Martuszewski, Edward
Liczebny stan szkolnictwa
mazurskiego w 1800 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 17-39
1980
E dward Martuszewski
LICZEBNY STAN SZKOLNICTWA MAZURSKIEGO
W 1800 ROKU
W latach 1801— 1804 S am u el W ald 1 w ykorzystał 18 uniw ersyteckich, p u
blikacji okolicznościowych 2 dla w y d ru k o w an ia r e je s tr u szkół, zatytułow anego
N achrichten von den S ch u le n in Ostpreussen (Wiadomości o szkołach w P r u
sach Wschodnich). W yzyskał je, lecz w yryw kow o i niesystem atycznie, J o h a n
nes B rehm , stw ierdzając, że sporządzony przez W alda r e je s tr o p arty został na
danych, z aw arty ch w g en era ln y m spraw ozdaniu K om isji Szkolnej dla 1800
r a k u 8.
W ald reje stro w a ł każdą szkołę w każdej miejscowości, uw zględniając ów
czesny podział d e p artam e n tó w królew ieckiego i gąbińskiego (częściowo ró w
nież kwidzyńskiego) na inspekcje szkolne, te zaś p o k ry w ały się z podziałem
n a 30 su p e rin te n d e n tu r (diecezji) Kościoła ew angelidkiego 4.
P ra c a ta ogranicza się do w ym ienienia oraz zbiorczego om ów ienia jedynie
szkół z n ajd u jący ch się wówczas na M azurach i n a m azurskim pograniczu
1 S. W a l d ( u r . 17 X 1762 w e W r o c ł a w i u , z m . 22 I I 1828 w K r ó l e w c u ) s t u d i o w a ł o d 1782 r . w H a l l e , w r o k u n a s t ę p n y m z o s t a ł m a g i s t e r l e g e n s w L i p s k u . D z i ę k i p o p a r c i u m i n i s t r a Z e d l i t z a o d 1786 r . k i e r o w a ł k a t e d r ą g r e k i w K r ó l e w c u , o d 1793 r . d o d a t k o w o f a k u l t e t e m t e o l o g i c z n y m , p r z e j m u j ą c n a s t ę p n i e p r o f e s u r ę h i s t o r i i i o r i e n t a l i s t y k i . P r z e j ś c i o w o b y ł r a d c ą k o n s y s t o r z a w p r o w i n c j i P r u s y P o ł u d n i o w e ( W i e l k o p o l s k a ) , w l a t a c h 1800— 1806 r a d c ą s z k o l n y m i k o ś c i e l n y m w k o n s y s t o r z u k r ó l e w i e c k i m . Z n a n y j e s t p r z e d e w s z y s t k i m ( m i m o a n o n i m o w o ś c i w y d a n i a ) j a k o a u t o r T o p o g r a p h i s c h e Ü b e r s i c h t d e s V e r w a l t u n g s b e z i r k s d e r K ö n i g l i c h e n P r e u s s i s c h e n R e g i e r u n g z u K ö n i g s b e r g i n P r e u s s e n , K ö n i g s b e r g 1820, D l a h i s t o r i i s z k o l n i c t w a , o p r ó c z p r z y p o m n i a n y c h w t e j p r a c y N a c h r i c h t e n , d u ż e z n a c z e n i e m a r ó w n i e ż T a b e l l a r i s c h e Ü b e r s i c h t d e r r ó m i s c ł i - - k a t h o l i s c h e n S c h u l a n s t a l l t e n i m D e p a r t a m e n t d e r k ö n i g l i c h e n O s t p r e u s s i s c h e n u n d L l t t a u l s c h e n K r i e g s - u n d D o m a i n e n - C a m m e r , K ö n i g s b e r g 1806. 2 P i e r w s z a z a w i e r a ł a o g ó l n ą c h a r a k t e r y s t y k ę s z k ó ł i r o z p o c z y n a ł a r e j e s t r o d c z t e r e c h i n s p e k c j i s z k o l n y c h , n a j a k i e b y ł p o d z i e l o n y K r ó l e w i e c . W s z ó s t e j p u b l i k a c j i z a r e j e s t r o w a n e s ą s z k o ł y w i n s p e k c j i k ę t r z y ń s k i e j , d o k t ó r e j n a l e ż a ł y p i e r w s z e w t y m r e j e s t r z e p o l s k i e p a r a f i e . O t o — p r z y k ł a d o w o — t y t u ł o w a s t r o n a t e j p u b l i k a c j i : Z u d e r a m l s t e n O c t o b e r 1801 ö t f e n t l i c h a n s t e l l e n d e n P r ü f u n g d e r Z ö g l i n g e d e s C o l l e g i i F r i d e r i c i a n i l a d e t d i e V o r g e s t e t z t e n u n d G ö n n e r d i e s e r K ö n i g l . L e h r , - u n d E r z i e h u n g s - A n s t a l t u n t e r t h ä n i g s t u n d e h r e r b i e t i g s t D r S a m u e l G o t t l i e b W a l d , K ö n i g l . C o n s i s t o r l a l - K l r c h e n - u n d S c h u l e n R a t h , O b e r I n s p e k t o r d e s C o l l . F r . e t c . N a c h r i c h t e n v o n d e n S c h u l e n i n O s t p r e u s s e n S e c h s t e s S t ü c k K ö n i g s b e r g , g e d r u c k t l n d e r K ö n i g l . H o f - u n d A k a d e m i s c h e n H a r t u n g s c h e n B u c h d r u c k e r e y . 3 J . B r e h m , E n t w i c k l u n g d e r e v a n g e l i s c h e n V o l k s c h u l e i n M a s u r e n i m R a h m e n d e r G e - s a m m t e n t w i c k l u n g d e r p r e u s s i s c h e n V o l k s s c h u l e , B i a l l a 1914, s s . 292— 308. 4 A u t o r n i n i e j s z e j p r a c y w y k o r z y s t a ł N a c h r i c h t e n W a l d a z a c h o w a n e w Z e n t r a l e s S t a a t s a r c h i v , D i e n s t s t e l l e M e r s e b u r g ( d a l e j Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 a l t I N r 87, S t a n w s z y s t k i c h s z k ó ł w d e p a r t a m e n c i e w s c h o d n i o p r u s k i m i i c h u l e p s z e n i e , V o l . V I I , 1800— 1802, к . 131— 140; N r 89, S t a n w s z y s t k i c h s z k ó ł w d e p a r t a m e n c i e w s c h o d n i o p r u s k i m i i c h u l e p s z e n i e , a t a k ż e o i c h f u n d u s z a c h , V o l . I X , 1801—1802, к . 187— 190; N r 90, S t a n w s z y s t k i c h s z k ó ł w d e p a r t a m e n c i e w s c h o d n i o p r u s k i m i i c h u l e p s z e n i e , V o l . X , 1802— 1803, k . 106— 109, 129—132, 160— 161; N r 91, S t a n w s z y s t k i c h s z k ó ł w d e p a r t a m e n c i e w s c h o d n i o p r u s k i m - l i t e w s k i m i i c h u l e p s z e n i e , a t a k ż e o i c h f u n d u s z a c h , V o l . X I , 1804— 1805, к . 29— 30 , 40—41, 65—73, 84— 85. 2. K o m u n i k a t y . . .
18
Edward Martuszewski
etnicznym 6, a więc z pom inięciem L itw y p ruskiej, litewsko-niemieokiego po
granicza etnicznego oraz tych części obu d epartam entów , któ re nosiły w y raź
nie niem iecki c h ara k te r etniczny.
Uw zględniając późniejszy, dokonany w 1818 roku, podział na nowe, m n ie j
sze p o w ia ty 6, praca bierze pod uw agę przede w szystkim podział na parafie,
jako podstaw ow e w ta m ty m okresie jednostki tery to rialn e, jeśli chodzi o orga
nizację szkolnictw a — proboszczowie byli bowiem z urzędu in sp ek to ram i szkol
nymi, a od ich troskliwości, osobistego zaangażow ania w sp raw y szkół i n a u
czycieli w dużej m ierze zależał (nie tylko liczebny) stan szkolnictwa i oświaty.
P ra c a uw zględnia rów nież fakt, że ludność polska na M azurach n ig d y nie
b yła oddzielona od niem ieckiej lub litew skiej w yraźną granicą. Mieszkający
zw artą m asą M azurzy n ieu stan n ie przyjm ow ali do swego grona przybyw ające
do nich pojedyncze osoby obcojęzyczne 7. T en sam szybki proces asym ilacyjny
odbyw ał się ró w n ież na ty ch terenach, k tó re zamieszkane były przez zdecydo
w aną większość L itw in ó w czy też Niemców. Poniew aż jed n ak Kościół e w a n
gelicki od samego początku uw zględniał rów no u p raw n ien ie p arafian pod
w zględem językowym , wszędzie tam , gdzie znajdow ały się nie jednostki, lecz
większe g ru p y ludzi m ów iących in n y m językiem, o dpraw iano nabożeństw a nie
tylko w języku większości, ale i m n iejszo ści8.
Na przełom ie X V III i X IX w ieku pew na liczba p arafii stanow iła p o g ra
nicze etniczne, rozpadające się na trz y strefy, w których w sąsiedzkiej sym
biozie żyli ludzie tego samego w yznania, lecz m ówiący dwoma, a n aw et
(w okolicach Węgorzewa, D arkiejm , Gołdapi) trzem a różnym i językam i. W p a
ra fiach tych z n a tu ry rzeczy m usiała występow ać dwujęzyczność sam orodna,
będąca konsekw encją koniecznej koegzystencji na co dzień 9. O bejm ująca w ięk
szy lub m niejszy odsetek m ieszkańców dwujęzyczność sam orodna w ystępo
w ała nie ty lk o w kościele, ale i w szkole.
