590
R E C E N Z J Ed ó w ; p o n a d to sp o rą część d o c h o d ó w czerpali p ra w n icy n ie Z h o n o r a r ió w a d w o k a c k ic h lecz z p o sia d ło śc i ziem sk ich , c h ętn ie też o b e jm o w a li r o zm a ite urzęd y. In teresu jąca je st d u ża a k ty w n o ść a d w o k a tó w w d zied zin ie k u ltu ry, w ie lu z n ich o d d a w a ło się p isa rstw u . T a ich d z ia ła ln o ść w yraźn ie za czę ła sła b n ą ć o k . 1660 г., c o a u to r tłu m a czy stab ilizacją tej grupy za w o d o w e j p o rew olu cji, w w y n ik u c z e g o a d w o k a c i n ie m u sieli ju ż p ió rem p o d b u d o w y w a ć sw e g o p restiżu sp o łe c z n e g o . A d w o k a tu r a o tw iera ła d r o g ę k ariery sp o łec zn ej. C h o c ia ż a u to r zn a d o k ła d n ie b io g ra fie ty lk o n ie k tó r y c h jej p rzed sta w icieli, w n io se k taki w yd aje się n iew ą tp liw y . P ra w n icy byli w ięc grupą sp o łe c z n ą o d g ry w a ją cą isto tn ą ro lę w p ro c e sa c h p rzem ia n sp o łe c z n y c h w A n g lii p rzed w o jn ą d o m o w ą , ich m o b iln o ść sp o łec zn a b yła z n a czn a . W ią z a ło się to z a p e w n e z ich u d zia łem w w y d a rze n ia ch p o lity c z n y c h . Z c z ą stk o w y c h ty lk o in form acji, ja k im i d y sp o n u je a u to r , w y n ik a je d n o z n a c z n ie, iż w la ta ch rew olucji p o n a d d w u k r o tn ie w ięcej p r a w n ik ó w o p o w ia d a ło się za p arla m en tem niż z a rojalistam i.
K sią ż k a n ie zo sta ła z a o p a tr z o n a w w y k a z ź ró d eł ani literatu ry, c o je s t b a rd zo p o w a ż n y m m a n k a m en tem . P o n ie w a ż in d ek s nie o b ją ł p rzy p isó w , a w p rzy p isa ch nie z a w sz e z o sta ły u m ie sz c z o n e p ełn e o p isy b ib lio g r a ficzn e, o d sz u k a n ie o d p o w ied n ie j in fo rm a cji lub z o r ie n to w a n ie się, n a ja k ic h m a teria ła ch o p a rł się a u to r , je st p raw ie n iem o żliw e.
A n d r ze j W y ro b isz
Jam es C h a s t a i n , The lib era tio n o f so v ereig n p e o p le s. The French fo r e ig n p o lic y o f
1848, O h io U n iv e r sity P ress, A th e n s 1988, s. 291.
H isto r ia d y p lo m a ty c z n a 1848 ro k u u c h o d z i za d o b rze zb a d a n ą . A r c h iw a m o c a r stw i p o m n iej szych p a ń stw o d d a w n a sto ją o tw o r e m , a n a w et i rosyjsk ie b y w a ły e k sp lo a to w a n e przez rad zieck ich i za g ra n iczn y ch b a d a czy . N ie brak w y d a w n ic tw d o k u m e n tó w rzą d o w y ch , lic z n e są d ru k o w a n e p a m ię tn ik i i zb io ry k oresp o n d en cji, z a r ó w n o r e w o lu c jo n istó w , ja k też ich p rzeciw n ik ó w . M a m y 0 W io śn ie L u d ó w d ziesią tk i m o n o g r a fii, setk i c e n n y ch , r ó żn o języ czn y ch p rzy czy n k ó w . C ó ż w ięc p rzy n o si n o w e g o k sią żk a p r o fe so r a sta n o w e g o u n iw ersy tetu w A th e n s, O h io n a tem a t p o lity k i zagran iczn ej II R ep u b lik i w o w y m „ sz a lo n y m r o k u ”? L egitym u je się o n a o b fitą b azą ź r ó d ło w ą . B ib lio g ra fia w y licza a rch iw a lia d y p lo m a ty c z n e fran cu sk ie, belgijsk ie, n iem ie ck ie (B erlin Z a c h o d n i, M erseb u rg, F ran kfu rt, K arlsru h e, S tu ttg a rt, M o n a c h iu m ), w ło sk ie (T u ry n ) i a n g ielsk ie. W śród m niej zn a n y ch b a d a c z o m sp u ścizn p ryw atn ych : p ap iery J. H e tz e la , sz efa g a b in e tu w e fran cu sk im M S Z (B ib lio th è q u e N a tio n a le ) o ra z p a p iery C a v a ig n a c a (le M a n s). D łu g a lista o p r a c o w a ń w języ k u fra n cu sk im , a n g ielsk im i n iem ie ck im n ie p o m ija c h y b a n ic z e g o isto tn e g o . S ą tu i p u b lik acje w ję z y k a c h „ k o n g r e so w y c h ” h isto r y k ó w z in n y ch k rajów , w tym p o lsk ic h . C o w ięcej, b ib lio g r a fia ta za w iera je d n ą p o zy cję w ję z y k u ro sy jsk im ( A w e r b a c h a ) , d w ie w w ęg iersk im ( A r p a d a i H a j - n a l a ) o ra z trzy p olsk ie: „ L e g io n M ic k ie w ic z a ” B a t o w s k i e g o , „ A d a m C z a rto ry sk i” H a n d e l s - m a n a , „ S p ra w a p o lsk a w 1848 r.” F e l d m a n a . C o w ięcej, w śró d w y k o r z y s ta n y c h rę k o p isó w w y lic z a a u to r p ap iery B y str z o n o w sk ie g o w B ib lio tece P olsk iej w P aryżu i w z b io ra ch C za rto ry s k ich w K r a k o w ie (k ilk a d ziesią t sygn atu r!). U F e ld m a n a isto tn ie a u to r w y k o r z y sta ł je d e n fran cu sk i 1 je d e n a n g ielsk i przypis; H a n d e lsm a n a tr z y to m o w e d z ie ło n a z y w a „ m istr z o w sk im ” (s. 2 3 8 ), ale z je g o w y k ła d em zu p ełn ie się n ie liczy, a n i też n ie p o w o łu je się w p rzy p isa c h n a w y k a za n e w b ib lio
grafii p o lsk ie arch iw alia. S k ą d in ą d sp ra w y p o lsk ie zajm ują w k siążce tej d u ż o m iejsca.
