-::/7
$UNDGLXV]0RUDZLHF
ˈTQKbVW\SI0I]X\[\]ZUNPZMZI5MVOMTM̉
OW7SZa\aKbVMRXW_QMˉKQBa\a:]LbSQMR
3RZLHĞü=\W\5XG]NLHMĝOLF]QRWNDGRNWRUD-RVHID1 PRĪQDXPLHĞFLüLUR]-SDWU\ZDüZNLONXNRQWHNVWDFKRUD]QXUWDFKZVSyáF]HVQHMOLWHUDWXU\SROVNLHM 'ZDPRĪOLZHXMĊFLDV\JQDOL]XMH0DJGDOHQD5DEL]R%LUHNZQRFLH]DPLHV]- F]RQHMQDRNáDGFHNVLąĪNL Ä3RĞUyGDXWRUyZSRGHMPXMąF\FKSUREOHPDW\NĊOR-VyZĪ\GRZVNLFKZSRZRMHQQHM3ROVFH>«@5XG]NDZ\UyĪQLDVLĊSHUVSHNW\Zą SURSRQRZDQHMZROQRĞFLOHNNRĞFLLSRF]XFLDKXPRUX-HGQRF]HĞQLHSRSU]H] XND]DQLHXáRPQHMFLHOHVQRĞFLNRQNUHWQ\FKOXG]LZSLVXMHVLĊZNUąJSRV]XNL- ZDĔDUW\VWyZWDNLFKMDN.DWDU]\QD.R]\UDF]\3DZHá$OWKDPHUNWyU]\NRP-SURPLWXMąNRQZHQFMRQDOQHLZ\LGHDOL]RZDQHZ\REUDĪHQLHFLDáDZNXOWXU]H´2. 7RZVWĊSQHUR]SR]QDQLHVNRURSRMDZLáRVLĊQDRNáDGFH]DSHZQHQLHNROLGXMH ]LQWHQFMąSLVDUNL:V]HODNRĝOLF]QRWNĊGRNWRUD-RVHIDPRĪQDXMPRZDüWDNĪH ZNRQWHNĞFLHOLWHUDFNLPQLHFRV]HUV]\P SRĞUyGFRUD]OLF]QLHMV]\FKRVWDWQLR WHNVWyZNU\W\F]QRVSRáHF]Q\FK]DDQJDĪRZDQ\FKSHQHWUXMąF\FKVIHU\Ī\FLD ]DVDGQLF]RPDUJLQDOL]RZDQH0DPQDXZDG]HPLĊG]\LQQ\PLSRZLHĞFL à]\ *U]HJRU]D 6WUXP\ND NWyUHM ERKDWHUDPL Vą EH]GRPQL Gnój (2003) :RMFLHFKD.XF]RNDZNWyU\PSRGQRV]RQDMHVWNZHVWLDSU]HPRF\ZURG]L-nie, ponadto sensacyjno-obyczajowe /XVWUD 0DáJRU]DW\ 6DUDPRQR-ZLF]SRGHMPXMąFHZV]DNZąWHNVWDURĞFLL]ZLą]DQHJR]QLPFLHUSLHQLDRUD] SUREOHPHXWDQD]MLF]\ZUHV]FLH-DFND%DF]DND=DSLVNL]QRFQ\FKG\ĪXUyZ NWyU\FK ÄERKDWHUHP´ MHVW GRP RSLHNL VSRáHF]QHM3 : NDĪG\P UD]LHSRZLHĞü5XG]NLHM±FKRüE\]UDFMLPLHMVFDZNWyU\PUR]JU\ZDVLĊMHMDNFMD GRPXVSRNRMQHMVWDURĞFL±ORNXMHVLĊZĞUyGGRNRQDĔXFKRG]ąF\FK]DSURMHNFMĊ DXWRUVNLHMZUDĪOLZRĞFLHPSDWLL]DSXV]F]DMąF\FKVLĊQDPDUJLQHV\VSRáHF]-QHMHJ]\VWHQFMLOXEV]HU]HM HJ]\VWHQFMLVáDEQąFHMXáRPQHM=GUXJLHMVWURQ\ DZáDĞFLZLH±MDNQRWXMH5DEL]R%LUHN±MHGQRF]HĞQLHNVLąĪNDWDZSLVXMH VLĊZHNVSDQV\ZQ\ZRVWDWQLFKODWDFKQXUWOLWHUDWXU\+RORNDXVWXLMHJRVSR-áHF]QHJR RUD] SV\FKRORJLF]QHJR ÄG]LHG]LFWZD´ 3RGMĊW\ WHPDW WUDXP\ RUD] PLHMVFHDNFMLV\WXXMHGRNRQDQLH5XG]NLHMPLĊG]\LQQ\PLZSREOLĪXZ\GDQHM SRĞPLHUWQLH SRZLHĞFL %RJGDQD :RMGRZVNLHJR Tamta strona NWyUHM ERKDWHUDPLVąRFDOHĔF\]=DJáDG\ÄVWDUR]DNRQQLHPHU\FL´]HEUDQLZSRG-ZDUV]DZVNLP SHQVMRQDFLH ]QDF]ąFR SU]H] DXWRUD QD]ZDQ\P Ä$UND´ ]DĞ SU]H]ERKDWHUyZRNUHĞORQ\PPLDQHPÄGRPXSU]HGSRJU]HERZHJR´:SRGHM-mowanej tu lekturze ĝOLF]QRWNLGRNWRUD-RVHIDrozpatrzmy najpierw motyw VWDURĞFLEĊGąF\]ZRUQLNLHPREXZ\PLHQLRQ\FKQXUWyZ VSRáHF]QHJR]DDQ-JDĪRZDQLDRUD]REUD]XMąFHJRWUDXPĊRFDORQ\FK]=DJáDG\