Poniew aż w późniejszym czasie ta dwujęzyczność sąsiedzka w parafiach
pogranicza etnicznego ułatw iła zadanie germ anizatorom szkolnictwa, p rzed
staw iam obecnie inform acje re je s tru Walda, zaw arte w N achrichten, uw zględ
niając podział n a pogranicze etniczne i m onojęzyczne parafie, położone w głębi
5 P o r . E . M a r t u s z e w s k i , P o g r a n i c z e e t n i c z n e z a c h o d n i c h M a z u r , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1976, n r 4, ss. 469—522. 6 R e u s c h , D a r s t e l l u n g d e r g e g e n w ä r t i g e n E i n t h e i l u n g d e s K ö n i g r e i c h s P r e u s s e n , i n b e s o n d e r e d e s V e r t o a l t u g s b e z i r k s d e r K ö n i g l i c h e n R e g i e r u n g z u K ö n i g s b e r g , B e i t r ä g e z u r K u n d e P r e u s s e n s , B d . 2, 1819, s s . 479 n n . 7 D y f u z j a e t n i c z n a w z m o g ł a s i ę n i e w ą t p l i w i e p o z n i e s i e n i u p o d d a ń s t w a i p o u w ł a s z c z e n i u c h ł o p ó w , i s t n i a ł a j e d n a k j u ż p r z e d t e m , z w ł a s z c z a n a t e r e n a c h n a l e ż ą c y c h d o w i e l k i c h w ł a ś c i c i e l i z i e m s k i c h , c z y l i w p a r a f i a c h p o d p a t r o n a t e m s z l a c h e c k i m . 8 P a t r o n p a r a f i i B a ł o s z y c e w p o w i e c i e s u s k i m , W i l h e l m M a g n u s v o n B r ü n n e c k , c h c i a ł w 1786 r . o b s a d z i ć w a k u j ą c e s t a n o w i s k o p r o b o s z c z a c z ł o w i e k i e m , k t ó r y n i e z n a ł j ę z y k a p o l s k i e g o . A r g u m e n t o w a ł , ż e n a 324 m i e s z k a ń c ó w m a j ą t k u j e s t t y l k o 22 P o l a k ó w e w a n g e l i k ó w . S u p e r i n t e n d e n t u r a n i e z g o d z i ł a s i ę w ó w c z a s n a t o o d s t ę p s t w o o d t r a d y c j i . „ P o j e d y n c z y c h P o l a k ó w " ( w r z e c z y w i s t o ś c i : o s o b y z n a j ą c e t y l k o i w y ł ą c z n i e j ę z y k p o l s k i ) o d n o t o w y w a n o w p a r a f i i B a ł o s z y c e j e s z c z e w 1796 r . [J.J K a u f m a n n , D a s R i t t e r g u t G r . B e i l s c h w i t z , D a n z i g 1916, s s . 60—6 1. 9
w
1835 v . d z i e d z i c Ł ę g n o w a , S a m u e l v o n P o l e n z , p o d a ł , ż e w jeg O ' m a j ą t k u o p r ó c z 35 n i e m o w l ą t j e s t 160 o s ó b m o n o - ł u b d w u j ę z y c z n y c h . M ó w i ą c y t y l k o p o n i e m i e c k u s t a n o w i l i w ó w c z a s 17,5%, m ó w i ą c y t y l k o p o p o l s k u — 11,9%, a d w u j ę z y c z n i — 70,7% o g ó ł u m i e s z k a ń c ó w m a j ą t k u (E . M a r t u s z e w s k i , o p . c i t . , s s . 517— 518.) W y d a j e s i ę , ż e p r z e w a g a d w u j ę z y c z n y c h n a d J e d n o j ę z y c z n y m i b y ł a c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą m a z u r s k i e g o p o g r a n i c z a e t n i c z n e g o w k o ń c u X V I I I i n a p o c z ą t k u X I X w i e k u , n a d u ż y w a n ą p r z e z n a j w c z e ś n i e j s z e s p i s y s t a t y s t y c z n e , w k t ó r y c h d w u j ę z y c z n i z a l i c z a n i b y l i g r e m i a l n i e d o N i e m c ó w .19
Mazur. T eren i zasięg pogranicza w yznaczony zosta! hipotetycznie, głównie na
podstaw ie p racy W ładysław a Chojnackiego
T erm in „pogranicze etniczne” jest term in em scalającym to, co w rzeczy
wistości ' było niezw ykle zróżnicowane. Przede w szystkim należy brać pod
u w agę to, że „klin tery to rialn y ", jak i stanow iła polska część (katolickiej W ar
mii, rozdzielał m azurskie pogranicze etniczne na dw ie części: północno-zachod
nią (między ziemią chełm ińską i W arm ią) oraz północno-w schodnią (między
W arm ią i Suwalszczyzną). Pogranicze północno-zachodnie było dodatkow o po
dzielone przez lasy i jeziora (por. mapka).
W p racy tej p rzyjęto podział na trzy strefy. Do pierw szej, ciągnącej się
od Kisiele po Miłomłyn, należy całe pogranicze północno-zachodnie n , do d r u
giej strefy, kętrzyńsko-w ęgorzew skiej, należy odcinek m iędzy W arm ią i je
ziorem M am ry, gdzie ludność polska sąsiadow ała jed y n ie z niem iecką, w resz
cie do strefy trzeciej, gołdapskiej, zaliczone zostały te p arafie m iędzy jeziorem
M am ry a Suw alszczyzną, gdzie ludność polska sąsiadow ała raczej z ludnością
litew ską niż niemiedką.
U w zględniając różnice m iędzy poszczególnymi strefam i, należy b rać po
n ad to pod uw agę fakt, że zapew ne zupełnie inaczej kształtow ała się koegzy
stencja etniczno-językow a w ty ch parafiach, któ re znajdow ały się pod p a tro
n atem szlacheckim (a więc z pokolenia n a pokolenie uzależnione od m iejsco
wego dziedzica, należącego z zasady do tego sam ego ro d u junkierskiego)
i w tych, któ re b yły pod p a tro n a te m kró lew sk im (uzależnione w p rak ty c e od
zm ieniających się u rzędników ad m in istracji państw ow ej).
Dla zrozum ienia szczegółów r e je s tr u W alda trzeb a n a stęp n ie bra ć pod
uw agę fakt, że na przełom ie X V III i X IX w iek u szkoły w P ru s a c h W schod
nich dzielono n a cztery g rupy, zgodnie z: a) zakresem nauczania, b) p rzy n a
leżnością stanow ą rodziców, c) przynależnością te ry to rialn ą, d) w yznaniem
dzieci.
Zgodnie z zakresem n auczania rozróżniano:
1) szkoły obyw atelskie (Bürgerschulen);
2) szkoły średnie (zwane też łacińskim i lub m iejskimi);
3) szkoły elem en tarn e (E lem entarschulen; zwłaszcza na W arm ii szkoły te
nazyw ano też try w ialn y m i, zgodnie ze średniow iecznym podziałem na tr iv iu m
i quadrivium . S y n o n im em szkoły podstaw ow ej była rów nież nazw a: szkoła dla
dziewcząt, szkoła dla biednych bądź polska szkoła: M ädchenschule, A rm en
schule, polnische Schule — ta ostatnia w ystępow ała w zasadzie w miastach).
Do szkół obyw atelskich zaliczano w K rólew cu C ollegium F riedericianum ,
szkołę niem ieckiej p a rafii w yznania reform ow anego, szkołę przy D omu Sierot
(kształcącą nauczycieli), trzy szkoły w dzielnicach A ltstad t, K oeiphof i Löbe-
nicht. O byw atelskim i b yły też szkoły pro w in cjo n aln e w E łku I2, Zalew ie i Tyl-
ży, m iejskie w W ęgorzewie, Bartoszycach, Gąbinie, Ś w iętej Siekierce, Pasłęku.
10 W ł . C h o j n a c k i , Z b o r y p o l s k o - e w a n g e l i c k i e w b y ł y c h P r u s a c h W s c h o d n i c h го X V I — X X , R e f o r m a c j a w P o l s c e , t. 12, 1953—1955, s s . 31C— 412. 11 P o r . m a p k i w a r t y k u l e E . M a r t u b z e w s k i e g o , o p . c i t . , s s . 471, 479, 4 Л ; t e n ż e , L u d n o ś ć p o l s k a w p o w i e c i e m o r q s k i m w X I X w i e k u , O l s z t y n (1977), s . 2; t e n ż e , Z z a g a d n i e ń s z k o l n i c t w a w i e j s k i e g o n a p ó ł n o c n o - z a c h o d n i m p o g r a n i c z u M a z u r n a p r z e ł o m i e X V I I I i X I X w i e k u , P r z e g l ą d H i s t o r y c z n o - O ś w i a t o w y , 1978, n r 2, s . 180. 12 E . B e r n e c k e r , G e s c h i c h t e d e s k ö n i g l i c h e n G y m n a s i u m z u L y c k v o n D r ..., K ö n i g s b e r g 1887; B o c k , G e s c h i c h t e d e s G y m n a s i u m . F e s t s c h r i f t z u r F e i e r d e s 5 0 0 - j a e l i r i g e n B e s t e h e n s v o n L y c k 1425— 3925, ( L y c k 1925); J . S e m b r i l z k i , K l e i n e B e i t r ä g e z u r G e s c h i c h t e d e s G y m n a s i u m u n d d e r S c h u l e n z u L y c k , M i t t e i l u n g e n d e r L i t t e r a r i s c h e n G e s e l l s c h a f t M a s o v i a , L ö t z e n 1904, H . 10.
20
Edward Martuszewski
W ystruci, K ętrzynie i W elawie. Szkoły te przygotow yw ały do studiów u n i
w ersyteckich.
Do szkół średnich należały szkoły przykościelne i szkoły dla ubogich
w stołecznym K rólew cu, a także szkoły w m ałych m iastach prow incji.
Do szkół elem en tarn y c h zaliczano wszystkie szkoły n a wsi (Landschulen),
zarówno p a rafialn e (przykościelne, Kirchenschulen), jak i szkoły w zw ykłych
wsiach (Dorfschulen),s. Do szkół e le m en tarn y c h wliczano także „wszystkie
szkoły miejskie, w k tó ry ch uczą illiterati"
(a więc osoby nie posiadające w yż
szego, uniw ersyteckiego w ykształcenia, k tó re dopiero daw ało praw o do ty
tu łu litteratus).
Nauczyciele w szkołach p arafialn y c h nazyw ani byli na Pogórzu (Ober
land, a więc zachodnie M azury) k a n to ra m i lub organistam i, poniew aż faktycz
nie łączyli obowiązki nauczyciela z obowiązkiem g r y na organach i śpiewu
na chórze, jako słudzy kościelni. N a w schodnich M azurach zwano ich re k to
rami, a na L itw ie pru sk iej precentoram i.