Z a c ie k a w ie n i p o d ejm u jem y lek tu rę i zaraz n a s. 1 u d erza n a s o c e n a L a m a rtin e’a, stern ik a d y p lo m a cji II R ep u b liki: „ lite ra ck ie i p o lity c z n e w cielen ie rew o lty , p o e ta , m ó w c a i d e m a g o g ” . P r a w ic o w a i le w ic o w a h isto rio g ra fia , fra n cu sk a i o b c a , z g o d n e są c o d o te g o , że L a m a rtin e nazajutrz p o rew olu cji lu tow ej sta n ą ł n a czele ty ch k ó ł b u rżu azyjnych, k tó r e o p o w ie d z ia ły się za rep u b lik ą, a ż e b y z n eu tra lizo w a ć d ą żen ia r a d y k a łó w i u ra to w a ć p o rzą d ek sp o łec zn y . Ja k o c e l g łó w n y p o sta w ił w ię c so b ie L am artin e z a p o b ie ż e n ie w o jn ie , k tó r a b y r o zp a liła w e F ran cji n a m ię tn o śc i rew olu cyjn e,
REC ENZJE
591
p o d o b n ie ja k w ro k u 1792. W o jn a g ro ziła zw ła szcza ze stro n y „ ża n d a rm a E u r o p y ” , cara M ik o ła ja . P rzeciw k o R o sji g o tó w b y ł L a m a rtin e p o d n ie c a ć e m ig ra n tó w p o lsk ic h , a n a w et, p o w y b u ch u rew olu cji w B erlinie, p r o p o n o w a ć so ju sz rzą d o w i p ru sk iem u , g d y ten p r zeciw sta w ia ł się R o sji w d ą żen iu sw y m d o z jed n o czen ia N ie m ie c . D o tłu m ó w p rzem a w ia ł L a m a rtin e w d u c h u rew o lu cy j n y m , ale rezyd u jących w P aryżu d y p lo m a tó w p rzek o n y w a ł, że II R ep u b lik a p rzeciw n ik o m u w E u rop ie w y stą p ić nie zam ierza. T a k się rzecz m ia ła w istocie: rew olu cja lu to w a n ie ziściła n a d ziei, ja k ie w zb u d ziła w śró d francuskiej i europejskiej lew icy.
N in iejszej zgod n ej o c e n ie P o u t h a s a i G u i l l e m i n a , V a l e n t i n a , T a y l o r a , F eld m a n a i tylu in n y ch (nie m ó w ią c ju ż o M a rk sie) p rzeciw sta w ia C h a s t a i n w ła sn ą tezę, że p o lity k a za g ra n iczn a L a m a rtin e’a b yła „rew o lu cy jn ą w śr o d k a ch i c e la c h ” (s. 3), że sta w ia ła so b ie z a cel w y z w o le n ie P o lsk i i W ło ch . O d ra d y k a łó w r ó ż n iło g o tim in g o f change (s. 55) — m y śl o d c z e k a n ia , a ż rew olu cyjn a fala sa m a p o k ru szy tron y E u ro p y . „ W sp a n ia ły (g ra n d io se, s. 37) p lan L a m a rtin e’a p rzeb u d o w y m a p y E u ro p y u m ie szcza a u to r w tradycji R ich elieu i ż y r o n d y stó w . A n a lo g ia zaskak u jąca: R ich elieu , o w sz e m , w y g ry w a ł p rzeciw H a b sb u r g o m w ła d c ó w n iem ie ck ic h i w ło sk ic h , a ży ro n d y śc i w y p o w ie d zieli w o jn ę m o n a rch iczn ej E u ro p ie. A le i R ich elieu , i ży ro n d y śc i sta w ia li so b ie za b o rcze , n ie za ś w y z w o lic ie lsk ie cele; za ś II R e p u b lik a w o b e c E u ro p y sk a z a n a b y ła n a d efen sy w ę. L am artin e, zd a n iem a u to r a , p ro w a d ził grę n a trzech p o zio m a ch : p u b lic zn ie so lid a r y z o w a ł się z rad yk ałam i, p ry w a tn ie u sp o k a ja ł c z ło n k ó w k o rp u su d y p lo m a ty c z n e g o , ty m c z a se m za ś „ k ad ra je g o tajnych a g e n tó w p r o w a d ziła w p o d z ie m iu k a m p a n ię d y p lo m a ty c z n ą ” (s. 48).