:JáRĞQ\FKVZHJRF]DVXLNRQWURZHUV\MQ\FK]DSLVNDFK%DF]DNXND]\ZDá FLHUSLHQLHPLHV]NDĔFyZGRPXSRPRF\VSRáHF]QHM]SXQNWXZLG]HQLDZUDĪOL- ZHJRZVSyáF]XMąFHJR±LQDGPLHUQLHPRĪHPHG\WXMąFHJR±SLHOĊJQLDU]D]D-ZLHUDMąFSU]\W\PSDNWUHIHUHQFMDOQ\]F]\WHOQLNLHP45XG]NDN UHXMąFGRP VSRNRMQHMVWDURĞFLXND]XMHJRF]\WHOQLNRZL]DVDGQLF]R]SHUVSHNW\Z\SHQ-VMRQDULXV]\:SRZLHĞFLWHMSU]HZDĪDQDUUDFMDSHUVRQDOQD3DUWLHDXNWRUDOQH XZ\GDWQLDQH QD SRF]ąWNX NROHMQ\FK UR]G]LDáyZ SU]\SRPLQDMą GLGDVNDOLD LFK]DVDGQLF]ąIXQNFMąMHVW]DU\VRZDQLHV\WXDFMLVWDW\F]QHMVFHQ\GLDORJR- ZHMRUD]XMDZQLDMąF\FKVLĊSRSU]H]GLDORJSV\FKLF]Q\FKQDSLĊü5XG]NDXND-]XMHGRJRU\ZDMąFHĪ\FLHZ\Ī\ZDMąFHVLĊMHV]F]HZPyZLHQLX ERKDWHURZLH QLHXVWDQQLH]VREąGLDORJXMąQLHNWyU]\]HĞOL]JXMąVLĊZVNOHURW\F]Q\EHáNRW $XWRUNDQLHLGHDOL]XMHVWDUFyZ3UH]HQWXMHVFKRURZDQ\FKOXG]LOLF\WXMąF\FK VLĊVZ\PLGROHJOLZRĞFLDPLF]ĊVWR]áRĞOLZ\FKGRNXF]DMąF\FKVRELHZ]DMHP-QLHG]LHFLQQLHMąF\FKDWDNĪH±SROXG]NX±SU]HFKZDODMąF\FKVLĊG]LHüPL QD NWyU\FK ZL]\W\ GDUHPQLH ]UHV]Wą F]HNDMą 6SRVyE SUH]HQWDFML SHQVMRQD-ULXV]\]DZG]LĊF]DZLHOHGRĞZLDGF]HQLRPQDWXUDOL]PX2SLV\VąGUDVW\F]QH QLHNLHG\SURZRNDF\MQH Ä6LRUEDOLZ\SXV]F]DOLZLDWU\VDSDOLEHNDOL´ Ä:\VFKQLĊFLSHUJDPLQRZLSRZ\JLQDQLRVWHUF]ąF\FKOĊGĨZLDFKZ\GĊW\FK EU]XFKDFK L VNyU]H ]ZLVDMąFHM MDN QLHĞZLHĪH ĪDERW\´ Ä6NyUD WZDU]\ SU]\SRPLQDáDWĊNWyUDSRNU\ZDPRV]QĊ´ 7HLSRGREQHIUDJPHQW\VWDQR-ZLąRV\JQDOL]RZDQ\PSU]H]5DEL]R%LUHNU]HNRPRRGNU\ZF]\PVSRMU]HQLX QDSRGGDQHG]LDáDQLXF]DVXOXG]NLHFLDáR
1LHZąWSOLZLH XWZyU 5XG]NLHM Z\UDVWD ] LQVSLUDFML SRGREQ\FK GR W\FK NWyUHU]ąG]ąWDN]ZDQąV]WXNąNU\W\F]Qą±RGZRáXMąFąVLĊGRZVSyáF]HVQRĞFL LXMDZQLDMąFąVWRVXQNLZáDG]\REHFQHZV]HURNRUR]XPLDQHMNXOWXU]H]ZDQą WHĪV]WXNąFLDáDabject artWUDQVJUHV\MQąRUD]GRNRQDĔMHMUHSUH]HQWDQWyZ NWyU\FKRELHNWHPMHVWFLHOHVQRĞüFKRUDQLHSHáQRVSUDZQDVWDUDZ\NOXF]RQD ]R¿FMDOQHMVIHU\ZL]XDOQHMĝOLF]QRWNĊGRNWRUD-RVHIDZSHZQHMPLHU]HWDNĪH NVLąĪNĊ%DF]DND ]ZDĪP\ĪHMHMERKDWHUSLHOĊJQLDU]ZGRPXRSLHNLVSRáHF]-QHMQDGHZV]\VWNRMHVWDUW\VWą ]GDMHVLĊQLHMHGQRáąF]\ü]SURZRNDF\MQ\PL SUDFDPLQLHW\ONR$OWKDPHUDSRVáXJXMąFHJRVLĊMDNRPRGHODPLOXGĨPLEH]-domnymi (zaprezentowana w 1998 roku praca wideo 7DĔF]ąF\ ukazuje taniec WU]\PDMąF\FKVLĊ]DUĊFHQDJLFKPĊĪF]\]QLNRELHW F]\.R]\U\DOHWDNĪH =ELJQLHZD /LEHU\ L $UWXUD ĩPLMHZVNLHJR :V]\VF\ RQL SRGHMPXMą NZHVWLĊ VSRáHF]Q\FK WDEX ]ZLą]DQ\FK ] FLDáHP QDJLP FKRU\P NDOHNLP VWDU\P XPLHUDMąF\P]FLDáHPQLHREHFQ\PLQLHFKFLDQ\PZHZVSyáF]HVQHMNXOWXU]H ZL]XDOQHMSURPXMąFHMFLHOHVQRĞüPáRGą]GURZąLSLĊNQą/LEHUDMHVWWZyUFą PLĊG]\LQQ\PLSUDF\ZLGHR2EU]ĊG\LQW\PQH(1984, prezentacja 1986), reje- VWUXMąFHMSURFHVSLHOĊJQRZDQLDVFKRURZDQHMVWDUHMNRELHW\EDEFLDXWRUD NDU-PLHQLDP\FLDSRGP\ZDQLDSU]HELHUDQLD,QWHQFMąWZyUF\ZNDĪG\PUD]LH
!