Nauczyciele w zw ykłych szkołach w iejskich określani byli po niem iecku
jako Sch u lleh rer, S chulhalter, Schulm ann.
Zw ykłe szkoły w iejsk ie (Dorfschulen) dzielono na:
a) królew skie n o rm aln e czyli wzorcowe (Königliche N o rm al oder M u s te r
schulen). Na M azurach nie było ani jednej tak ie j szkoły.
b) królew skie czyli Stow arzyszeń Szkolnych (Königliche oder Sozietäts-
-Schulen). Zbudow anie tak iej szkoły i wyposażenie nauczyciela było obowiąz
kiem wsi (lub p a ru sąsiednich wsi) pod kontrolą i n adzorem K rólew skiej
Specjalnej K om isji K ościelnej i Szkolnej (Königlich S pezial-K irchen- und
Schul-K om mission),
c) patronackie (pod p a tro n a te m szlacheckim, czasem m ag istrack im — M e-
d iat-P atro n at-S ch u len ). N auczyciel wokację i u trzy m an ie po b ierał w n ich od
patrona, zazwyczaj m iejscowego dziedzica. Po uwłaszczeniu chłopów p re ro g a
tyw y w sp raw ach „ ze w n ętrzn y ch ” tych S2kół pozostaw ały p rz y patronie, lecz
władze kościelne i p aństw ow e zwiększały sw oje u p raw n ien ia w spraw ach
„w ew n ętrzn y ch ” (programowych),
d) tymczasowe (Interim schulen) — gdy gm ina nie była w stanie wypełnić
w szystkich postulatów staw ian y ch przez Principia regulativa u , a zgadzający
się pracow ać w tak iej szkole nauczyciel nie otrzy m y w ał na ogół d e p u ta tu zbo
żowego i drzewnego,
e) w ę d ru jące (Am bulierendeschulen) — gdy gm ina nie była w stanie w y
pełnić obowiązku zbudow ania szkoły, a nauczyciel oprócz czesnego (S ch u lg eld )
o trzym yw ał od rodziców dzieci tylko w yżyw ienie (mensa am bulatoria
— stąd
niem iecka nazw a tych szkół wiejskich — w m iastach n azyw ano je
W inkel
schulen, pokątnym i).
Zgodnie z przynależnością stanow ą rodziców dzielono szkoły na cyw ilne
13 Z a r ó w n o L a n d s c h u l e n , j a k i D o r f s c h u l e n m a j ą w j ę z y k u p o l s k i m s w ó j o d p o w i e d n i k w z w r o c i e , . s z k o ł y w i e j s k i e ” . D l a u n i k n i ę c i a n i e p o r o z u m i e ń w p r a c y t e j z w r o t e m ,. s z k o ł y w i e j s k i e ” o b j ę t o w s z y s t k i e s z k o ł y n a w s i ( w e w s i a c h p a r a f i a l n y c h i z w y k ł y c h ) , n a t o m i a s t „ z w y k ł e s z k o ł y w i e j s k i e ” s t a n o w i ą o d p o w i e d n i k n i e m i e c k i e g o „ D o r f s c h u l e n ” (a w i ę c z w y ł ą c z e n i e m s z k ó ł p r z y k o ś c i e l n y c h ) . 14 B y ł o t o r o z p o r z ą d z e n i e F r y d e r y k a W i l h e l m a I z 1736 r . , s t a n o w i ą c e p o d s t a w ę d l a d a l s z y c h p r u s k i c h r o z p o r z ą d z e ń w d z i e d z i n i e o ś w i a t y . Z a s t ą p i ł o j e d o p i e r o w y d a n i e o r d y n a c j i s z k o l n e j d l a p r o w i n c j i p r u s k i e j w 1E45 r . Z a s a d y z a w a r t e w P r i n c i p i a c h o m a w i a J . B r e h m , o p . c i t . , s s . 110—118.
21
i wojskow e (garnizonowe)13; zgodnie z przynależnością te ry to ria ln ą n a m ie j
skie (Stadtschulen) i w iejskie (Landschulen), zaś zgodnie z przynależnością
w yznaniow ą na luterańskie, reform ow ane, sym ultaniczne, rzymsko-katolickie,
menonickie.
W p racy zastosowano następujące skróty: mag. — szkoła prow adzona przez
m agistrat; par. = szkoła parafialn a; tym . = szkoła tymczasowa. G dy b ra k jed
nego z tych skrótów znaczy to, że m ow a jest o zwykłej szkole w iejskiej. S k ró t
kr. oznacza szkołę pod p a tro n a te m królew skim , a szl. — pod p a tro n a te m szla
checkim. P rz y każdej szkole podana jest liczba dzieci szkolnych. Liczba szkół
w iejskich rów na się liczbie nauczycieli wiejskich.
■ Jeśli w parafii b yły ty lk o dw ie szkoły, odstąpiono od sum ow ania liczby
nauczycieli i liczby uczniów oraz nie podaw ano, ile było przeciętnie dzieci
w szkole (inaczej m ówiąc: ile dzieci p rzypadało w tej p arafii przeciętnie na
jednego nauczyciela).
PO GRAN ICZE ETN ICZN E
I. STREFA KISIELICK O -M IŁO M ŁY Ń SK A «
P a r a f i a Ł ę g o w o z G a ł d o w e m ( w l a t a c h 1799— 1808 p r o b o s z c z e m b y ł A l b e r t W y s o c k i) « * Ł ę g o w o p a r . s z l . 67; J ą d r y c h o w o s z l . 63; B a b i ę t y s z l . 40; G a ł d o w o p a r . s z l . 56. 4 n a u c z y c i e l i , 216 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 54 w s z k o l e . P a r a f i a Z ą b r o w o ( w l a t a c h 1791— 1826 p r o b o s z c z e m b y ł A l b r e c h t S o b i e s k i ) Z ą b r o w o p a r . s z l . 71; S z c z e p k o w o s z l . 38; S t a r z y k o w o s z l . 42; Ł a n i o c h s z l . 14; P i o t r k o w o s z l . 31; F a l k n o w o s z l . 31; L a s e c z n o p a r . s z l . 76; S t r a d o m n o s z l . 34. 3 n a u c z y c i e l i , 331 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 41 w s z k o l e . P a r a f i a S t a r y D z i e r z g o ń ( w l a t a c h 1790— 1810 p r o b o s z c z e m b y ł J a n E f r a i m K è l c h ) S t a r y D z i e r z g o ń p a r . k r . 60; M o r t ą g k r . 34; B u c z n i k k r . 18; G ó r k i s z l . 42; M o n a s t e r z y s k o W i e l k i e s z l . 30. 5 n a u c z y c i e l i , 184 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 37 w s z k o l e . P a r a f i a D o b r z y k i ( p r o b o s z c z M i c h a ł M a ł k o w s k i , k i e r u j ą c y p a r a f i ą w l a t a c h 1765— 1T08, w l a t a c h 1793— 1806 m i a ł d o p o m o c y a d i u n k t a G u s t a w a K o w a l e w s k i e g o ) D o b r z y k i p a r . k r . CO; J e r z w a ł d k r . 50; S i e m i a n y k r . 30. 3 n a u c z y c i e l i , 150 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 53 w s z k o l e . P a r a f i a B o r e c z n o ( w l a t a c h 1792— 1811 p r o b o s z c z e m b y ł J a n K r z y s z t o f S t a n i s ł a w s k i ) . B o r e c z n o p a r . s z l . 80; W i e p r z k r . 60; K a r n i t y W i e l k i e s z l . 63; U r o w o s z l . 58 — W i e l k a W i e ś sz l . t y m . 21. 5 n a u c z y c i e li , 282 u c z n ió w , p r z e c i ę t n i e 56 w 6Zkole. P a r a f i a J a ś k o w o z J a n i k a m i W i e l k i m i ( w l a t a c h 1782— 1831 p r o b o s z c z e m b y ł B e n i a m i n K ü h n a s t ) J a ś k o w o p a r . s z l . 50; W i n i e c s z l . 24; L i k s a j n y s z l . 47; J a n i k i w i e l k i e p a r . s z l . 32. 4 n a u c z y c i e l i , 153 d z i e c i , p r z e c i ę t n i e 38 w s z k o l e . 15 S z k o ł y g a r n i z o n o w e b y ł y j e d y n y m i s z k o ł a m i , k t ó r e p a ń s t w o b e z o p o r ó w i h o j n i e f i n a n s o w a ł o . I c h r o z k w i t p r z y p a d a n a l a t a 1778—1806 (F . w i e n e c k e , D a s p r e u s s i s c h e G a r n i s o n s c h u l w e s e n , B e i h e f t e z u M i t t e i l u n g e n d e r G e s e l l s c h a f t f ü r d e u t s c h e E r z i e h u n g s - u n d S c h u l g e s c h i c h t e , B e r l i n 1907, s s . 16—63). 16 O p a r a f i a c h p o g r a n i c z a n a t e r e n i e p o w i a t u s u s k i e g o : E . M a r t u s z e w s k i , P o g r a n i c z e ; o p a r a f i a c h p o g r a n i c z a w p o w i e c i e m o r ą s k i m i o s t r ó d z k i m : t e n ż e , Z z a g a d n i e ń ; o p a r a f i a c h D o b r z y k i , J a ś k o w o i B o r e c z n o : t e n ż e , L u d n o ś ć ; o p a r a f i a c h M i ł o m ł y n i Ł u k t a z Ł ę g u t a m i : [ G u s t a w G i z e w i u s z ] , P o l s k a k w e s t i a j ę z y k o w a w P r u s a c h . D i e p o l n i s c l i e S p r a c h f r a g e i n P r e u s s e n . W y b ó r m a t e r i a ł ó w z e b r a n y c h i o p a t r z o n y c h k o m e n t a r z e m p r z e z . . . , R e e d y c j ę p r z y g o t o w a ł i p r z e d m o w ą o r a z s k o r o w i d z e m o p a t r z y ł W ł . C h o j n a c k i . P o z n a ń 1961, s s . 338— 343. 17 I n f o r m a c j e n a t e m a t p r o b o s z c z ó w w e d ł u g : F . M o e l l e r , A l p h a b e t t s c ł i e s e v a n g e l i s c h e s P f a r r e r b u c h v o n d e r R e f o r m a t i o n b i s z u r V e r t r e i b u n g i m J a h r e 1945, B d . 1, D i e K i r c h s p i e l e u n d i h r e S t e l l e n b e s e t z u n g e n , H a m b u r g 1908.