O w i „tajn i a g en ci” L a m a rtin e’a i je g o n a stęp cy B a stid e’a grają d u ż ą rolę w książce. R o z s y ła n i rz e k o m o „ ch m a ra m i” p o E u ro p ie i „ d o sta te c z n ie zręczn i ab y u n ik n ą ć w y k ry cia ” (s. 8) p ro w a d zili rew olu cyjn ą a g itację, p o z a w ied zą fran cu sk ich a m b a sa d . D z iw n e z a c h o d z i tu sp iętrzen ie n ie p o r o z u m ień. F a k te m jest, że II R ep u b lik a , nie b a rd zo m o g ą c p o le g a ć n a d y p lo m a ta c h d o b y o rlea ń sk iej, n a w io sn ę 1848 r. p o słu g iw a ła się n iek ied y a g en ta m i p ó łu r z ę d o w y m i, a le n ie b yła to ro b o ta tajna.
S ecu n do, nie w szy scy d zia ła cze ró żn y ch n a r o d o w o śc i, k tó r zy p o lu ty m 1848 w y p u ścili się z F rancji n a
w sc h ó d , w rew o lu cy jn y ch c ela ch , byli a g en ta m i L a m a rtin e’a. T e rtio , w sp o m n ia n i w yżej n ieo fic ja ln i a g en ci n ie k o n ie c z n ie byli rew o lu cjo n ista m i. K o g ó ż tu n ie w y lic z a C h astain ! T rzech tajn ych a g e n tó w w y p ra w ił L am artin e w m a rcu d o N ie m ie c (s. 53): „ m o n a r c h istę C irco u rta , ż o n a te g o z p o lsk ą sz la c h c ia n k ą ” 1; „ p o lsk ie g o k sięc ia A d a m a C z a r to r y sk ie g o ” i „ a r y sto k r a ty c z n e g o an arch istę M ic h a ła B a k u n in a ” ... S z c z e g ó ln e zestaw ienie! C ircou rt w y p r a w io n y z o s ta ł d o B erlin a z ca łk iem ja w n ą m isją za p ew n ien ia P rus o przyjaznej p o sta w ie F rancji. P o p rzew r o cie b erliń sk im 18 m arca z le c o n o m u z a p ew n ić b a ro n a A r n im a o fra n cu sk im p o p a rciu w w y p a d k u k o n flik tu z R o sją . A le C ircou rt był w ro g iem rew olu cji, stąd też n iech ętn y m d la sp raw y p o lsk iej. R a p o r ty C ircou rta o p o w sta n iu p o z n a ń sk im , u tr zy m a n e w d u c h u n iem ieck iej p ro p a g a n d y , p o słu ż y ły L a m a rtin e’o w i w m aju, ku ob u rzen iu P o la k ó w , d la w y tłu m a c z e n ia się, że n ie p rzy szed ł P o ls c e z p o m o c ą 2.
K się c ia A d a m a za ś nie s p o s ó b zw a ć cz y im k o lw ie k a g en tem . C h a sta in , z a su g e r o w a n y b y ć m o ż e k sią żk ą H a h n a , ro zp isu je się o ro zb u d o w a n ej, spraw nej i sk u teczn ie ak tyw nej sieci a g e n tó w C za rto ry sk ie g o , zaliczając ich d o „ g w a łto w n y c h r e w o lu c jo n istó w ” (s. 5). N ie d o str z e g a n a to m ia st istn ien ia T o w a r zy stw a D e m o k r a ty c z n e g o P o lsk ie g o , c h o c ia ż w sp o m in a o M iero sła w sk im : że m ia n o w ic ie d w u k ro tn ie z o s ta ł z w o ln io n y z p r u sk ie g o w ięzien ia , raz w m arcu i p o n o w n ie w m aju (s. 4 4 , 138).
W reszcie B akunin; C h esta in czy n i g o tajn ym a g en tem fr a n c u sk ie g o R zą d u T y m c z a so w e g o . Is to tn ie c z ło n e k te g o rząd u F lo c o n d a ł B a k u n in o w i n a d ro g ę liścik p o leca ją cy , a p refek t p o licji
1 Ż o n a C ircou rta A n a sta z ja C h lu stin by ła R o sja n k ą . Jej m a tk a u tr zy m y w a ła przyjazn e sto su n k i z M ick iew iczem . O b szern ą ch a ra k tery sty k ę C ircou rta i je g o r o d zin y d ają P a m ię tn ik i W ła d y sła w a M ic k ie w ic z a t. I, K r a k ó w 1927, s. 191 n.