]DPLHU]HQLHP]ZHUEDOL]RZDQ\PSRWZLHUG]DQ\PSU]H]DSRORJHWyZSRGRE-Q\FKG]LDáDĔ ZW\PGRNRQDĔZ\PLHQLRQ\FKZ\ĪHMWZyUFyZ MHVW]DNáyFHQLH ]DGRPRZLRQ\FKZQDV]HMNXOWXU]HZ]RUyZSLĊNQDZUĊF]MHJRW\UDQLL±SU]H-FLHĪQLHQDWXUDOQHJRXIXQGRZDQHJRQDUR]OLF]Q\FKSU]\PXVDFK SR]E\ZDQLD VLĊRZáRVLHQLDRGFKXG]DQLDQLHXVWDQQHMNRUHNFML.R]\UD]DVá\QĊáDMDNRDX-torka wideo-instalacji àDĨQLD SUH]HQWXMąFHM]ZáDV]F]DVWDUHEU]\GNLH NRELHW\V¿OPRZDQH EH]LFK]JRG\ ZEXGDSHV]WHĔVNLHMáDĨQL:LQQHMSUDF\ Olimpia (1996), VNáDGDMąFHMVLĊ]VHULLWU]HFKIRWRJUD¿LSROHPLF]QLHQDZLą]X- MąF\FKGRVá\QQHJRVNDQGDOLF]QHJRQLHJG\ĞSáyWQDeGRXDUGD0DQHWDXWUZD- ODMąFHJRRERZLą]XMąF\NDQRQNRELHFHJRSLĊNQD NWyUHJRPHGLXPMHVWZL]H-UXQHNXURG]LZHMSURVW\WXWNL .R]\UDXND]XMHFLDáRFKRUHLVWDUH0RGHOHPQD GZyFKSLHUZV]\FKIRWRJUD¿DFKMHVWVDPDDUW\VWNDSR]EDZLRQDRZáRVLHQLD FR MHVW HIHNWHP FKHPLRWHUDSLL QD WU]HFLHM ]DĞ ZLG]LP\ QDJą Z\FKXG]RQą VWDUXV]NĊ E\ü PRĪH VIRWRJUDIRZDQą Z GRPX VWDUFyZ = NROHL ĩPLMHZVNL w pracy wideo Sztuka kochania ]DSUH]HQWRZDáOXG]LZV\WXDFMLZ]D-MHPQHJRRND]\ZDQLDVRELHPLáRĞFLF]XáRĞFLSU]\ZLą]DQLDSRWU]HE\FLHSáD SRĪąGDQLD:ĞUyGPRGHOL]QDOD]á\VLĊRVRE\FKRUHVWDUH QLHNWyUH]XMĊüUH-DOL]RZDQHE\á\ZGRPXRSLHNLVSRáHF]QHM5. Nie miejsce tu na rozpatrywanieLQWHQFMLMDNLPLNLHURZDOLVLĊWZyUF\Z\PLHQLRQ\FKSUDF QDZHWJG\E\E\á\ RQH V]ODFKHWQH ĞURGNL SURZDG]ąFH GR FHOX RND]XMą VLĊ ] SXQNWX ZLG]HQLD HW\NLFRQDMPQLHMG\VNXV\MQH:DUWRMHGQDN]ZUyFLüXZDJĊĪHQDJUXQFLH V]WXNLNRQLF]Q\FKERGDMáDWZLHMMHVWDQLĪHOLZOLWHUDWXU]H WDNĪHPLPRZROQLH QDUXV]\ü WDEX Z\PNQąü VLĊ UHJXOH VWRVRZQRĞFL R FR ]UHV]Wą ZVSRPQLDQL WZyUF\]DELHJDMąFKFąFGRWN QąüRGELRUFĊ6ZRLVWąQLHNRQJUXHQFMĊLQWHQFML LXĪ\ZDQHJR LNRQLF]QHJR PHGLXPSU]HND]XXSU]\WRPQLD UDF]HMSR]EDZLR-Q\]DPLDUXSURZRNRZDQLD QLH]DW\WXáRZDQ\ZLHUV]7DGHXV]D'ąEURZVNLHJR NU\W\F]Q\ZREHFZ\QLNDMąFHJR]UHJXá\VWRVRZQRĞFLÄSU]HRF]DQLD´WHJRFR ÄQLHHVWHW\F]QH´D]W\P±WHJRFRSUDZG]LZLHLVWRWQH Ä3DSLHĪRZLĞOLQDND-SLHSRGF]DVJáRV]HQLDKRPLOLL*G\PyZLRPDWHULDOL]PLHLRF\ZLOL]DFML ĞPLHUFL$NDPHU]\VWD]PLHV]DQ\XFLHNDSRGQLHERLNUĊFLPRQXPHQ-WDOQąSDQRUDPĊ:DW\NDQX=UyEQDMD]GQDXVWD3DSLHĪD]NWyU\FKNDSLH ĞOLQD1LHOĊNDMVLĊFRSRZLHNLHURZQLNSURGXNFML=UyE]EOLĪHQLHQDĞOLQĊ ZVLąNDMąFąZRUQDW=EOLĪHQLHQDW\OHGXĪHE\SU]\ZUDFDáRZ]URN´6.
6LĊJDQLH SU]H] 5XG]Ną Z SRZLHĞFL ĝOLF]QRWND GRNWRUD -RVHID po ostre ĞURGNLZ\UD]XHNVSRQRZDQLH¿]MRORJLLÄURELHQLH]EOLĪHĔ´Z\QLND]SRGRE- QHJRMDNZSU]\SDGNXZ\PLHQLRQ\FKZ\ĪHMWZyUFyZNU\W\F]QHJRVWRVXQ-NXZREHF]QDPLRQXMąFHJRZVSyáF]HVQąNXOWXUĊ=DFKRGXZ\SDUFLDXáRPQHM QLHSRGOHJáHMZ]JOĊGHPW\UDQLLSLĊNQDFLHOHVQRĞFLRUD]XPLHUDQLDMHJR±E\ SRVáXĪ\üVLĊRNUHĞOHQLDPL3KLOLSSH¶D$ULqV±Z\JQDQLDPHG\NDOL]DFML7. Styl
!
SU]H]F]\WHOQLNDHPSDWLL Ä3HQVMRQDULXV]HSVXOLVLĊV]\ENR´ Ä2GUXJLHM GZDG]LHĞFLDZQRF\3DQL/HRNDGLDVWDQĊáDZNROHMFHGRU]HĨQLGODVWDU\FK FLHUSOLZRNRS\WQ\FK´ =DUD]HPMHGQDNERKDWHURZLHXWZRUXV\JQRZDQL VąZWHNĞFLHLPLRQDPLSRSU]HG]RQ\PLRNUHĞOHQLHPÄ3DQ´OXEÄ3DQL´8. Ten
]DWHP DPELZDOHQWQ\ VSRVyE SUH]HQWDFML QD]\ZDQLD PRW\ZRZDQ\ MHVW ]D-SHZQHXVLáRZDQLHPSU]\ZUyFHQLDSRGPLRWRZRĞFLOXG]LRPNWyU\FKQLHW\ONR VSRáHF]HĔVWZRDOHQLHU]DGNRURG]LQDZ\SLHUDQDPDUJLQHVZ\NOXF]DF]\- QLąFWDEX Ä1LHW\NDOQLMHVWHĞP\RWFR´ SRZLDGD3DQ+HQRFK=QDPLHQ-QHĪHMHGQ\P]NOXF]RZ\FKPRW\ZyZSRZLHĞFLMHVWGRW\NDUDF]HMMHJREUDN :\]QDF]DMąFHIDEXáĊXWZRUXVSU]ĊJQLĊFLHZąWNXZVSyáF]HVQHJR]XUX-FKDPLDQ\P SRSU]H] ZVSRPQLHQLD SHQVMRQDULXV]\ ZąWNLHP ZVSRPQLHQLR-Z\P±RER]RZ \PWNZLZSRGHMPRZDQHMSU]H]DXWRUNĊSUREOHPDW\FHNWy-UąMHVWSU]\ZRá\ZDQD±PRW\ZRZDQDQLHW\ONRNXOWXURZR PHG\NDOL]DFMD DOH]ZáDV]F]DLGHRORJLF]QLHZW\PSU]\SDGNXUDVRZRLELRORJLVW\F]QLH QD-]L]P ±WHQGHQFMDGRXVXZDQLD]SRODZLG]HQLDWHJRFRVWDUHFKRUHXáRPQH Z]EXG]DMąFHQLHFKĊü]JRáDREU]\G]HQLHGRDPSXWRZDQLDZV]\VWNLHJRWHJR FRREFH*áyZQDERKDWHUNDSRZLHĞFL3DQL&]HFKQDMDNUyZQLHĪMHMVLRVWUD 3DQL/HRNDGLDVąR¿DUDPLHNVSHU\PHQWyZPHG\F]Q\FKGRNWRUD0HQJHOHJR Vąĩ\GyZNDPL 2ELHSU]HĪ\á\REy]G]LĊNLWHPXĪHVNáDPDá\LĪVąEOLĨQLDF]-NDPL =DSHZQHĩ\GDPLVą3DQ+HQRFKL3DQ/HRQ 5DELQRZLF] 0QRĪąF ]DVNDNXMąFH ]ELHĪQRĞFL ± VNąG ERZLHP W\OX SHQVMRQDULXV]\ R Ī\GRZVNLFK NRU]HQLDFKZHZVSyáF]HVQ\PVWRáHF]Q\PGRPXVWDUFyZ"±DXWRUNDRVáDELD ZHU\VW\F]Q\DVSHNWXWZRUX3U]HGHZV]\VWNLPMHGQDNXVWDQDZLDDQDORJLĊ PLĊG]\ GRPHP VSRNRMQHM VWDURĞFL L RER]HP NRQFHQW UDF\MQ\P REy] VWDMH VLĊ PHWDIRUą SHQVMRQDWX SHQVMRQDW XSRGDEQLD VLĊ GR ODJUX -DN-NROZLHN ]HVWDZLHQLH WR Z\GDMH VLĊ NRQWURZHUV\MQH SURZRNDF\MQH QLH QD-OHĪ\ SU]HRF]Dü ĪH Z REX SU]\SDGNDFK PDP\ GR F]\QLHQLD ] LQVW\WXFMDPL WRWDOQ\PLSHáQLąF\PLIXQNFMĊ±MDNWRXMPXMH(UYLQJ*RIIPDQ±Ä]ELRUQLF\ RGSDGyZ´9 =NROHL$QWRQL.ĊSLĔVNLZVND]XMHĪHMHGQ\P]LVWRWQ\FKQLHEH]-SLHF]HĔVWZZVSyáF]HVQHMF\ZLOL]DFMLWHFKQLF]QHMMHVWSRVWU]HJDQLHF]áRZLHND ZNDWHJRULDFKXĪ\WHF]QRĞFL ZWHMSHUVSHNW\ZLHROXG]LDFKVWDU\FK]QLHGR-áĊĪQLDá\FKSU]HZOHNOHFKRU\FKÄPRĪQDE\SRZLHG]LHüĪHVąEH]XĪ\WHF]QL ZRER]LHSU]H]QDF]RQRLFKªGRJD]X©:VSRáHF]HĔVWZLHWHFKQLF]Q\PL]ROX-MHVLĊLFKZUyĪQHJRURG]DMXLW\SXGRPDFKRSLHNL´10. -DNRUHDOLVW\F]QRQDWXUDOLVW\F]QąSRFKRSQLH]DNODV\¿NRZDáDWĊSRZLHĞü 0DULD -HQW\V XOHJDMąF VXJHVWLL VSRáHF]QHJR WHPDWX RUD] PRGHOX QDUUDFML11.
-XĪ SU]HFLHĪ JURWHVNRZD QD]ZD ]DNáDGX SRJU]HERZHJR 3RFDáXQHN (GHQX NRQZHQFMĊWĊSRGZDĪD2UHDOL]PLHPRĪQDE\PyZLüJG\E\SUH]HQWDFMDG\-UHNWRUD ÄSHQVMRQDWX´ SU]\ZRG]ąFD QD P\ĞO ZL]HUXQHN RER]RZHJR RSUDZ-F\ HVHVPDQD NRPHQGDQWD ODJUX G\NWRZDQD E\áD SHUVSHNW\Zą ERKDWHUyZ
!
SHQVMRQDULXV]\NWyU]\±MDNVLĊRND]XMH FRUD]Z\UDĨQLHMFKZLHMHVLĊUHJXáD SUDZGRSRGRELHĔVWZD ±ZZLĊNV]RĞFLVąE\á\PLZLĊĨQLDPLRER]yZNRQFHQ-WUDF\MQ\FK-HGQDNĪHWRZMĊ]\NXZV]HFKZLHG]ąFHJRQDUUDWRUD]QDMGXMHP\ IRUPXáĊ ÄZ\áDZLDáFKRU\FKZF]DVLHSRVLáNyZ´ NDĪąFąP\ĞOHüRGRNR-nywanych w lagrach selekcjach. To narrator powiadamia czytelnika o pen-VMRQDULXV]NDFKVRUWXMąF\FKZSUDOQLELHOL]QĊQDNWyUHMZ\KDIWRZDQRQXPHU\ SU]\QDOHĪQHNDĪGHPX]SHQVMRQDULXV]\3RQDGWREH]SRĞUHGQLRZPRZLHG\- UHNWRUDSRMDZLDVLĊPRW\ZRZDQ\]GDU]DMąF\PLVLĊXFLHF]NDPLSHQVMRQDULX-V]\ QDND] QDNáDGDQLD QD UDPLĊ RSDVNL ]H VáRQHF]NLHP D WDNĪH VWDQRZF]R Z\UDĪRQDSU]H]HĔVXJHVWLDDE\RGGDZDOLRQLVZHNRV]WRZQRĞFLZGHSR]\W 7DNZLĊFĞQLąF\VLĊ3DQL&]HFKQLHG\UHNWRU]DU]ąG]DMąF\DSHONDĪąF\VWDü QDEDF]QRĞüMHVW]DUyZQRHIHNWHPRER]RZHMWUDXP\ERKDWHUNL±Ä&]\PRJĊ SRZLHG]LHüRVRELHĪHMHVWHPRFDORQD"´ ±MDNLZ]PRFQLHQLHPXVWDQR-ZLRQHMSU]H]SLVDUNĊZVND]DQHMZ\ĪHMDQDORJLL ĝOLF]QRWNDGRNWRUD-RVHIDQLHMHVWMHGQDNZ\áąF]QLHPHWDIRUąF]\SDUDER-Oą8ND]\ZDQ\ZSRZLHĞFLĞZLDWQLHSRGGDMHVLĊUHJXáRPSURVWHJRSU]HNáDGX -HM Z\PRZĊ LGHRZą MDN WHĪ RGF]\WDQLH ZSLVDQHM Z QLą HVWHW\F]QRHW\F]-QHMLQWHQFMLNRPSOLNXMHV\JQDOL]RZDQ\ZW\WXOHPRW\ZNDWDLR¿DU\:WHM PLHU]H5XG]ND±DXWRUNDXURG]RQDZURNX NWyUHMREF\MHVWLPSHUDW\Z GDZDQLDĞZLDGHFWZDZLHUQRĞFLKLVWRU\F]QHMSUDZG]LH±VLOLVLĊQDRU\JLQDO-QRĞü 7\OH ĪH SUH]HQWRZDQ\ SU]H] QLą OHNFHZDĪąF\ VWHUHRW\S\ ± QLH W\ONR QLHPDUW\URORJLF]Q\DOHWDNĪHHURW\F]Q\VDGRPDVRFKLVW\F]Q\±DVSHNWUHODFML ÄHVHVPDQ±ZLĊ]LHĔ ZLĊĨQLDUND ´]QDQ\MHVW]DUyZQREDGDF]RPSUREOHPD-W\NLRER]RZHMMDNLV]WXFH GRĞüZVSRPQLHüJáRĞQ\¿OP/LOLDQ\&DYDQLThe
Night Porter (Nocny portier, 1974) czy mniej znane opowiadanie Mariana
Pankowskiego 0RMD665RWWHQIKUHU-RKDQQD(z tomu =áRWRĪDáREQH2002). 7U]HEDMHGQDNSU]\]QDüĪHSRGREQHXMĊFLDVąZJáyZQ\PQXUFLHV]WXNLQLH-F]ĊVWHPDUJLQDOQH12.