22
Edward Marłuszewski
P a r a f i a M i ł o m ł y n ( w l a t a c h 1791— 1806 p r o b o s z c z e m b y ł J a n G r z y w a c z ) ” M i ł o m ł y n m a g . m i e j s k a , 2 n a u c z y c i e l i , 100 d z i e c i ; L i w a k r . 56; Z a l e w o k r . 25; M a j d a n y W i e l k i e k r . 43; B o g u s z e w o k r . 52; B y n o w o k r . 28. W s z k o ł a c h w i e j s k i c h 5 n a u c z y c i e l i , 304 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 41 w s z k o l e . P a r a f i a Ł u k t a z Ł ę g u t a m i ( w l a t a c h 1794—1808 p r o b o s z c z e m b y ł K r z y s z t o f N a d r o w s k i ) Ł u k t a p a r . s z l . 101; M o s t k o w o k r . 46; M o J z a k r . 45; W o r l i n y k r . 33; Ł ę g u t y p a r . s z l . 29; T o m a r y n y k r . 333; R a p a t y k r . £0. 7 n a u c z y c i e l i , 307 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 41 w s z k o l e .U w zględniając topografię teren u , a nie trzym ając się sztyw no podziału na
parafie, do tego pogranicza etnicznego oprócz wym ienionych pow yżej miejsco
wości zaliczyć należy m iasta Iław ę i Ostródę, a także — nie uw zględnione
w rejestrze Walda, poniew aż nie należały do inspekcji a zarazem su p e rin te n -
d e n tu ry kw idzyńskiej, lecz do inspekcji biskupieckiej — p a rafie Biskupiec
z P iotrow icam i i Kisielice. W arto ponadto zwrócić uw agę na fakt, że północno-
-zachodnie m azurskie pogranicze etniczne w 1800 miku należało nie tylko do
w spom nianych już d w u su p e rin te n d en tu r, lecz także do kw ietnickiej i pa-
sym skiej 19.
R e jestr W alda podaje, że w Iław ie szkoła m iejska znajdow ała się pod p a
tro n atem szlacheckim, m iała 2 nauczycieli i 120 uczniów, nato m iast w iław
skiej szkole garnizonow ej 1 nauczyciel uczył 30 dzieci.
M agistracka szkoła m iejska w Ostródzie m iała 2 nauczycieli i 90 uczniów,
a rów nież m agistracka polska szkoła — 1 nauczyciela i 50 uczniów 20.
Dla północno-zachodniego pogranicza etnicznego — bez d w u w spom nia
nych p arafii w powiecie suskim — zbiorcze zestawienie statystyczne, opraco
w an e na podstaw ie Nachrichten Walda, w yk azu je dla 1800 roku (w n a w ia
sach podano liczbę uczniów): 2 szkoły parafialn e pod p atro n a te m królew skim
(140), 7 szkół p a rafialn y ch pod p a tro n a te m szlacheckim (556), 15 zw ykłych
szkół w iejskich pod p a tro n a te m królew skim (583), 15 zw ykłych szkół w iejskich
pod p a tro n a te m szlacheckim (578): ogółem w szkołach w iejskich 1857 uczniów.
P onadto 7 szkół m iejskich, a w nich 310 uczniów, razem 2167 uczniów
w 46 szkołach.
II. STR EFA KĘTRZYŃSKO-W ĘGORZEW SKA
P a r a f i a B o ż e ( n a l e ż a ł a p o t e m d o p o w i a t u m r ą g o w s k i e g o , w l a t a c h 1784— 1822 p r o b o s z c z e m b y ł F r y d e r y k W i l h e l m G r o s s ) B o ż e p a r . s z l . 36; G r o n o w o s z l . 22. P a r a f i a B e z ł a w k i ( n a l e ż a ł a w r a z z n a s t ę p n y m i d o p o w i a t u k ę t r z y ń s k i e g o , w l a t a c h 1800— 1824 p r o b o s z c z e m b y ł J a n F r y d e r y k N i p p a ) B e z ł a w k i p a r . k r . 46; W i l k o w o k r . 44; P i l e c k r . 52; W i d r y n y k r . 40; W ó l k a P i e c k o w s k a s z l . 23. 5 n a u c z y c i e l i , 215 d z i e c i , p r z e c i ę t n i e 41 w s z k o l e . P a r a f i a T o ł k i n y z K r a s k o w e m ( w l a t a c h 1708— 1831 p r o b o s z c z e m b y ł F r y d e r y k R a u s c h k e ) T o ł k i n y p a r . s z l . 42; J u t r k o w o s z l . 18; K r a s k o w o p a r . s z l . 38; B a b i e n i c e s z l . 18. 4 n a u c z y c i e l i , 116 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 29 w s z k o l e . 18 B y ł t o w u j K . C. M r o n g o w i u s z a .
w.
B i e ń k o w s k i , K r z y s z t o f C e l e s t y n M r o n g o w i u s z 1764— 1855. W s ł u ż b i e u m i ł o w a n e g o j ę z y k a , O l s z t y n 1964, s . 16, n i e s ł u s z n i e p r z e r o b i ł M i ł o m ł y n n a M i ł o - m ł y n e k i u l o k o w a ł g o w p o w i e c i e s z c z y c i e ń s k i m . 19 S u p e r i n t e n d e n t e m w K w i e t n i k u p o d P a s ł ę k i e m b y ł w l a t a c h 1787—1824 S a m u e l K r y s t i a n D i t t m a n n , n a t o m i a s t w P a s y m i u w l a t a c h 1798— 1816 — P a w e ł S o n n e n b e r g . 20 W 1778 r . s z k o ł a m i e j s k a w O s t r ó d z i e n a z y w a n a b y ł a ł a c i ń s k o - n i e m i e c k ą i s k ł a d a ł a s i ę z d w u k l a s — w j e d n e j u c z y ł 37 d z i e c i r e k t o r A d a m P e n t z e k , w d r u g i e j 39 d z i e c i k a n t o r C e l e s t y n L e h m a n n ( Z S T A M e r s e b u r g R e p . 76 a l t I N r . 179, S z k o ł a m i e j s k a w O s t r ó d z i e 1778— 1779, k . 1—2).23
P a r a f i a G a r b n o ( o d 1779 r o k u a d i u n k t e m A n d r z e j a C z e r n i c k i e g o , a w l a t a c h 1784— 1808 p r o b o s z c z e m b y ł t u F r y d e r y k W i l h e l m М е х ) G a r b n o p a r . s z l . 60; G u d z i k i k r . 41; F o d ł a w k i s z l . 35; R ó w n i n a s z l . 16. P o z a w a l e n i u s i ę w 1795 r o k u s z k o ł y n a u k a w P o d ł a w k a c h o d b y w a ł a s i ę w z w y k ł e j c h a ł u p i e , w R ó w n i n i e n a t o m i a s t — w w y n a j ę t e j c h ł o p s k i e j i z b i e . 4 n a u c z y c i e l i , 152 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 38 w s z k o l e . P a r a f i a K ę t r z y n ( p r o b o s z c z e m w n i e m i e c k i m k o ś c i e l e m i e j s k i m b y ł w l a t a c h 1782— 1808 s u p e r i n t e n d e n t W i l h e l m P i s a ń s k i , p o l s k i m d i a k o n e m p r z y k o ś c i e l e p o d w e z w a n i e m D u c h a Ś w i ę t e g o , z w a n y m t e ż k o ś c i o ł e m p r z y p r z y t u ł k u , w l a t a c h 1800— 1811 b y ł p o J a n i e F r y d e r y k u N i p p i e K a r o l W e n z e k ( W ę c e k ? ) M a g . ł a c i ń s k a s z k o ł a m i e j s k a m i a ł a 4 n a u c z y c i e l i i 90 d z i e c i , n i e m i e c k a k l a s a s z k o ł y d z i e w c z ą t — 1 n a u c z y c i e l a i 46 d z i e c i , p o l s k a k l a s a s z k o ł y d z i e w c z ą t — 1 n a u c z y c i e l a i 42 d z i e c i , g a r n i z o n o w a s z k o ł a p u ł k u R e i n h a r d a — 1 n a u c z y c i e l a i 63 d z i e c i . W s z k o l n i c t w i e m i e j s k i m z a t e m p r a c o w a ł o ł ą c z n i e 7 n a u c z y c i e l i , k t ó r z y u c z y l i 241 d z i e c i . S z k o ł a g a r n i z o n o w a w K ę t r z y n i e n i e p o s i a d a ł a w ł a s n e g o b u d y n k u . K r u s z e w i e c k r . 26; M u ł a w k i k r . 23; S t a r a R ó ż a n k a k r . 59; N o w y D w ó r N o m a j ń s k i k r . 24; G a ł w u n y k r . 20; N o w a W i e ś K ę t r z y ń s k a k r . 22; B o r k i s z l . 24; G r a b n o s z l . 22; S a j n a s z l . 22; S i e m k i s z l . 34; J e ż o w o s z l . 27; W a j s z n o r y s z l . 20; P r e g o w o s z l . 26; M i e j s k a W i e ś s z l . 18. W s z k o ł a c h w i e j s k i c h 14 n a u c z y c i e l i , 365 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 25—26 w s z k o l e ” . P a r a f i a С z e r n i к i ( w l a t a c h 1787—1813 p r o b o s z c z e m b y ł J a n T h o m a s c i k ( T o m a s z - c z y k ? ) C z e r n i k ! p a r . k r . 50; S t a r a R ó ż a n k a k r . 50; P a r c z s z l . 50; W o p ł a w k i s z l . 40; S i n i e c s z l . 40; O s o w o s z l , 12. 6 n a u c z y c i e l i , 242 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 40 w s z k o l e . P a r a f i a S r o k o w o ( w l a t a c h 1799—1813 p r o b o s z c z e m b y ł J a n F r y d e r y k G r a w e r t ) M a g . s z k o ł a m i e j s k a m i a ł a 2 n a u c z y c i e l i , k t ó r z y u c z y l i 90 w y c h o w a n k ó w , a s z k o ł a d z i e w c z ą t — 1 n a u c z y c i e l a i 75 u c z n i ó w . Ł ą c z n i e w s z k o l n i c t w i e m i e j s k i m p r a c o w a ł o 3 n a u c z y c i e l i , k t ó r z y m i e l i 165 u c z n i ó w . K a c z o r y k r . 77; K o s a k o w o k r . 60; W i l c z y n y k r . 28; S o l a n k a s z l . 30; T a r ł a w k i s z l . 44; S i l e c s z l . 34; J e g ł a w k i s z l . 34. W s z k o ł a c h w i e j s k i c h 7 n a u c z y c i e l i , 307 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 44 w s z k o l e . P a r a f i a R a d z i e j e z D o b ą ; p a r a f i a t a . w r a z z n a s t ę p n y m i , p o ł o ż o n a b y ł a w p o w i e c i e w ę g o r z e w s k i m ( w l a t a c h 1799— 1826 p r o b o s z c z e m b y ł D a n i e l F r y d e r y k A e g i d i ) ; R a d z i e j e p a r . s z l . 98; M a ż a n y k r . 2?; P n i e w o s z l . 25; S t a w i s k a s z l . 51; S z t y n o r t s z l . 27; D o b a p a r . s z l . 40; p i l w a s z l . 