2 Z. K rasiń sk i w liście d o A . C ie sz k o w sk ie g o 31 m aja 1848, w sp o m in a ją c ze zg r o z ą fra n cu sk ieg o sa n k iu lo tę , k tóry 15 m aja d o m a g a ł się r zek o m o o d B arbèsa „ d w ó c h g o d z in r a b u n k u ” d o d a w a ł: „ T o n ie p a n C ircou rt, ta k śliczn ie o b w ija ją cy sw ój k arlizm i sw ą m o sk ie w s z c z y z n ę w d o n o sy sz c z e g ó ło w o isto tn e , o g ó ło w o n ajk ła m n iejsze” . L is ty d o C ie s zk o w sk ie g o , J a ro szy ń sk ie g o i T ren to w sk ieg o t. I, W a rsza w a 1988, s. 351.
592
R E C F . N Z J F .C a u sssid ière za o p a trzy ł g o w p a szp o rt n a fa łszy w e n a zw isk o . A le w sz y stk o w sk a z u je na to , że rząd fran cu sk i c h c ia ł się w ted y p o zb y ć z P a ry ża n ieb ezp ieczn eg o cz ło w ie k a . „ P rzy ch y ln e przyjęcie fra n cu sk ieg o em isariu sza w N ie m c z e c h — c z y ta m y — sugeruje m o c n o w sp ó łp ra cę [jego] z k o ła m i o ficja ln y m i w P ru siech ” (s. 99). N a d o w ó d p r z y to c z o n o ro z m o w ę B a k u n in a z p rezy d en tem p olicji berlińskiej M in u to lim (n a z w a n y m — s ic — sy m p a ty k iem sp raw y p olsk iej!). M in u to li jed n a k nie dał B a k u n in o w i je c h a ć d o P o z n a n ia , k ieru jąc g o n a K ra k ó w ; p o raz drugi p o licja w y d a liła B ak u n in a z B erlina w e w rześniu.
N o to r y c z n y c h a g e n tó w L a m a rtin e’a a u to r w y m ien ia d w ó c h . Jeden z n ich , C h a rles-L o u is B ern ays, n ie b y ł,śc iśle b io rą c „ ta jn y m ” , sk o r o g o fo rm a ln ie z r o b io n o sekretarzem A m b a sa d y w e W ied n iu (s. 136). B ernays w raz z B a k u n in em — czy ta m y — a g ito w a li na k o n g r e sie w P rad ze w śró d m ó w c ó w sło w ia ń s k ic h (s. 113). B a k u n in — to fa k t, a le B ern ays d o ta r ł d o P ragi d o p ie r o 12 czerw ca, w d n iu w y b u ch u p o w sta n ia zb ro jn eg o , i w k o n g resie ju ż nie w zią ł u d ziału 3. P óźn iej d e le g o w a n y by w a ł d o P esztu . D ru g i z w y m ie n io n y c h , A le x a n d r e R ey , w m arcu w y s ła n y z o s ta ł n a o b ser w a to ra d o F ran kfu rtu; a le to b y ł raczej c z ło w ie k L u d w ik a B lan c, n iż L a m a rtin e’a (s. 57). P o w a żn iejszy m a g e n te m (czy a b y ty lk o L a m a rtin e’ow y m ? ) był C h a rles D id ier, o k tó r y m a u to r n a sz n iew iele m a d o p o w ie d z e n ia , n ie zn a b o w ie m je g o d ia riu sza . D o w ie d z ia łb y się z te g o in te resu ją ceg o źródła4, że D id ie r 11 k w ietn ia a sy sto w a ł za w a rciu p r u sk o -p o lsk ie g o u k ła d u w Ja ro sła w cu , a n a stęp n ie p rzez d w a m iesią ce o b r a c a ł się w G alicji w śró d p o lsk ic h p a tr io tó w .
T e za o rew olu cyjn ym ch arak terze p o lity k i zagran iczn ej L a m a rtin e’a m o ż liw a b yła d o u tr zy m a n ia ty lk o p rzy od erw a n iu jej, n iem a lże c a łk o w ity m , o d toczącej się w e F rancji ro zg ry w k i p o m ię d z y „siła m i p o r z ą d k u ” , a p arysk im i k lu b a m i i k la są r o b o tn ic z ą . N a s. 102 c z y ta m y , że p a ry sk a „ r e w o l ta ” c zer w co w a b y ła to p u re ly a d o m e stic m a tte r, b ez w p ły w u n a p o lity k ę z a g ra n iczn ą . T ę o sta tn ią o c e n ia a u to r n a p o d sta w ie p u b lic zn y ch d ek laracji w ład zy: a w ięc sły n n e g o M a n ife stu L a m a rtin e’a z p ierw szy ch d n i m arca o ra z je d n o m y śln ej u ch w a ły Z g r o m a d z e n ia N a r o d o w e g o z 23 m aja. M a n i fest zaw ierał w iele p ięk n y ch fra zesó w , ale isto tn e w n im b y ło z o b o w ią z a n ie , że F ran cja u trzym u je g ra n ice z 1815 roku. P o lsk a w o g ó le n ie b y ła w n im w y m ie n io n a . U c h w a ła Z g r o m a d z e n ia z 23 m aja g łosiła: „ P a k t braterski z N ie m c a m i. W y z w o le n ie W ło ch . O sw o b o d z e n ie w o ln ej i n iep od ległej P o ls k i” . A u to r n a sz za k ła d a , że ta k ie w ła śn ie cele p rzy św ieca ły Z g r o m a d z e n iu i rzą d o w i fra n cu s k iem u w c ią g u n a stęp n y ch m iesięcy . Z d a je się n ie ro zu m ieć, że p la to n ic z n a o w a d eklaracja p o k w ito w a ła ty lk o , w sp o s ó b nie z o b o w ią z u ją c y , p r o p o lsk ą m a n ifesta cję lu d u p a r y sk ie g o sprzed ty g o d n ia . O słynnej p olsk iej jo u rn é e 15 m aja a u to r w o g ó le n ie w s p o m in a 5.