:UROLNDWDSLVDUNDREVDG]LáDGRNWRUD-RVHID0HQJHOHJRIDQDW\NDHXJH-niki, genetyki rasowej, symbol medycyny selektywnej, dwudziestowiecz-QH XRVRELHQLH F\QL]PX RNUXFLHĔVWZD VDG\]PX QD]\ZDQHJR ÄSRWZRUHP´ Ä$QLRáHPĝPLHUFL´13
=DUD]HP±GĪHQWHOPHQDPĊĪF]\]QĊXMPXMąFHJRHOH-JDQFNLHJR R QLHSU]HFLĊWQHM LQWHOLJHQFML L XURG]LH ZUDĪOLZHJR QD V]WXNĊ NWyUHJRG]LHFLZ%LUNHQDX±]ZáDV]F]DEOLĨQLĊWDQDNWyU\FKSU]HSURZDG]Dá HNVSHU\PHQW\±QD]\ZDá\ÄZXMNLHP´DQDZHWÄWDWą´1LHNWyU\P]QLFKSR ODWDFKWUXGQRE\áRXZLHU]\üZPURF]QąVWURQĊRVRERZRĞFL0HQJHOHJR MHGHQ ]ZLĊĨQLyZZVSRPLQD Ä'ODQDVGODEOLĨQLąW>E\á@MDNWDWDMDNPDPD'OD QDV=GUXJLHMVWURQ\E\áPRUGHUFą´ LQQ\ZLĊ]LHĔSU]\UyZQDáMHJRGZRLVWą QDWXUĊGRGRNWRUD-HN\OODLSDQD+\GH¶D14:NDĪG\PUD]LHZSRZV]HFKQ\P
!
SRVWDFLąZUĊF]PLWRORJLF]Qą QLHW\ONRXRVRELHQLHPQD]LVWRZVNLFK]EURGQL DOHWHĪGHPRQL]PXDEVROXWQHJR]áD15-XĪZSRZVWDá\PZ%LUNHQDXZ
roku (roku przybycia Mengelego do Auschwitz) wierszu Leny Rapaport wy-VW\OL]RZDQ\MHVWQDV]DWDQDDQLRáD]DJáDG\ Ä-DNV]DWDQZV]HFKSRWĊĪQ\MDN ELF]LSDOHFERĪ\=SU]HSDVWQ\FKJáĊELQQRF\]FLHPQHMZ\V]HGáHPRWFKáDQL >«@-DZFLHOHQLH]QLV]F]HQLD«´16. Proces demonizacji trwa nieprzerwanie
ZODWDFKQDVWĊSQ\FK Ä,PGáXĪHMMHVWSRV]XNLZDQ\LPGáXĪHMQLHPRĪQDJR ]QDOHĨüW\PZ\UDĨQLHMVW\OL]XMHVLĊJRQDHVHVPDQDSRWZRUDNWyU\PRUGR-ZDáVWHU\OL]RZDáLSU]HSURZDG]DáVHOHNFMHEH]PDáDUyZQRF]HĞQLHMDNE\E\á wszechobecny w Brzezince, Monowicach, obozie macierzystym Auschwitz LRER]DFK¿OLDOQ\FK´17:SUDZG]LHZLĊ]LHĔGRNWRU0LNOyV1\LV]OLÄDV\VWHQW´
0HQJHOHJR SU]HSURZDG]DMąF\ Z RER]RZ\P ODERUDWRULXP VHNFMH ]ZáRN ZVSRPLQD MDNR QDMEDUG]LHM QLHOXG]NLHJR ]Z\URGQLDáHJR ]EURGQLDU]D 7U]H-FLHM 5]HV]\ 662EHUVFKDUIKUHUD 2WWRQD 0ROOD V]HID NUHPDWRULyZ Z %LU-NHQDXZSRUyZQDQLX]NWyU\PÄQDZHWZ0HQJHOHPRĪQDVLĊE\áRGRV]XNDü MDNLFKĞ OXG]NLFK XF]Xü´18 MHGQDN WR 0HQJHOH ± ZH ZVSRPQLHQLDFK E\á\FK
ZLĊĨQLyZ QLHXVWDQ QLH REHFQ\ QD UDPSLH GRNRQXMąF\ VHOHNFML PRUGHUFD G]LHFLRZáDGQLĊW\IDXVW\F]QąPDQLą±VWDáVLĊXFLHOHĞQLHQLHPQDMZLĊNV]\FK SRWZRUQRĞFLÏZ]EURGQLF]\OHNDU]LQVSLURZDáSLVDU]\L¿OPRZFyZ]QDMGX- MąF]Z\NOHRGELHJDMąFHRGKLVWRU\F]QHJRSLHUZRZ]RUXZFLHOHQLH±ZGUDPD-cie Rolfa Hochhutha 'HU 6WHOOYHUWUHWHU (1963, Namiestnik Z SRZLHĞFLDFK
Marathon Man (1974, 0DUDWRĔF]\N) Williama Goldmana, 7KH %R\V IURP Brasil (1976, &KáRSF\ ] %UD]\OLL) Iry Levina, 7LPH¶V $UURZ RU 7KH 1DWXUH RI WKH 2IIHQFH (1991, 6WU]DáD F]DVX DOER QDWXUD Z\VWĊSNX) Martina Amisa,
DWDNĪHZ]UHDOL]RZDQ\FKQDSRGVWDZLHQLHNWyU\FK]QLFKJáRĞQ\FK¿OPDFK
0DUDWRĔF]\N -RKQD6FKOHVLQJHUD&KáRSF\]%UD]\OLL )UDQNOLQD
-6FKDIIQHUDF]\Namiestnik (2002) Constantina Costy-Gavrasa.