10. 7 n a u c z y c i e l i , 279 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 40 w s z k o l e . P a r a f i a W ę g i e l s z t y n ( o d 1790 r . p r o b o s z c z e m b y ł K a r o l F r y d e r y k G r o s s ) W ę g i e l s z t y n p a r . k r . 79; B r z o z o w o k r . 69; G u j a k r . 51; W e s o ł o w o k r . 56; P r z y s t a ń s z l . 45; R y - d z ó w k a s z l . 26; J a k u n o w o s z l . 29; K l i m k i s z l . 30. 8 n a u c z y c i e l i , 386 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 48 w s z k o l e . P a r a f i a W ę g o r z e w o ( p r o b o s z c z e m i s u p e r i n t e n d e n t e m w l a t a c h 1767—1810 b y ł J a k u b L u d w i k P i s a ń s k i , d i a k o n e m — d l a w i e j s k i e j c z ę ś c i p a r a f i i — w l a t a c h 1793— 1820 F r y d e r y k W o l l - w e b e r ) M a g . s z k o ł a m i e j s k a — 3 n a u c z y c i e l i , 275 w y c h o w a n k ó w , m i e j s k a s z k o ł a d z i e w c z ą t — 1 n a u c z y c i e l , 134 u c z n i ó w . Ł ą c z n i e w s z k o l n i c t w i e m i e j s k i m p r a c o w a ł o 4 n a u c z y c i e l i , k t ó r z y m i e l i 409 u c z n i ó w . 21 S y t u a c j ę w s z k o l e m i e j s k i e j w K ę t r z y n i e w 1788 r . s z c z e g ó ł o w o p r z e d s t a w i a j ą s p r a w o z d a n i a z a c h o w a n e w Z S T A M e r s e b u r g R e p . 76 a l t I N r . 181, S z k o ł a m i e j s k a w K ę t r z y n i e 1788— 1807 k . 1— 10; t a m ż e k . 102— 103 o p r z e k s z t a ł c e n i u G e l e h r t e n s c h u l e w M i t t e l - o d e r B ü r g e r s c h u l e w 1804 r . P o t e j d e g r a d a c j i d o p i e r o p o w o j n a c h n a p o l e o ń s k i c h n a s t ą p i ł a w a n s w f o r m i e u t w o r z e n i a g i m n a z j u m k ę t r z y ń s k i e g o . R e j e s t r m ó w i w i ę c o s y t u a c j i w k o ń c o w y m o k r e s i e I s t n i e n i a s z k o ł y m i e j s k i e j , r o s z c z ą c e j s o b i e p r e t e n s j e d o z a s z c z y t n e g o ( l e c z n i e z a s ł u ż o n e g o — w t y m p r z y p a d k u ) t y t u ł u G e l e h r t e n s c h u l e . N a t e m a t s y t u a c j i w k ę t r z y ń s k i c h s z k o ł a c h e l e m e n t a r n y c h ( d e u t s c h e M ä d c h e n s c h u l e i p o l n i s c h e G ä r t n e r s c h u l e ) o r a z w s z k o ł a c h w i e j s k i c h w p a r a f i i K ę t r z y n w l a t a c h 1772— 1C42 (z p r z e r w a m i ) m ó w i ą t a b e l e s z k o l n e , z a c h o w a n e w W o j e w ó d z k i m A r c h i w u m P a ń s t w o w y m w O l s z t y n i e ( d a l e j W A P O ) , P a r a f i a K ę t r z y n X X I V / B / 1 4 , T a b e l e s z k o l n e w p a r a f i i k ę t r z y ń s k i e j 1808— 1841 ( b ł ę d n y t y t u ł p o s z y t u a r c h i w a l n e g o ) . T a b e l e t e s ą s z c z e g ó l n i e i n t e r e s u j ą c e d l a l a t 1829— 1842. p o n i e w a ż r e j e s t r u j ą l i c z b ę d z i e c i , m ó w i ą c y c h p o p o l s k u . B r a k t a b e l i d l a 1800 r . u n i e m o ż l i w i ? k o n f r o n t a c j ę z r e j e s t r e m W a l d a ( p o d w z g l ę d e m l i c z b ) o r a z j e g o u z u p e ł n i e n i e i n f o r m a c j a m i n a t e m a t n a u c z y c i e l i , f r e k w e n c j i w s z k o ł a c h i t d .24
Edward Martuszewski
P r y n o w o k r . 49; H a r s z k r . 74; O g o n k i k r . 44; K a l k r . 51; W i l k o w o k r . 28; O l s z e w o W ę g o r z e w s k i e k r . 68; S t r ę g i e l k r . 42; T r y g o r t k r . 37; S t u l i c h y k r . 31; P a w ł o w o s z l . 43; R u s k a W i e ś s z l . 25. 11 n a u c z y c i e l i w i e j s k i c h , 401 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 37 w s z k o l e .
Poniew aż jeziora (zwłaszcza M am ry) rozdzielały północno-w schodnie po
granicze pod w zględem geograficznym, a na wschód od W ęgorzew a pogranicze
polsko-niem ieckie przechodziło w pogranicze polsko-litewskie, można mówić
o d w u strefach pogranicza północno-wschodniego, a m ianow icie strefie kę-
trzyńsko-w ęgorzew skiej i strefie gołdapskiej. W strefie kętrzyń sk o -w ęg o rzew • ■
skiej w 1800 ro k u były (w naw iasie liczba uczniów) 3 szkoły p a rafialn e pod
p a tro n a te m królew skim (185), 6 szkół p a rafialn y ch pod p a tro n a te m szlacheckim
(314), 27 zw ykłych szkół w iejskich pod p a tro n a te m kró lew sk im (1195), 26 zw y
kłych szkół w iejskich pod p a tro n a te m szlacheckim (910), czyli ogółem w szko
łach w iejskich uczyło się 2604 dzieci. P onadto do 6 szkół w 3 m iastach uczęsz
czało 815 dzieci. Łącznie do 68 szkół w strefie kętrzyńsko-w ęgorzew skiej
uczęszczało 3419 dzieci.
S p ra w y szkolne w tej strefie podlegały miejscowym su p erin ten d en to m —
W ilhelm owi Pisańskiem u w K ętrzy n ie i Ja k u b o w i Ludw ikow i P isańskiem u
w Węgorzewie.
III. STREFA G O ŁD APSKA
P a r a f i a B u d r y ( w r a z z n a s t ę p n ą , r ó w n i e ż w p o w i e c i e w ę g o r z e w s k i m ; w l a t a c h 1794— 1800 a d i u n k t e m M i c h a ł a G r o s s a , a d o 1802 r . p r o b o s z c z e m b y ł J a n F r y d e r y k B r u n o ) B u d r y p a r . k r . 80; G r ą d y k r . 44; S o b i e c h y k r . 60; W i ę c k i k r . 112; K r z y w i ń s k i e k r . 40; B r z o z ó w k o k r . 45; P i ł a k i M a ł e k r . 48; P o p i o ł y k r . 44; B u d z e w o k r . 37. 9 n a u c z y c i e l i , 510 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 57 w s z k o l e . P a r a f i a B a n i e M a z u r s k i e ( w l a t a c h 1795—1843 p r o b o s z c z e m b y ł K r z y s z t o f J e r z y R o s t o c k ) ” B a n i e M a z u r s k i e p a r . k r . 75; D ą b r ó w k a k r . 61; L i s y k r . 75; S u r m i n y k r . 70; M i c z u ł y k r . 53; K i e r z k i k r . 92; Z i e m i a n y k r . 54; M i e c z k ó w k a i B u d z i s k a k r . t y m . 30. 8 n a u c z y c i e l i , 510 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 64 w s z k o l e . P a r a f i a D ą b r ó w k a P o l s k a ( p o d o b n i e j a k i d w i e n a s t ę p n e w p o w i e c i e d a r k i e j m s k i m . n a l e ż ą c y m d o s u p e r i n t e n d e n t u r y g i e r d a w s k i e j , k t ó r ą z a r z ą d z a ł W i l h e l m G o t t l i b K e b e r ; p r o b o s z c z e m w D ą b r ó w c e P o l s k i e j w l a t a c h 1772— 1822 b y ł F r y d e r y k W i l h e l m C h o l e v i u s ) D ą b r ó w k a P o l s k a p a r . s z l . 35; S a u s k o y e n ( o b e c n i e w Z S R R ) s z l . 60; Z e r g l i n ( o b e c n i e w Z S R R ) s z l . 60; Z a b r o s t W i e l k i s z l . 30; M i e d u n i s z k i s z l . 36; Ł ę g w a r o w o s z l . 20; K i e r m u r z y n y M a ł e s z l . 24. 7 n a u c z y c i e l i , 266 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 38 w s z k o l e . P a r a f i a Ż a b i n y ( p r o b o s z c z e m w l a t a c h 1794— 1807 b y ł J a n J a k u b S t e i n k a m p f , s t a n o w i s k o l i t e w s k i e g o d i a k o n a w 1800 r . b y ł o n i e o b s a d z o n e p o J a n i e F r y d e r y k u G l o g a u ; j e g o n a s t ę p c a m i z o s t a l i : D a w i d S e g e r , n a r o k , i H e n r y k A l b r e h t S c h u l z w l a t a c h 1803— leo ? )2-" Ź a b i n y p a r . n i e m i e c k a i l i t e w s k a s z l . 34; ż a b i n y n i e m i e c k o - p o l s k o - l i t e w s k a s z l . ' 4 ; R o g a l e k r . 81; S z a r e k t y m . s z l . 38; W i d g i r y k r . 78; K r i s t a n n e n ( o b e c n i e w Z S R R ) k r . 94. 6 n a u c z y c i e l i , 409 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 68 w s z k o l e . P a r a f i a K l e s z c z e w o ( o b e c n i e w c a ł o ś c i n a t e r e n i e Z S R R ; w l a t a c h 1780—1800 p r o b o s z c z e m b y ł F r y d e r y k M i c h a ł C i b o r o w i u s , w l a t a c h 1800—1802 B e r n a r d A u g u s t F l i r s t e r ) K l e s z c z e w o p a r . s z l . 75; W i t t k i s c h k e n k r . 50; K e l m y n e n s z l . 33; K l e w i n e n s z l . 24. 4 n a u c z y c i e l i , 112 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 46 w s z k o l e . • W p o w i e c i e g o ł d a p s k i m , p o d l e g a j ą c e s u p e r i n t e n d e n t o w i g ą b i ń s k i e m u K a r l o w i G o t t h a r d o w i K e - b e r o w i : 22 N a l e ż a ł p o t e m d o z w o l e n n i k ó w g e r m a n i z a c j i s z k o l n i c t w a m a z u r s k i e g o — p o r . [ G u s t a w G i z e w i u s z ] , o p . c i t . , s s - 215, 386. 23 W e w s i t e j p o w s t a ł a i d z i a ł a ł a p r e p a r a n d a n a u c z y c i e l s k a ( p o r . E . M a r t u s z e w s k i , P r e - p a r a n d y n a u c z y c i e l s k i e n a M a z u r a c h w p i e r w s z e j p o ł o w i e X I X w i e k u , K M W , 1979, n r 1, 9 9 , 19—22).