N ie d o sz ły u k ład fra n cu sk o -p r u sk i n e g o c jo w a n y w k w ietn iu 1848 rok u , u w z g lęd n ia ją c y p o p a rcie sp raw y p o lsk iej, liczył się z m o ż liw o śc ią agresji rosyjskiej, groźn ej z a r ó w n o d la N ie m ie c , ja k dla F ran cji. D z iś d o b rze w iem y , że w ow ej ch w ili car M ik o ła j ani ch cia ł, ani n a w e t b y ł w stan ie in te r w e n io w a ć w N ie m c z e c h . W B erlin ie za ś p rzeciw n i byli w o jn ie z R osją: k ró l i generalicja. N ie d la te g o też, ja k sąd zi a u to r (s. 80), Prusacy, stłu m ili p o w sta n ie p o z n a ń sk ie , że o b a w ia li się zatargu z R o sją , ale że ch cieli u k ró cić p o lsk ie d ą ż e n ia n ie p o d le g ło śc io w e .
D z ie w ię ć r o z d z ia łó w k siążk i w ujęciu c h r o n o lo g ic z n y m rysuje k o lejn e e ta p y p o lity k i fra n cu s kiej: o d rew olu cji lu tow ej 1848 r o k u d o g ru d n io w y ch w y b o r ó w p rezyd en ck ich . W m aju u steru sp raw z a g ra n iczn y ch z a stą p ił L a m a rtin e’a B astid e. A u to r cz y n i g o k o n ty n u a to r e m tej sam ej szla ch etn ej, b ezin teresow nej p olityk i: zjed n o c z e n ia N ie m ie c i W ło c h , p rzy w ró c en ia P o lsk i. P r z y p o m in a w ięc (s. 114), że n a stęp ca C irco u rta w B erlinie A r a g o z a ło ż y ł w czer w cu p ro test p rzeciw k o p o d z ia ło w i P o z n a ń sk ie g o p rzez rząd p ru sk i. Z a p o m in a ty lk o , że p ro test ó w o d w o ły w a ł się d o p o sta n o w ie ń tra k ta tu w ie d e ń sk ie g o , a w ięc d o a k tu n eg u ją c eg o n ie p o d le g ło ść P o lsk i. T o , że w n a stę p stw ie rząd p ruski zr e z y g n o w a ł z o w e g o p o d z ia łu , n ie sta n o w iło w ca le su k cesu P o la k ó w ; o z n a c z a ło ty lk o , że Berlin w y co fu je się ze sw y ch o b ie tn ic n a d a n ia a u to n o m ii c h o ć b y czą stc e
3 V . Ż a ć e k , S lo v e n sk y s je z d v P r a ze 1 848, P rah a 1958, s. 193, 558. 4 J. S e l l a r d s , D a n s le silla g e du ro m a n tism e . C h a rle s D id ie r, P aris 1933.
s N a s. 23 rep ro d u k o w a ł zn a n ą lito g r a fię , p rzed sta w ia ją cą w y m a rsz em ig r a n tó w p o lsk ic h z P aryża. P rzem ilcza to , że L a m a rtin e w p rzem o w ie d o P o la k ó w 26 m arca z a c h ę c ił ich d o w y m a r szu, z a p o w ia d a ją c rychłe w y z w o le n ie P o lsk i, a le o d m ó w ił d a n ia im b roni d o ręki.
R F C T . N Z J F .