)LJXUD0HQJHOHJRMHVWEH]ZąWSLHQLDMDNRDUW\VW\F]Q\WHPDWDWUDNF\MQD $WUDNF\MQRĞüRND]XMHVLĊ]DUD]HPSRGVWDZRZąMDNRĞFLąRNWyUą±VLĊJDMąF SRWĊSRVWDü±]GDMHVLĊ]DELHJDü5XG]ND:LGRF]QHMHVWWRMXĪZSLHUZV]\P ]GDQLXSRZLHĞFL Ä.LHG\SRUD]SLHUZV]\>&]HFKQD@VWDQĊáDSU]HGGRNWRUHP -RVHIHPGZXQDVWROHWQLDLQDJDZ\F]XáDMHJR]DFKZ\W´ $E\ZÄGRNWRU]H -RVH¿H´UR]SR]QDü0HQJHOHJRQLHSRWU]HEDV]F]HJyOQHMSU]HQLNOLZRĞFLVWąG QD]ZLVNRWRSRMDZLDVLĊGRSLHURQDVWURQLHGZLHĞFLHG]LHVLąWHM1LH]DOHĪQLHRG WHJRĪHQLHZV]\VWNLHEOLĨQLĊWDNWyUHSU]HĪ\á\VSRWNDQLH]0HQJHOHPPyZLą RQLPĪHE\áVWUDV]Q\RNUHĞOHQLHÄGRNWRU-RVHI´REHFQHZMĊ]\NX]DUyZQR QDUUDWRUDMDNL3DQL&]HFKQ\ EU]PL]DVNDNXMąFRIDPLOLDUQLH%DUG]LHM MHGQDN ]DVWDQDZLD SR]RVWDĔP\ SU]\ NZHVWLL DWUDNF\MQRĞFL ZSURZDG]RQ\ SU]H]5XG]NąZąWHNHURW\F]Q\QLHW\ONRVDG\VW\F]Q\DOHZUĊF]VDG\F]Q\
SU]\ZRG]ąF\QDP\ĞOXWZRU\VáDZQHJRPDUNL]D]OXERĞFLąXND]XMąFHHNV-!
SHU\PHQW\ NWyU\FK SU]HGPLRWHP MHVW G]LHZF]ĊFD G]LHZLF]D QLHZLQQRĞü 5XG]NDZSUDZG]LHQLHHSDWXMHVHNVXDOQRĞFLą-HMSRZLHĞFLRZDZDULDFMD DSR-kryf) na temat Mengelego zbudowana jest raczej z erotycznych sugestii, na-SRPNQLHĔĞODGyZ7UXGQRMHGQDN]JRG]LüVLĊ]0DUWą&XEHUEDJDWHOL]XMąFą NZHVWLĊMDNPDVLĊRZDVHQVDFMDGRKLVWRU\F]QHMSUDZG\19,JQRUXMąFERZLHP
NZHVWLĊHURW\]PXRSUDZF\]$XVFKZLW]]DSU]HSDV]F]DP\PRĪOLZRĞüUHNRQ-VWUXNFMLDXWRUVNLHJR]DPLHU]HQLD&]\SLVDUFHDXWRUFHNLONXGRVWU]HĪRQ\FK MHGQDN QLH SU]\QRV]ąF\FK QDGPLHUQHM VáDZ\ NVLąĪHN FKRG]L Z SLHUZV]\P U]ĊG]LHRNZHVWLHVSRáHF]QLHLVWRWQH MDNPHG\NDOL]DFMDIXQNFMRQRZDQLHOX-G]LREFLąĪRQ\FKRER]RZąWUDXPąGHPLWRORJL]XMąFHQDUXV]DQLHVWHUHRW\SyZ ]ZLą]DQ\FK]ODJUHPOXE±MDNFKFH&XEHU±RÄQRZHPLHMVFHGODĪ\GRZVNLHM NRELHW\´ZOLWHUDWXU]HSROVNLHM F]\SU]HGHZV]\VWNLPRPRFQLHMV]H]DLVW-QLHQLHQDVFHQLHOLWHUDFNLHM]JRGQLH]QDMOHSV]ą]PRĪOLZ\FKVWUDWHJLLG]LĊNL NWyUHMLVWQLHMą$OWKDPHU.R]\UD/LEHUDĩPLMHZVNLDWDNĪH'RURWD1LH]QDO-VNDF]\$OLFMDĩHEURZVND±VWUDWHJLąVNDQGDOXRSDUWąQDáDPDQLXNDWHJRULL VWRVRZQRĞFL20 -HĪHOL SUDZGą MHVW ĪH 0HQJHOH FKRU\FK QLJG\ QLH GRW\NDá21,
D MDNLHNROZLHN EOLĪV]H ]ZLą]NL ] ZLĊĨQLDPL E\á\ GOD WHJR ]GHF\GRZDQHJR QD]LVW\QLHGRSRP\ĞOHQLDD]EOLĪHQLHSáFLRZHQLHZ\REUDĪDOQH22]ZáDV]F]D
] ĩ\GyZNą ± SRGF]DV JG\ ZLHOX HVHVPDQyZ XWU]\P\ZDáR NRQWDNW\ SáFLR-ZH]ZLĊĨQLDUNDPL]Z\NOHSRSU]H]JZDáW±REVDG]DQLHZáDĞQLHMHJRZUROL HURW\F]QHMZ\QLNDáRE\Z\áąF]QLH]FKĊFL]DVNRF]HQLD]\VNDQLDSU]\FK\OQR- ĞFLRGELRUF\QDVWDZLRQHJRQDVHQVDFMĊF]\WDNSRĪąGDQąZNXOWXU]HZVSyá-F]HVQHMWUDQVJUHVMĊ236NąSHĞZLDGHFWZDZHGOHNWyU\FK0HQJHOHQDND]\ZDá
Z RER]LH Z\NRQ\ZDQLH ]GMĊü QDJLFK ZLĊĨQLyZ OXE SRV]F]HJyOQ\FK F]ĊĞFL FLDáD Z W\P RUJDQyZ SáFLRZ\FK24 FR ]DSHZQH Z\QLNDáR ] SDVML EDGDZ- F]HM F]\WHĪGRW\F]ąFH]PXV]DQLDVLyVWUEOLĨQLDF]HNGRRGE\ZDQLDVWRVXQ-NyZVHNVXDOQ\FK]LQQ\PLEOLĨQLDNDPLZFHOXSU]HNRQDQLDVLĊF]\EOLĨQLĊWD EĊGąSáRG]LüEOLĨQLĊWD25QLHVąZ\VWDUF]DMąF\PX]DVDGQLHQLHP RF]\ZLĞFLH ZNDWHJRULDFKVWRVRZQRĞFLEROLWHUDWXU]H]]DVDG\ZROQRZV]\VWNR WDNLHJR np. passusu Ä%\ZDáRĪHMąGRW\NDá*áDVNDáMHMGáXJLHZáRV\RGJDUQLDáGR W\áX>«@*áDG]LáVWRĪNRZDWHSLHUVL´ =QDMGXMHP\WHĪRSLV]GHF\GRZDQLH ĞPLHOV]\ Ä.D]Dá MHM XPDORZDü VLĊ ]GMąü SDVLDN L WDĔF]\ü GR ĞSLHZX 6áR-ZLF]ND:\JLQDáDVLĊ]SU]\PNQLĊW\PLRF]DPL'RNWRU-RVHISDWU]\áQDMHM á\GNL1DMHMWZDUGH]ZDUWHSRĞODGNL2E¿WRĞüUG]DZ\FKSRVNUĊFDQ\FKNáD-NyZ=GMąáUĊNDZLF]NĊ3RFLHUDáQLąR]DSUDVRZDQHNDQW\VSRGQL:NąFLNDFK XVWSRMDZLá\VLĊSĊFKHU]\NLĞOLQ\>«@3U]\ZRáDáMą3RGHV]áD3DWU]\OLVRELH ZRF]\3OXQąáMHMZWZDU]QLHVSXĞFLáDJáRZ\1DZHWQLHRF]\ĞFLáDWZDU]\ ĝOLQDZROQRĞFLHNDáD.RSQąáMą´ ± =DUyZQRZREV]HUQHMELRJUD¿L 0HQJHOHJRDXWRUVWZD3RVQHUDL:DUH¶DZSU]\ZRá\ZDQHMSUDF\.OHH JG]LH HNVSHU\PHQWRP Ä$QLRáD ĝPLHUFL´ SRĞZLĊFRQR RVREQ\ UR]G]LDá Z SUDF\
!