25
P a r a f i a G o ł d a p ( w l a t a c h 1781—1788 a d i u n k t e m F r y d e r y k a T y s z k i b y ł p ó ź n i e j s z y , d o 180B r . , p r o b o s z c z J a n J e r z y v o n K o b y l i ń s k i i j e m u p o d l e g a l i n i e m i e c c y p a r a f i a n i e , n a t o m i a s t p o l s k i m i z a j m o w a ł s i ę d i a k o n , k t ó r y m b y ł w l a t a c h 1786— 1813 G o t t l i b H i n z . P r z y k o ś c i e l e g a r n i z o n o w y m z n a j d o w a ł a s i ę p a r a f i a r e f o r m o w a n a , a p r o b o s z c z e m w l a t a c h 1793— 1802 b y ł j e r z ; , W i k t o r F r a n c i s z e k K i l l m a r ) . M a g . m i e j s k a — 2 n a u c z y c i e l i , 141 w y c h o w a n k ó w , e l e m e n t a r n a p o l . - n i e m . — i n a u c z y c i e l , 35 u c z n i ó w , c z y l i o g ó ł e m 3 n a u c z y c i e l i i 176 u c z n i ó w . J a b ł o ń s k i e k r . 47; P i e t r a s z k i k r . 33; S k o c z e s z l . 39; ( n a s t ę p n e w s i e o b e c n i e w Z S R R ) J e r k i s c h k e n k r . 46; L i t r o c k e n k r . 41; K a l n i s c h k e n k r . 37; J a d u p ö h n e n k r . 30; R e k a r k e n s z l . 26; J o h a n n i s b e r g s z l . 49. 9 w i e j s k i c h n a u c z y c i e l i , 347 d z i e c i , p r z e c i ę t n i e 33— 39 w s z k o l e . P a r a f i a G r a b o w o ( w l a t a c h 1787— 1827 p r o b o s z c z e m b y ł M i c h a ł K a r o l S t e r n ) G r a b o w o p a r . k r . 73; B o ć w i n k a k r . 51; J u c h n a j c i e k r . 46; T r z e c i a k i k r . 59; K a m i o n k i k r . 28; R o s i ń s k © W i e l k i e k r . 48; W ł o s t y k r . 33; M a r c i n k o w o k r . 61; J e z i o r k i k r . 108; S t a r a B u d a k r . 58; K a l n i s z k i k r . 32; N a s u t y s z l . 80. 12 n a u c z y c i e l i , 677 d z i e c i , p r z e c i ę t n i e 56 w 6 z k o l e . P a r a f i a G ó r n e ( w l a t a c h 1793—1801 p r o b o s z c z e m b y ł S a m u e l K l a u s ) G ó r n e p a r . s z l . 52; Ż e l a s k i k r . 32; R e g i e l e k r . 26; D z i ę g i e l e k r . 23; z a t y k l k r . 20; D o r s z e s z l . 33; K o z a k i s z l . 40. 7 n a u c z y c i e l i , 231 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 33 w s z k o l e . P a r a f i a D u b e n i n k i ( w l a t a c h 1788—1807 p r o b o s z c z e m b y ł J a n G o t t l i b M a r k s ) D u b e n i n k i p a r . k r . 42; M i e ż k r u p i e k r . 36; S t a c z e k r . 60; L i n o w o к т . 33; S m o l a r n i a k r . t y m . 13; C z a r n e s z l . 70; R o g a j n y s z l . 38. 7 n a u c z y c i e l i , 292 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 42 w s z k o l e .W strefie gołdapskiej w 1800 roku były: 4 szkoły p a rafialn e pod p a tro
n atem królew skim (270), 2 szkoły p arafialn e pod p a tro n a te m szlacheckim (197),
43 zw ykłe szkoły w iejskie pod p a tro n a te m kró lew sk im (2169), 18 zw ykłych
szkół w iejskich pod p a tro n a te m szlacheckim (788), ogółem w szkołach w ie j
skich uczyło się 3422 dzieci. 2 szkoły m iejskie m iały 176 uczniów, czyli razem
3600 dzieci uczyło się w 71 szkołach.
S um ując dane dla trzech stre f pogranicza etnicznego liczbę dzieci szkol
n ych n a ty m tere n ie należy określić w przybliżeniu n a 10 tysięcy (rejestr
W alda nie obejm uje d w u p arafii pow iatu suskiego). P rzy jm u jąc, że dzieci
w w ieku szkolnym stanow iły wówczas około 2 0 % ogółu lu d n o ś c i!J, należy
stwierdzić, że w 22 w iejskich p a rafiach i w 9 m iastach pogranicza mieszkało
w 1800 roku około 50 tysięcy ludzi. Część z nich m ów iła ty lk o po niem iecku,
część tylko po polsku, większość jed n ak (podobnie ja k to m iało m iejsce w Łę-
gowie — por. przyp. 9) była praw dopodobnie dw ujęzyczna.
Zupełnie inaczej sy tu a cja m usiała przedstaw iać się na tere n ie położonym
na południe od linii Iław a—Ostróda—W ęgorzew o—Przerośl, gdzie ty lk o w m ia
stach w ystępow ała w jakim ś stopniu dw ujęzyczncść sąsiedzka, n a wsi n a to
m iast dom inow ała m ow a polska, rów nież w posiadłościach szlac h ec k ich 2S.
24 J . G . H o f f m a n n , S a m m l u n g k l e i n e r S c h r i f t e n s t a a t s w i r t s c h a f t l i c h e n I n h a l t s , B e r l i n 1843, s. 150; K . F o r s t r e u t e r , D i e A n f ä n g e d e r S p r a c h s t a t i s t i k i n P r e u s s e n u n d i h r e E r g e b n i s s e z u r L i t t a u e r f r a g e , Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g , 1953, J g . 2, H . 3, s. 337. 25 [ G u s t a w G i z e w i u s z ] , o p . c i t . , s s . 338— 343 p o d a j e , ż e w p a r a f i i M a ń k i w 1827 r . n i e b y ł o w s z k o ł a c h a n i p o z a n i m i a n i j e d n e g o N i e m c a , w p a r a f i i S t ę b a r k u c z o n o w s z k o ł a c h t y l k o p o p o l s k u ( n i e b y ł o w n i c h a n i j e d n e g o n i e m i e c k i e g o d z i e c k a ) , n a t o m i a s t w ś r ó d o s ó b m a j ą c y c h p o n a d 14 l a t b y ł o 441 P o l a k ó w i 4 N i e m c ó w , z a ś n a b o ż e ń s t w o n i e m i e c k i e o d p r a w i a n e b y ł o t y l k o w ó w c z a s , , , g d y t e g o z a ż ą d a j ą p a ń s t w o z m a j ą t k u ” ( w e n n e s d i e G u t s h e r r s c h a f t v e r l a n g t ) .