593
prow in cji. C h a sta in zn a o c z y w iśc ie d ep esz ę B a stid e’a d o A r a g o z 1 sierp n ia, że sp raw a P o z n a ń sk ie g o w p o r ó w n a n iu d o in n y ch za g a d n ień je st d la F ran cji d ’un in te re t se co n d a ire. C ytu je ró w n ież (s. 164) sło w a B a stid e'a d o p o sła p ru sk ieg o H atzfeld a: „ N ie b ęd ziem y sta w ia li o b iek cji tem u , c o ś 1 c ie zro b ili w P o z n a n iu ” . U sp r a w ied liw ia sw e g o b o h a tera tym , że bardziej w a ż n a d la F rancji była w tym m o m e n c ie sp raw a w ło sk a . B a stid e u siło w a ł w y g ry w a ć rz e k o m o lib era ln y rząd pruski p rzeciw k o n a cjo n a listo m n iem ie ck im w e F ran kfu rcie. F ra n k fu rck ie z g ro m a d zen ie zg ła sza ło r o sz czen ia d o S zlezw ik u , L im b u rg a , m o g ło b y się u p o m n ie ć , k to w ie? o A lza cję i L o ta ry n g ię6. O p o w ia d a ł się te ż F ran kfu rt p o stro n ie A u str ia k ó w w toczącej się w o jn ie w ło sk iej. C a łe to u za sa d n ien ie propruskiej p o lity k i B a stid e ’a w yd aje się ch y b io n e. A n i Z g r o m a d z e n ie N a r o d o w e w e F ran kfu rcie n ie rep rez en to w a ło siły, k tó r a m o g ła b y F rancji za g ro zić, a n i n ie w c h o d z iły n a se rio w grę k o m p li k a cje w ło sk ie . Z a b ra k ło tu stw ierd ze n ia K a r o la A lberta: Ita lia f a r a d a se; R a d etzk y za ś n ie m ó g ł w te d y a ta k o w a ć P ie m o n tu , z w a ż y w sz y sytu ację w W ied n iu i n a W ęgrzech .
S p o ro u w a g i p o św ię c a a u to r za b ie g o m fra n cu sk ich a g e n tó w w B u d a p eszcie, K a rło w ica ch , Z a g r zeb iu , o k o ło z m o n to w a n ia k o a licji w ęg iersk o -sło w ia ń sk iej p rzeciw k o H a b sb u rg o m . Jed en z r o z d z ia łó w n o si tytuł: „ K o n fe d e r a c ja n a d d u n a jsk a ” — „ b y ł to w za sa d z ie p lan A d a m a C z a r to r y sk ie g o , stw o rze n ia siln e g o b lo k u ju g o sła w ia ń sk o -m a d z ia r sk ie g o , k tó r y b y zm u sił R o sję d o o s w o b o d z e n ia P o ls k i” (s. 120). M isję „ h r a b ie g o ” (sic ) B y s tr z o n o w sk ie g o , p o g o d z e n ia W ęg ró w i p o łu d n io w y c h S ło w ia n , d la w sp ó ln ej z F ra n cją i W ło c h a m i o fe n sy w y p rzeciw A u strii, traktuje a u to r w ręcz ja k o z le c o n ą p rzez B a stid e ’a (s., 2 4 0 ). W św ie tle b a d a ń J. S k o w r o n k a zd aje się to przesadą: B a stid e p o c z y n ił p o lsk ie m u w y sła n n ik o w i o g ó ln ik o w e ty lk o o b ie tn ic e i z o b o w ią z a ł g o d o sk ła d a n ia so b ie ra p ortów ; n ie p rzy zn a ł m u ch arak teru a g en ta fra n cu sk ieg o rząd u i n ie d a ł m u (jak się zdaje) listó w p o leca ją cy ch d o B a tth y à n y ’e g o i R ajacicia7. U w y p u k la ją c a n ty h a b sb u r sk ie za b ieg i francuskiej d y p lo m a cji a u to r n ie zg ła sz a m o r a ln e g o sp rzeciw u w o b e c p o n a w ia n y c h w P aryżu p r o je k tó w o d sz k o d o w a n ia A u strii za L o m b a rd ię i W en ecję... w K się stw a c h N a d d u n a jsk ic h . In n y m i sło w y , o d d a n ia R u m u n ó w p o d a u stria ck ie ja r z m o (s. 9 8 , 158, 198).