SV\FKLDWU\/LIWRQDZHZVSRPQLHQLDFK1\LV]OLHJRMDNWHĪZDUW\NXOH+HOHQ\ Kubicy26QLH]QDMG]LHP\QLF]HJRZLĊFHMDQLĪHOLZVSRPQLDQHIRWRJUDIRZDQLH
L ]PXV]DQLH EOLĨQLąW GR NRSXODFML QD WHPDW VHNVXDOQHJR DVSHNWX RVRERZR-ĞFL0HQJHOHJRZ$XVFKZLW]-HĪHOLQDZHW]DFKRZDQLDSRGREQHGRRSLVDQ\FK SU]H]5XG]NąPLDá\E\PLHMVFHLLVWQLDá\E\QDWHQWHPDWĞZLDGHFWZDLVWRWQH SR]RVWDMHWRĪHZSRZV]HFKQ\PZ\REUDĪHQLXVDG\]P0HQJHOHJRZLą]DQ\ jest z zadawaniem cierpienia i zabijaniem, wyzbytym zabarwienia seksualne-JR7DNF]\LQDF]HMDXWRUNDRGELHJDRGVWHUHRW\SRZHJRXMĊFLDáDPLąFWDEX XQLHZDĪQLDMąFNDWHJRULĊVWRVRZQRĞFLRUD]E\üPRĪH±JG\E\ĞP\RGHEUDOLMHM przywilej poetyckiej licencji ±IDáV]XMąFU]HF]\ZLVWRĞü
àDPDQLHNRQZHQFMLZSUH]HQWDFMLĞZLDWDNRQFHQWUDF\MQHJRRUD]]DNáyFH-QLHSU]H]SLVDUNĊ±notabene EĊGąFą]Z\NV]WDáFHQLDSV\FKRORJLHP±SRWRF]-Q\FK Z\REUDĪHĔ L ZLHG]\ GRW\F]ąF\FK ]ZLą]NX NDWD L R¿DU\ SU]HMDZLD VLĊ WDNĪHZW\PĪH3DQL&]HFKQDQLHQLHQDZLG]LGRNWRUD-RVHID,FKZ]DMHPQD relacja polega na perwersyjnej, wcale nie jednostronnej, sadomasochistycznej JU]H0áRGDSLĊNQDĩ\GyZNDVWDMąFDVLĊNRELHWą±QLHZSHáQLGRVWĊSQ\GOD QD]LVW\RELHNWVHNVXDOQ\±QLHMHVWZ\áąF]QLHRELHNWHPSU]HPRF\OHF]WDNĪH SRGPLRWHPG]LDáDQLDĞZLDGRP\PVZ\FKVNURPQ\FKZSUDZG]LHSU]HZDJ Ä2QDMHVWWXSRWRE\RQVLĊQLHQDZLG]Lá>«@0RĪHW\ONRPRĞFLüVLĊZQLHM 6NDOSHOHP6WU]\NDZNą,Jáą%DNWHULDPL´ 0LPRĪHGODGRNWRUD-RVHID UyZQRF]HĞQLHHVWHW\LVDG\VW\27ÄREVHUZRZDQLHMHMEyOXMHVWSLĊNQLHMV]HQLĪ U]XFHQLHMHMĞFLHUZDQDWDF]NĊ´ ÄPRV]F]HQLH´RND]XMHVLĊZ]DMHPQH Ä7DNLáDGQ\SDQ&]\VW\3DFKQLDáSLĊNQLH0RFQR&KFLDáDE\üEOLĪHMQLHJR ERZWHG\QLHF]XáDRGRUXVSDORQHJROXG]NLHJRPLĊVDNWyU\PSU]HVLąNáD>«@ =DZV]HPLDáGRVNRQDOHXV]\W\PXQGXU>«@/XELáDSU]HGQLPVWDZDü3RGQR-VLüGRJyU\UDPLRQD2EUDFDüVLĊZNRáR>«@&]DURZDáDJR:SDWU\ZDáVLĊ ZMHMFLDáR´ 283LĊNQHPáRGHL]GURZHFLDáRMHVWW\PFRRFDOD&]HFKQĊ 2VWDWHF]QLHMHGQDNQLHVDGRPDVRFKLVW\F]QHUHODFMHVWDMąVLĊZSRZLHĞFL QDMZDĪQLHMV]HOHF]HPRFMRQDOQ\FKáyG Z\HNVSRQRZDQ\ZWHNĞFLHSRSU]H] SU]HFLZVWDZLRQ\ PX PĊF]ąF\ XSDá D ]ZáDV]F]D QDUF\]P 3V\FKRDQDOL-W\N7RELDV%URFKHUXWU]\PXMHĪHZ0HQJHOHPSU]HMDZLDáVLĊÄQDUF\VW\F]Q\ DVSHNW VDG\]PX´29 : SRZLHĞFL 5XG]NLHM QDG REUD]DPL RNUXFLHĔVWZD JyUĊ
bierze analiza psychologiczna (psychologizm to kolejny jej aspekt, zarazem QXUWZNWyU\PPRĪQDMąUR]SDWU\ZDü 3U]HGPLRWHPXWZRUXQLHMHVWMHGQDN QDUF\VW\F]Q\Ä$QLRáĝPLHUFL´OHF]3DQL&]HFKQDMXĪMDNRVWDUDNRELHWD]MHM RGELHJDMąFąRGQRUP\RER]RZąWUDXPą0RĪQDSRZLHG]LHüĪHGRNWRU-RVHI QLHW\ONR]DNDĪDMHMFLDáRDOHWDNĪHGXV]ĊF]\±MDNZROHOLE\SV\FKRORJRZLH± SV\FKLNĊ %DGDQLD ZVND]XMą ĪH NRELHFLH R VNáRQQRĞFLDFK PDVRFKLVW\F]Q\FK QLH
VSUDZLDUR]NRV]\SRGGDZDQLHVLĊSU]HPRF\RERMĊWQLHNRJRSU]HFLZQLHZR-!