26
Edward Martuszewski
MONOJĘZYCZNY TEREN MAZUR
I. WSCHODNIA CZĘSC PO W IA TU SUSKIEGO
P a r a f i a I ł a w a ( b e z m i a s t a — w l a t a c h 1787—1807 p r o b o s z c z e m b y ł K r y s t i a n L e b e r c c h t K e l c h ) K a m i e ń s z l . 55; N o w a W i e ś s z l . 27; D z i a r n ó w k o .szl. 42; K a r a ś s z l . 38. 4 n a u c z y c i e l i , 162 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 40 w s z k o l e . P a r a f i a R u d z i e n i c e z F r e d n o w a m i ( w l a t a c h 1769—1801 p r o b o s z c z e m b y ł S t a n i s ł a w M a r c i n W a n n o w i u s , j e g o n a s t ę p c ą z o s t a ł D a n i e l J a k u b M r o c z e k :8) R u d z i e n i c e p a r . s z l . 47; Ł a w i c e s z l . 66; S ą p y s z l . 33; G r o m o t y s z l . t y m . 49; K a ł d u n y s z l . 47; S t a n o w o s z l . 30; F r e d n o w y p a r . s z l . 38; M ą t y k i s z l . 49; T y n w a l d s z l . 59; F r a n c i s z k o w o s z l . 45. 10 n a u c z y c i e l i . 486 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 48— 49 w s z k o l e .II. PO W IA T OSTRÓDZKI (bez należących do pogranicza etnicznego parafii
Miłomłyn, Ł u k ta z Ł ęgutam i i bez m iasta O s tró d y )27
P a r a f i a ó s t r ó d a z o r n o w c m ( w l a t a c h 1763— 1807 p r o b o s z c z e m , z a r z ą d z a j ą c y m j e d n a k b o d a j ż e t y l k o p a r a f i ą m i e j s k ą , b y ł J a n G o t t l o b S c h i f m a n n , d i a k o n e m n a t o m i a s t , z w a n y m t e ż p o l s k i m p r o b o s z c z e m , b y ł w l a t a c h 1791— 1802 M i c h a ł P i t t k a u ) J e d z b a r k k r . 50; Z w i e r z e w o k r . 40; K ą t n o k r . 25; O r n o w o p a r . k r . 50; T y r o w o k r . 60. 5 n a u c z y c i e l i , 225 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 46 w s z k o l e . P a r a f i a L i p o w o z G l a z n o t a m i ( w l a t a c h 1795—1801 p r o b o s z c z e m b y ł D a n i e l J a k u b M r o c z e k :s) L i p o w o p a r . s z l . 40; R e s z k i k r . 45; Z a j ą c z k i s z l . 42; G l a z n o t y p a r . s z l . 33. 4 n a u c z y c i e l i , 125 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 31 w s z k o l e . P a r a f i a S z m y k w a i d z P i e t r z w a ł d e m ( w l a t a c h 1797—1822 p r o b o s z c z e m b y ł J e r z y S k o p * n i k *») S z m y k w a ł d p a r . k r . 3B; T u r z n i c a k r . 42; S a m b o r o w o k r . 26; P i e t r z w a ł d p a r . k r . 19. 4 n a u c z y c i e l i , 125 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 31 w s z k o l e . P a r a f i a K r a p l e w o z D u r ą g i e m ( w l a t a c h 1800— 1809 p r o b o s z c z e m b y l E r n s t G o t t h o l d W e n d l a n d ) K r a p l e w o p a r . s z l . 30; B r z y d o w o k r . 70; D u r ą g p a r . s z l . 60; R y n s z l . t y m . 30. 4 n a u c z y c i e l i , 190 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 47—48 w s z k o l e . P a r a f i a O s t r o w i n z G r a b i n k i e m i S z y l d a k i e m ( w l a t a c h 1799— 1808 p r o b o s z c z e m b y l J a n J a k u b S t e r n so) O s t r o w i n p a r . s z l . 44; P s r w ó ł k i k r . 20; G r a b i n sz l. 37; G r a b i n e k p a r . s z l . 24; S z y l d a k p a r s z l . 40. 5 n a u c z y c i e l i , 165 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 33 w s z k o l e . P a r a f i a M a ń k i ( w l a t a c h 1798— 1824 p r o b o s z c z e m b y ł J a n G o t t f r y d W i l l ) M a ń k i p a r . k r . 54; G ę b i n y k r . 22; B i e s a l k r . 28. P a r a f i a M i e l n o ( w l a t a c h 177 — 1819 p r o b o s z c z e m b y ł G o t t f r y d E l g n o w s k i ) M i e J n o p a r . s z l . 30; Z y b u ł t o w o s z l . 20; U l n o w o s z l . 15. P a r a f i a O l s z t y n e k ( p r o b o s z c z e m b y ł t u w l a t a c h 1796— 1822 J a n J e r z y S o b o t k a , d i a k o n e m w l a t a c h 1786— 1814 M i c h a ł S c h w a r z ) M a g . m i e j s k a m i a ł a 2 n a u c z y c i e l i , 110 u c z n i ó w . K u n k i k r . 45; L i c h t a j n y k r . 74; M i e r k i k r . 33; S w i e r k o c i n k r . 23; Ł u t y n o w o k r . 27; N a d r o w o s z l . t y m . 14. 6 w i e j s k i c h n a u c z y c i e l i , 216 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 36 w s z k o l e . 26 P o c z ą w s z y o d 1802 r . M r o c z e k k s z t a ł c i ł — z p o m o c ą f i n a n s o w ą p a ń s t w a — k a n d y d a t ó w n a n a u c z y c i e l i (E . M a r t u s z e w s k i , P r e p a r a n d y , s. 14). 27 [ G u s t a w G i z e w i u s z ] , o p . c i t . , s s . 338—343. 28 P o r . p r z y p . 26. 29 F . M o e l l e r , o p . c i t . , c a ł k o w i c i e p o m i j a t ę p a r a f i ę , w o b e c t e g o d a n e p e r s o n a l n e u s t a l o n o n a p o d s t a w i e L . R h e s a , K u r z g e f a s s i e N u c h r i c h Ł e n , K ö n i g s b e r g 1834, s s . 146. 30 U r o d z i ł s i ę w 1771 r . w M a l i n ó w c e p o d E ł k i e m , w 1808 r . z o s t a ł d i a k o n e m w O s t r y m k o l e , w 1812 r . p r o b o s z c z e m w R y d z e w i e , o d 1821 r . d o ś m i e r c i w 1848 r . b y l p r o b o s z c z e m w K r u k l a n k a c h , g d z i e s t a ł s i ę o f i a r ą p r z e ś l a d o w a ń z e s t r o n y r a d c y R ä t t i g a i s w o j e g o p r z e ł o ż o n e g o , s u p e r i n t e n d e n t s N e u m a n n a z W ę g o r z e w a , j a k o p r z e c i w n i k g e r m a n i z a c j i s z k o l n i c t w a m a z u r s k i e g o ( p o r . [ G u s t a w G i z e w i u s z ] , Op. c i t . , SS. 215, 219, 221, 224— 226, 229— 230).
27
P a r a f i a G i e r z w a ł d z P a c ó ł t o w e m i R y c h n o w e m ( w l a t a c h 1786— 1805 p r o b o s z c z e m b y ł J a n B e n i a m i n R o s i ń s k i ) G i e r z w a ł d p a r . s z l . 42; S z c z e p a n k o w o s z l . 37; P a c ó l t o w o p a r . s z l . 28; R y c h n o w o p a r . s z l . 42. 4 n a u c z y c i e l i , 149 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 37 w s z k o l e . P a r a f i a W i g w a ł d z K i e r s z t a n o w e m ( w l a l a c h 1797— 1808 p r o b o s z c z e m b y ł M i c h a ł T y - b u s c h ) W i g w a ł d p a r . к т . 36; E l g n o w o k r . 2 ' ; K i e r s z t a n o w o p a r . s z l . 20; P l a t y n y s z l . 20. 4 n a u c z y c i e l i , 102 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 25—26 w s z k o l e . P a r a f i a Ż e l a z n o z K u r k a m i i W a p l e w e m ( w l a t a c h 1785— 1816 p r o b o s z c z e m b y ł F a b i a n K i e h l ) Ż e l a z n o p a r . s z l . 26; L i p o w o K u r k o w s k i e k r . 24; K u r k i p a r . k r . 28; W a p l e w o p a r . s z l . 22; S i t n o s z l . 12; J a n u s z k o w o s z l . 15; T u r ó w k o s z l . 12; W i t r a m o w o s z l . 12. 8 n a u c z y c i e l i , 151 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 19 w s z k o l e . W y m i e n i o n e w y ż e j p a r a f i e p o w i a t u o s t r ó d z k i e g o p o d l e g a ł y w 1800 r o k u p a s y m s k i e m u s u p e r i n t e n d e n t o w i P a w ł o w i S o n n e n b e r g o w i , p o z o s t a ł e — J e r z e m u J ó z e f o w i R o s o s z e z N i d z i c y . P a r a f i a D ą b r ó w n o ( w l a t a c h 1783— 1815) p r o b o s z c z e m b y ł G o t t l i b B ö h n k e ) D ą b r ó w n o , s z k o ł a m i e j s k a p o d p a t r o n a t e m s z l a c h e c k i m , m i a ł a 2 n a u c z y c i e l i i 130 u c z n i ó w . S a r n i n s z l . 24; L e w a ł d s z l . 22; L e s z c z s z l . 20; O s t r o w i t e s z l . 19; J a n k o w i e c s z l . 16; G r o s z k i s z l . w ę d r u j ą c a 10. 6 n a u c z y c i e l i w i e j s k i c h , 111 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 18— 19 w s z k o l e . P a r a f i a M a r w a ł d z D y i e w e m ( w l a t a c h 1767— Г 0 0 p r o b o s z c z e m b y ł B a r t ł o m i e j M r o r u - g o w i u s Sl, w d w u n a s t ę p n y c h J a n G l a s s ) M a r w a ł d p a r . s z l . 28; E l g n o w o s z l . 28; D y l e w o p a r . s z l . 23. P a r a f i a R u s z k o w o i G r z y b i n y ( w l a t a c h 1796—1829 p r o b o s z c z e m b y ł P a w e ł B ö t t c h e r ) R u s z k o w o p a r . s z l . 30; S l a w k o w o s z l . 25; L i p k ó w k a s z l . 34; G r z y b i n y p a r . s z l . 34. 4 n a u c z y c i e l i , 123 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 31 w s z k o l e . P a r a f i a S t ę b a r k z F r y g n o w e m ( w l a t a c h 1778— 1819 z a r z ą d z a ł n i ą p r o b o s z c z z M i e l n a — G o t t f r y d E l g n o w s k i ) S t ę b a r k p a r . k r . 40; G r u n w a l d s z l . 12; F r y g n o w o p a r . s z l . 36; Ł o d y g o w o s z l . t y m . 17. 4 n a u c z y c i e l i , 105 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 21 w s z k o l e .W tych częściach p o w iatu suskiego i ostródzkiego, k tó re b yły zam ieszkałe
zw arcie przez ludność polską, w 1800 roku było: 6 szkół p a rafialn y c h pod p a
tro n atem k ró lew sk im (246), 21 szkół p a ra fialn y c h pod p a tro n a te m szlachec
kim (742), 18 zw ykłych szkół w iejskich pod p a tro n a te m królew skim (682),
33 zw ykłe szkoły w iejskie pod p a tro n a te m szlacheckim (1013), ogółem w szko
łach w iejskich uczyło się 2683 dzieci. 2 szkoły m iejskie m iały 240 uczniów,
czyli razem było tu ta j 2923 uczniów w 80 szkołach.