P o lity k ę B a stid e’a o c e n ia li z a p r o b a tą p rzed sta w iciele m o c a r stw , k ry ty czn ie — rew o lu cjo n iści. O d p o w ia d a ła o n a francuskiej racji sta n u , ta k ja k ro zu m ia ła ją „p a rtia p o r z ą d k u ” . Z teg o p u n k tu w id zen ia m o ż n a ją n a z w a ć sk u teczn ą . C h a sta in w id zi ją in aczej, je st p rz e k o n a n y , że B a stid e’d w i, a p rzed n im L a m a rtin e’o w i p rzy św ieca ły id ea listy czn e cele, p r z e b u d o w y E u ro p y w m y śl zasad w o ln o śc i i sp ra w ie d liw o ści. T y m sa m y m u zn a ć m u si, że L a m a rtin e, a p o n im B a stid e, sw ą k on cep cję p rzegrali. R zec z ch arak terystyczn a: w „ P r o lo g u ” k sią żk i (s. 2) pisze: „ N ie u b ła g a n y g o rliw iec B a stid e łą c z y ł id e o lo g ic z n ą c z y sto ść i u c z c iw o ść ze sta lo w y m i n erw a m i, ja k ic h w y m a g a ła akcja w śró d n a g lą c e g o w y siłk u ” . P o d k o n ie c d o c h o d z i d o w n io sk u , że je g o b o h a te r b y ł w d y p lo m a cji d y leta n tem (s. 2 2 6 ), n ie zn ającym się n a g eo g ra fii E u ro p y 8,— r o m a n ty cz n y m id ea listą , n a zb y t p o leg a ją cy m na d o n ie sie n ia c h sw y ch a g e n tó w , ta k ic h ja k o n id e o lo g ó w (s. 225). P rzecen ia ł (ale n ie o n jed en !) p o te n c ja ł rew olu cji w B erlin ie, B u d a p eszcie i W ied n iu (s. 22 9 ). S łu szn ie p o p iera ł k o n cep cję „ m a ły ch N ie m ie c ” p rzeciw h e g e m o n ii H a b sb u r g ó w , tru d n o m ieć m u za złe, iż n ie p rzew id zia ł B ism arck a i H itlera . O w sz em , „ ja k o m ą ż sta n u B a stid e p o n o si c ię ż k ą o d p o w ie d z ia ln o ść za z m a rn o w a n ie fran cu sk ich aspiracji d o w y z w o le n ia lu d ó w E u r o p y ” (s. 22 9 ). C h o c ia ż p o praw dzie: o w e lu d y są w in n e. „ Z a m ia st się sk u p ić p rzy fra n cu sk im trico lo re, w je d n o lity m fro n cie sil lu d o w y c h , w w a lce p rzeciw tr o n o m , lu d y te ję ły zw a lc z a ć się w za jem n ie” (s. 114).
N ie b a rd zo p rzek o n y w a n in iejsza k ry ty k a sz la ch etn y ch , lecz n ieza ra d n y ch stern ik ó w d y p lo m a cji II R ep u b lik i. R a ch u ją cy n a F ran cję d em o k r a ci p o lsc y , w ło sc y , n iem ie ccy , w ęg ierscy za w ied li się n a ow ej sz la ch etn o ści. A u to r n a sz sta n o w c z o w y o lb rzy m ił o d k r y tą p rzez sieb ie rolę „ ja k o b iń sk ich
6 D n ia 7 w rześn ia w y sła n n ik Z g r o m a d zen ia n ie m ie c k ie g o w e F ra n k fu rcie, z n a n y h istoryk R a u m er, g ro zić m iał B a stid e ’o w i u d erzen iem n iem ie ck im n a R e n (s. 2 2 2 ). N ic p o d o b n e g o n ie w y n ik a z relacji o m isji R a u m era u bardziej c h y b a k o m p e te n tn e g o V . V a l e n t i n a , G esch ich te d e r deutschen
R e vo lu tio n von 1 8 4 8 -4 9 t. II, A a c h e n 1931, s. 115.
7 J. S k o w r o n e k , P o lity k a b a łk a ń sk a H o te lu L a m b e rt 1833— 1856, W a rsza w a 1976, s. 1 4 7 ,1 6 6 . 8 U p ie r a ł się n p. B a stid e, że M a d zia rzy są to „ k a to lic c y S ło w ia n ie ” . I. D e a k , T he la w fu l
594
R EC EN ZJEta jn y ch a g e n tó w ” L a m a rtin e’a i B a stid e ’a — w isto c ie ani tajn ych , ani ja k o b iń sk ic h , ani tak b ard zo w p ły w o w y c h . Są w k siążce in teresu jące sp o str zeżen ia , n p. o szybkiej o d b u d o w ie p o te n c ja łu w o je n n e g o F ran cji p o k ryzysie lu to w y m 1848 rok u 9; o e k o n o m ic z n y c h p rzesła n k a c h francuskiej orien tacji n a P rusy, a p rzeciw A u strii. M o ż n a w y tk n ą ć a u to r o w i te c z y in n e, m niej isto tn e p o tk n ię c ia 10. K sią ż k a m o ż e i je st p o ż y te c z n a o ty le, że zm u sz a d o z a sta n o w ie n ia się n a d sp raw am i, z d a w a ło b y się ,o d d a w n a u sta lo n y m i. W sz a k ż e z g łó w n ą jej tezą n ie sp o s ó b się zg o d zić.
S te fa n K ie n ie w ic z
D o n a ld E. P i e ń k o s , O n e H u n d re d Y ears Y oung: A H is to r y o f the P o lish F alcons
o f A m e ric a 1887— 1 9 8 7 , E ast E u ro p ea n M o n o g r a p h s n o C C X X X I , B o u ld er, D is t
rib u ted by C o lu m b ia U n iv e r sity P ress, N e w Y o r k 1987, s. 348.
