.-N. R o b e r t , Les plaisirs à Rom e, Paris 1986; M.-F. B a s i e z , L ’étranger dans la Grèce antique, Paris 1986.

Książka o sektorach religijnych w Grecji i Rzymie jest pierwszą pozycją po­ św ięconą w yłącznie problemom religijnym . Do jej napisania skłoniła autorów szcze­ gólna popularność w literaturze i prasie tem atyki dotyczącej sekt religijnych, tak w przeszłości jak i współcześnie.

We w stępie autorzy zam ieścili kilka uwag na tem at samego pojęcia sekty,

przytaczając obiegową definicję zjawiska: [ s e c t e ] ensem ble de personnes qui

fon t profession d ’une m êm e doctrin e [lub] — — qui su iven t une opinion accusée d ’hérésie ou d ’erreu r [s. 12 n.]. D efinicja ta n ie może być w pełni odnoszona do ru­ chów religijnych starożytności grecko-rzym skiej, z czego autorzy zdają sobie sprawę, proponując dla uniknięcia niejasności ogólne określenie: [ s e c te ] association cu l­ tu relle m arginale (s. 14). Brakuje w tych rozważaniach chociażby kilku zdań na tem at pojęcia „kult m isteryjny” i jego związku z term inem „sekta”. Z treści książki wynika, że jej autorzy rozgraniczają obydwa te pojęcia, nie uzasadniając jednak sw ego stanowiska. Nie w iem y więc, dlaczego zaliczają do sekt w tajem niczonych w m isteria Karibów na Samotrace, a nie traktują jako sekty w tajem niczonych w m isteria D em etry w Eleusis. K w estia terminologii nie jest w tym przypadku bez znaczenia, ponieważ w literaturze nie używ a się określenia „sekta” w odniesieniu do w yznaw ców w iększości kultów om ówionych w prezentowanej książce, które na­ zyw ane są kultam i m isteryjnymi. W yjątek sui generis stanowią dwa ruchy filozo- ficzno-religijne: orfizm i pitagoreizm, określane potocznie jako sekty. Wydają się one najbliższe współczesnem u rozumieniu tego słowa, gdyż rozwijają się nie tylko w opozycji do religii oficjalnej, ale również poza kontrolą polis, w przeciwieństw ie

Z A P I S K I

do kultów m isteryjnych. Uwaga ta dotyczy także kultu Dionizosa, który został „ucy­ w ilizow any” i przyswojony religii oficjalnej.

Książka składa się z trzech części. Pierwsza, pióra M.-L. F r e y b u r g e r - G a l - 1 a n d dotyczy starożytnej Grecji. Krótki w stęp zawiera podstaw owe informacje o religii greckiej; wprowadza do tem atu dopiero rozdział I, poświęcony greckiemu m istycyzm ow i, a raczej trzem mistycyzmom: apollińskiem u, eleuzyńskiem u i dionizyj- skiem u. Ten ostatni jest też przedm iotem rozważań w rozdziale II, w którym autor­ ka om awia stowarzyszenia dionizyjskie oraz kulty Zagreusa i Sabaziosa. Rozdział III zawiera inform acje o kulcie bogini Kotyto, K ybele i Attisa, Adonisa oraz bogini Bendis. W ostatnim IV rozdziale znajdujem y zaś rozważania o orfikach i pitago- re jeżykach.

Autorem części drugiej jest G. F r e y b u r g e r , który przedstawił w dwóch roz­ działach zagadnienia sekt religijnych w Rzymie w okresie republiki i w epoce Au­ gusta. Przedm iotem jego zainteresowania stały się dwa zjawiska: rozwój kultu Dio­ nizosa, ze szczególnym potraktowaniem wydarzeń roku 186 p.n.e. oraz recepcja kon­ cepcji orfickich i pitagorejskich.

Trzeci autor, J.-Ch. T a u t i 1, informuje o dwóch najw ażniejszych kultach z okresu cesarstwa: egipskiej Izydzie i irańskim Mitrze.

W zakończeniu autorzy zwracają uwagę na pew ne elem enty, które ich zdaniem łączą sekty starożytne z istniejącym i współcześnie: na w pływ y religii wschodnich, ezoteryzm i synkretyzm (s. 355). Odwołują się tu do przykładu w spółcześnie działa­ jących sekt, nawiązujących w dość karykaturalny sposób do tradycji antycznej, jak Instytut Neopitagorejski z Brazylii, Kościół Mitry z San Francisco i Międzynarodowe Bractwo Izydy z Grenoble.

Na konstrukcji i charakterze pracy zaważyła w dużej mierze profesja jej auto­ rów. M.-L. Freyburger-Galland i G. Freyburger są filologam i klasycznym i, a J.-Ch. Tautil to historyk sztuki. We w spólnej książce oparli się prawie w yłącznie na źród­ łach literackich; stąd nadmiar inform acji o m itologii i zewnętrznych form ach kultu. Mniej natom iast interesow ali autorów w yznaw cy poszczególnych bóstw i rola, jaką sekty zajm owały w ów czesnym społeczeństwie.

Książka została zaopatrzona w tablice chronologiczne, szczegółowe indeksy oraz słow nik term inów ułatw iający lekturę mniej przygotowanemu czytelnikowi.

W sytuacji kiedy na św iecie ukazuje się ogromna ilość szczegółowych prac do­ tyczących religii starożytnych, niezw ykle pożyteczne są pozycje zbierające w spo­ sób inteligentny rozproszony materiał, naw et jeżeli nie znajdziem y w nich odkryw ­ czych sądów. I taką w łaśnie rolę spełnia prezentowana praca.

D.M.

Die Hanse. L eben sw irklich keit und M ythos, hrsg. von Jörgen B r a c k e r , redaktion Christian H i r t e (t. I), Andreas G ü с к е 1 (t. II), Hamburg 1989, Museum für Hamburgische Geschichte, t. I, s. 688, ilustr., t. II, s. 640, ilustr.

Jedną z imprez przygotowanych w związku z obchodzonym w 1989 r. 800-leciem portu ham burskiego była zakrojona na niespotykaną dotychczas skalę w ystaw a poświęcona dziejom Hanzy. Wraz z jej otwarciem ukazał się drukiem katalog w y­ staw y, pom yślany także niezw ykle am bitnie. Składa się on z dwóch znakomitych technicznie tom ów formatu A -4 o łącznej objętości 1328 stron. Ich charakter jest zupełnie odmienny. W pierwszym tom ie znalazły się „zwyczajne” artykuły doty­