III PO W IA T N ID ZICK I (podlegał w całości su p erin te n d en to w i J e rze m u Józe
fowi Rososze, k tó ry był 'proboszczem nidzickim w latach 1772— 1811, m ając
do pomocy w latach 1762— 1806 diakona J a n a W ilhelm a A leksjusza 82)
P a r a f i a N i d z i c a M a g . m i e j s k a ; 2 n a u c z y c i e l i , 30 u c z n i ó w o r a z s z k o ł a d z i e w c z ą t : 1 n a u c z y c i e l , 84 d z i e c i . N a p i w o d a k r . 50; O l s z e w K o к т . 38; G r z e g ó r z k i k r . 45; S z e r o k o p a ś k r . 44; W a s z u l k i k r . w ę d r u j ą c a 10; B a r t o s z k i k r . w ę d r u j ą c a 10. 6 n a u c z y c i e l i w i e j s k i c h , 198 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 33 w s z k o l e . P a r a f i a D z i a ł d o w o ( w l a t a c h 1795— 1Ł37 p r o b o s z c z e m b y ł F r y d e r y k W i l h e l m S t e r n , w l a t a c h 1795— 1800 d i a k o n e m J a n D a n i e l C o r s e p i u s , w n a s t ę p n y c h t r z e c h l a t a c h s t a n o w i s k o d i a k o n a b y ł o n i e o b s a d z o n e ) 31 O j c i e c K . C. M r o n g o w i u s z a ( p o r . W . B i e ń k o w s k i , o p . c i t . , s s . 15, 27—28, 36, 142). 32 U r o d z i ł s i ę w 1735 r . i b y ł a u t o r e m p i e r w s z y c h u t w o r ó w o c h a r a k t e r z e ś w i e c k i m , p r z e z n a c z o n y c h d l a M a z u r ó w , z k t ó r y c h z n a n e s ą t y l k o G o r z k i e ż a l e u b o g i e j g r z e s z n i c y E w y T u r -k o w e j . . . , p r z e d r u -k o w a n e p r z e z M r o n g o w i u s z a w P i e ś n i o -k s i ę g u i w y d a n e j a -k o o s o b n y d r u -k w O l s z t y n k u w 1846 r . p r z e z G i z e w i u s z a .
28
Edward Martuszewski
M a g . m i e j s k a : 2 n a u c z y c i e l i , 90 w y c h o w a n k ó w o r a z s z k o ł a n a p r z e d m i e ś c i u : 1 n a u c z y c i e l . 60 u c z n i ó w . K i s i n y k r . 18; K u r k i k r . 28; P i e r ł a w k i k r . 25; P o l s k i e Z a k r z e w o k r . 17; w y s o k a k r . 28. 5 n a u c z y c i e l i w i e j s k i c h , 115 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 23 w s z k o l e . P a r a f i a В u r к a t ( w l a t a c h 1778— 1806 p r o b o s z c z e m b y ł M a c i e j K r a s i e w s k i ) B u r k a t p a r . k r . 30; S k u r p i e k r . 25. P a r a f i a K a n i g o w o ( w l a t a c h 1775— 1802 p r o b o s z c z e m b y l S a m u e l E r n s t R i e m e r ) K a n i g o w o p a r . k r . 33; S a f r o n k a k r . 20; N a p i e r k i k r . 16. P a r a f i a K o z ł ó w k o z e S ł a w k ą W i e l k ą ( w l a l a c h 1787— 1П1 p r o b o s z c z e m b y ł K r y s t i a n S c h e l l o n g — S z e l ą g ? ) K o z ł ó w k o p a r . k r . 37; w i e l i m o w o k r . 24; S ł a w k a W i e l k a p a r . s z l . 50. P a r a f i a P ł o ś n i c a z K o s z e l e w a m i ( w l a t a c h 1790— 1815 p r o b o s z c z e m b y ł J a n S z y m o n B o l e k « ) P ł o ś n i c a p a r . k r . 63; K o s z e l e w y p a r . s z l . 30; ż a b i n t y m . s z l . 41 ; T u r z a M a ł a s z l . t y m . 28; G r ó d k i sz l . t y m . 29; R u t k o w i c e s z l . t y m . 26. 6 n a u c z y c i e l i , 219 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 36—37 w s z k o l e . P a r a f i a J e d w a b n o z M a ł g ą ( w l a t a c h 1793—1833 p r o b o s z c z e m b y ł J a n G r a l i ) J e d w a b n o p a r . k r . 100; M a ł g a p a r . k r . 60; B u r d ą g k r . 45; B r a j n i k i k r . 42; K o t k r . 18; Z g n i ł o c h a k r . 20; M a ł s z e w o k r . 50; N a r t y k r . 38; N o w y D w ó r k r . 45; R e k o w n i c a k r . 20; B a ł d y s z l . 27; S z u ć sz l . t y m . 60; D ę b o w i e c s z l . t y m . 27; C z a r n y P i e c s z l . t y m . 30; P i d u n s z l . t y m . 25; N i e d ź w i e d ź s z l .' t y m . 29; Ł a j s s z l . w ę d r u j ą c a 19. 17 n a u c z y c i e l i , 652 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 38 w s z k o l e . P a r a f i a Ł y n a ( w l a t a c h 1795— 1809 p r o b o s z c z e m b y ł K r z y s z t o f M a r c u s ) Ł y n a p a r . k r . 49; J a b ł o n k a k r . 46; L i k u s y k r . t y m . 12. 3 n a u c z y c i e l i , 107 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 35— 36 w s z k o l e . P a r a f i a M u s z а к i ( w l a t a c h 1793— 1'29 p r o b o s z c z e m b y ł D a n i e l L e i p o l z ) M u s z a k i p a r . s z l . 42; R ó g k r . 71; U l e s i e k r . 38; W i c h r o w i e c k r . 36; W a ł y k r . 35; G r a b o w o W i e l k i e k r . 27; R u s k o w o k r . t y m , 10; S a d e k k r . t y m . 10; K o m o r o w o k r . t y m . 10. 9 n a u c z y c i e l i , 279 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 31 w s z k o l e . P a r a f i a N a r z y m { w l a t a c h 1789— 1800 p r o b o s z c z e m b y ł P a w e ł S a m u e l p a u l i n i 1«) N a r z y m p a r . k r . 40; B r o d o w o k r . 38; W i e r z b o w o k r . 26; I ł o w o k r . 31. 4 n a u c z y c i e l i , 135 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 34 w s z k o l e . P a r a f i a S z k o t o w o z D z i u r d z i e w e m ( w l a t a c h 1794— 1823 p r o b o s z c z e m b y ł F r y d e r y k S c h n e t k a ) S z k o t o w o p a r , k r . 40; D z i u r d z i e w o p a r . s z l . 30. P a r a f i a S a r n o w o (w- l a t a c h 1800—1808 p r o b o s z c z e m b y ł J a n H e n r y k S z y m a n o w s k y 3I) S a r n o w o p a r . k r . 24; K r a s n o ł ą k a k r . 24; N i e d a n o w o k r . 30. P a r a f i a Z a b o r o w o ( w l a t a c h 1795— JC22 p r o b o s z c z e m b y ł J a n A n d r z e j B a a t z ) Z a b o r o w o p a r . k r . 50; S z k u d a j k r . 52; K u r k o w o k r . 37. P a r a f i a U z d o w o z e S z c z u p l i n a m i i G a r d y n a m i ( w l a t a c h 1774— 1818 n a j p i e r w a d i u n k t e m P a w ł a R e u s s a , a n a s t ę p n i e p r o b o s z c z e m b y ł A d a m P u l e w k a ) U z d o w o p a r . s z l . 51; T u r z a W i e l k a k r . 42; S z e n k o w o k r . w ę d r u j ą c a 22; K r a m a r z e w o k r . t y m . 15; S z c z u p l i n y p a r . s z l . 24; G a r d y n y p a r . s z l . 27; S i e m i e n o w o s z l . w ę d r u j ą c a 20; O s L e k o w o s z l . w ę d r u j ą c a 20. 8 n a u c z y c i e l i , 219 u c z n i ó w , p r z e c i ę t n i e 27 w s z k o l e .W parafiach, które od 1818 roku tw orzyły pow iat nidzicki, w 1800 roku
było:’6 11 szkół p arafialn y c h pod p a tro n a te m kró lew sk im (526), 7 szkół p a ra
fialnych pod p a tro n a te m szlacheckim (254), 44 zw ykłych szkół w iejskich pod
33 B y ł n a s t ę p n i e p r o b o s z c z e m w R o z o g a c h , a z a r a z e m s u p e r i n t e n d e n t e m p o w i a t u s z c z y c i e ń - s k i e g o d o 1820 r . W 1818 r . z a m i e ś c i ł w „ B e i t r ä g e z u r K u n d e P r e u s s e n s ” o b s z e r n y a r t y k u ł B e s c h r e i b u n g d e s L a n d r a t h l i c h N e i d e n b u r g i s c h e n K r e b s e s i n p h y s i s c h - g e o g r a p h i s c h e n u n d s t a t i s t i s c h e n H i n s i c h t . 34 Р о г , p r z y p . 44. 35 T a k s i ę p o d p i s y w a ł , a n i e , j a k p o d a j e F . M o e l l e r , o p . c i t . s. 148, S c h i e m a n o w s k i . J a k o p r o b o s z c z w D o b r z y k a c h , w l a t a c h 1Г08— 1831 p r o w a d z i ł t a m p r e p a r a n d ę n a u c z y c i e l s k ą i n a l e ż a ł d o z w o l e n n i k ó w g e r m a n i z a c j i ( p o r . E . M a r t u s z e w s k i , L u d n o ś ć , s s . 12— 13^. 36 R e j e s t r W a l d a p o d a j e w d o p i s k u , ż e n a t e r e n i e p o w i a t u n i d z i c k i e g o w 1800 r . i s t n i a ł a p a r a f i a l n a s z k o ł a k a t o l i c k a w W i e l k i m Ł ę c k u , d o k t ó r e j c h o d z i ł y r ó w n i e ż d z i e c i z P r z e z d z i ę k a , m a j ą c a 2 n a u c z y c i e l i i 37 u c z n i ó w . P o d l e g a ł a o n a b i s k u p o w i c h e ł m i ń s k i e m u , p o d o b n i e J a k i p a