T rzy la ta p o ju b ileu szo w ej m o n o g r a fii Z w ią z k u N a r o d o w e g o P o ls k ie g o , n ajw iększej organ izacji p o lo n ijn ej w U S A 1, P i e ń k o s o p r a c o w a ł d zieje czw a r teg o o b e c n ie p o d w zg lęd em liczeb n o śc i S o k o lstw a P o lsk ie g o w A m ery ce (w cześniej Z w ią z k u S o k o łó w P o lsk ic h w A m ery ce). H isto r ią teg o zw ią zk u z a jm o w a ło się trzech d zien n ik arzy: Błażej M r u c z e k , S ta n isła w O s a d a i A rtu r W a l d o (jeg o o p r a c o w a n ie liczące p o n a d 2 0 0 0 stro n d u ż e g o fo rm a tu z a czę ło u k a z y w a ć się w d ru k u w 1953 r.). P ie ń k o s m ilc z ą c o za k ła d a , że k o n fr o n ta c ja ty ch prac, r ó żn ią cy ch się w o c e n a c h , sta n o w i d o sta te c z n ą p o d sta w ę sy n tezy o k resu w cze śn iejszeg o , c h o ć zdaje so b ie sp raw ę z o g ra n iczeń p u b lik a cji sw e g o p o p rzed n ik a . W a ld o p o ja w ia się n a 41 stro n a ch , O sa d a n a 2 9 , M ru cze k n a 5.
W tej sytu acji k w eren d a ź r ó d ło w a sk o n c e n tr o w a ła się n a o sta tn ic h d z ie się c io le c ia c h (p r o to k o ły zja z d ó w o d 1948 r., w y w ia d y ), o b ję ła te ż d zieje S o k o lstw a ja k o o rgan izacji u b ezp ieczen io w ej p o 1928 r., o ra z m a ter ia ły ik o n o g r a fic z n e z a rch iw ó w o rgan izacji w P ittsb u rg h u . T e o sta tn ie zajęły 75 stro n , n ie w licza n y ch d o o g ó ln ej p a g in a cji. Jest tu w iele p o d o b iz n d z ia ła c z y , w ty m p ięć prezesa T e o fila S ta r zy ń sk ieg o , z b io r o w e zd jęcia ze zja zd ó w (w tym w cze sn y ch z 1896 i 1903 r.), z a w o d ó w sp o r to w y c h , w y stę p ó w z e s p o łó w (w ty m n a festiw a lu w R z e sz o w ie w 1983 r.), ćw ic z e ń z ok resu I w o jn y św iatow ej i w y ciecz k i d o P o lsk i w 1925 r. Z d ziejó w n a jn o w sz y c h je st 4 0 r o czn ica p o w s ta n ia w a r sz a w sk ie g o w B ia ły m D o m u i w iz y ta p ry m a sa J ó zefa G le m p a w 1985 r. P ie ń k o s w sp o m in a , że z a g lą d a ł d o prasy. N ie w y n ik a to z p r z y p isó w , z a ś z tek stu m o ż n a w y w n io sk o w a ć , że z p e w n o ś c ią n ie ro b ił te g o w ta k im za k resie, ja k w swej p op rzed n iej m o n o g r a fii. Z h isto r io g r a fii krajow ej p o z a p racą A n d rzeja B r o ż k a a u to r p o w o łu je się n a b a d a n ia h isto ry k a S o k o lstw a M ark a S z c z e r b i ń s k i e g o .
P ie ń k o s p o d k reśla zn a czen ie stu d ió w n a d o rg a n iza cja m i bratniej p o m o c y — ru ch u o p iera ją ceg o się n a tw ó rczy ch i in tegru jących w a r to śc ia c h , ja k w iara w k o o p era cję, p o stę p w ż y c iu rod zin n y m , u czu cia p a tr io ty czn e i p o p a rcie a w a n su c z ło n k ó w w a m ery k a ń sk im sp o łe c z e ń stw ie . U w a ż a , że b a d a n ia te d o ty c z ą je d n e g o z najbardziej z a n ied b a n y ch p r o b le m ó w a m eryk ań sk iej h istorii sp o łe c z nej, faw oryzu jącej d zieje „p artii p o lity c z n y c h , ru ch u r o b o tn ic z e g o i p ro b lem sp ołeczn ej p rzem o cy w tym kraju” (s. 12).
P o d w zg lęd em k o n stru k cy jn y m m o n o g r a fia je s t bardziej zw a rta o d p o p rzed n iej i ujaw nia u m ie jętn o ści syn tety czn e. T a k ja k u p r z e d n io z n a c z n ą rolę o d g ry w a ją a n ek sy liczą ce a ż 100 stron.
9 A u to r p o w o łu je sie tu n a th èse d e 3 -e c y c le W ito ld a Z a n i e w i c k i e g o (P a ris 1966): L ’a rm ée fra n ç a ise en 1848, in tro d u ctio n à une étu d e m ilita ire d e la D eu xièm e R épubliqu e.
10 H erw eg h nie był „sta ry m k o m u n isty c z n y m p rzyjacielem M a r k sa ” (s. 36), a n i B ak u n in — „ sta ry m w sp ó ln ik ie m ” te g o ż M a rk sa (s. 81). L e d r u -R o llin a n ie sp o s ó b z a lic z y ć d o so c ja listó w (s. 54 i in .). D e p u ta c ja p o lsk a p rzy b y ła d o B erlin a 23 m arca z P o z n a n ia , n ie z W r o c ła w ia (s. 4 4 ). G a b in et p ru sk i w czer w cu 1848 nie b y ł z ło ż o n y z sa m y ch ty lk o ju n k r ó w (s. 116). H r k a lo v ic w in d ek sie (s. 28 6 ) m y ln ie n a z w a n y W ęgrem .