EHFREF\FKPĊĪF]\]QQLHU]DGNRGHPRQVWUXMHRQDGXPĊLZ\QLRVáRĞüFRMHVW RGZURWQRĞFLą WHJR F]HJR SRĪąGD RG NRQNUHWQHJR SDUWQHUD E\ZD SRQDGWR WDNĪHFHFKXMąFHGDQąNRELHWĊVNáRQQRĞFLPDVRFKLVW\F]QHVWDMąVLĊQLHNLHG\ SU]\F]\QąMHMX]DOHĪQLHQLDRGSU]HVWĊSF\30
'RNWRU-RVHIMHVWREHFQ\ZĪ\-FLX3DQL&]HFKQ\GRVDPHJRNRĔFD0ąĪZáDĞFLZLHQLHPDGRQLHMGRVWĊSX %RKDWHUNDSRZLHĞFLEĊGąFZHZQąWU]ÄSRJUXFKRWDQD´ MHVWMHGQRF]HĞQLH GXPQD Z\QLRVáD SUyĪQD ] QLHX]DVDGQLRQ\PL SUHWHQVMDPL SUHWHQVMRQDOQD ±QDUF\VW\F]QD-HVWZUĊF]NOLQLF]Q\PREUD]HPQDUF\]PX31 – jako niezdolna
GRJáĊEV]HJR]DDQJDĪRZDQLDHPRFMRQDOQHJR]DNRFKDQD SRGREQLHMDNKLVWR-ryczny Mengele) w sobie samej32R]LĊEáDVHNVXDOQLH QLHJG\бZREHFPĊĪD
ĪąGQDSRG]LZX DZNRQVHNZHQFMLQLHOXELDQDSU]H]NROHĪDQNLZSUDF\LUDF]HM QLH]\VNXMąFD]E\WQLHMV\PSDWLLF]\WHOQLND -HVWÄRGPLHĔFHP´ZNDĪG\PUD-]LH]DZV]HONąFHQĊFKFHVLĊSR]\W\ZQLHZ\UyĪQLDüVSRĞUyGSHQVMRQDULXV]\ 7ĊRGPLHQQRĞüKRGXMHZVRELHQLHMDNRab origine, od spotkania z Mengelem. -XĪZRER]LHÄE\áDLQQD1LHSáDNDáD-DNE\QLHF]XáD]LPQD2GRUX´ 7D QDG]Z\F]DMQDRGSRUQRĞüQD]LPQR±GRNWRU+DQVMHVW]GXPLRQ\ĪHQLH]D-PDU]áDVWRMąFQDJRSU]H]NLONDJRG]LQQDĞQLHJXQDZHWÄQLHF]XáD]LPQD´ ±DWDNĪHHPRFMRQDOQ\FKáyG]GDMąVLĊE\ü]DV]F]HSLRQHMHMSU]H]0HQ- JHOHJR SRGREQ\ZąWHN±]RSW\PLVW\F]Q\P]ZLHĔF]HQLHP±]QDP\].Uy-ORZHMĝQLHJX$QGHUVHQD :GRPXVWDUFyZERKDWHUNDQLHXVWDQQLHSRGNUHĞOD VZą¿]\F]QąLLQWHOHNWXDOQąVSUDZQRĞüGEDRVZyMZ\JOąG]DFKRZXMąFG\- VWDQVZREHFZVSyáSHQVMRQDULXV]\=DUD]HPSUDJQąF]DZV]HONąFHQĊZ]EX-G]DüSRG]LZSU]HGVWDZLDVLĊQDZHWMDNR«0LVV$XVFKZLW]
Narcystycznemu skrzywieniu bohaterki towarzyszy inny rodzaj regresji. Do- W\F]\RQ]UHV]WąQLHW\ONRMHM6WDURĞüZNWyUHMERKDWHURZLHXVLáXMąVLĊMDNRĞ]D-GRPRZLüRVZRLüMąE\ZDQDW\OHGRVNZLHUDMąFDĪHFLVSRĞUyGQLFKNWyU]\Vą E\á\PLZLĊĨQLDPL«WĊVNQLą]DRER]HP7DVSHF\¿F]QDQRVWDOJLDG\NWRZDQD MHVWZVSRPQLHQLHPXWUDFRQHJRG]LHFLĔVWZDRMFRZVNLFKXF]XüPLQLRQHMPáR-GRĞFLVSUDZQRĞFL¿]\F]QHMÄ7ĊVNQLĊ]DRER]HP>«@7DPPRMHG]LHFLĔVWZR >«@7DPE\áDPG]LHFNLHPERE\áDP]WDWą´ =SHUVSHNW\Z\REHFQHJR ÄVNXUZLRQHJR´Ī\FLDZGRPXVWDUFyZ±ZVSRPLQDODJHU]SHZQąQRVWDOJLą 3DQ0LURQ Ä6WDOLĞP\ZĞQLHJX%RVR:SRGDUW\FKáDFKDFK1DZHWNDWDUX F]áRZLHNQLHGRVWDá´ 1DMUDG\NDOQLHMWĊVNQRWDWDREMDZLDVLĊZSU]\SDG-NXPĊĪD3DQL/HRNDGLLDONRKROLNDNWyU\ND]DáMHMRG]LHZDüVLĊZSDVLDNLMą PXV]WURZDá Ä3RPLPREyOXFKĊWQLHSRGGDZDáDVLĊPXV]WURP>«@5R]XPLD-áDJR1LHWĊVNQLáGRRER]X7ĊVNQLá]DVZRLPG]LHFLĔVWZHP1DZHW]DW\P ZV]DZ\P ] NURVWDPL L QD F]ZRUDNDFK´ 7DNĪH 3DQ /HRQ NWyU\ SR- F]ąWNRZR]DSHZQH]UDFMLĪ\GRZVNLFKNRU]HQLZ\U]HNáVLĊG]LHFLĔVWZD]D-SDUáVLĊQDZHW]PDUá\FKEOLVNLFKRVWDWHF]QLHÄGREU]HF]XáVLĊW\ONRZRER]LH 3U]HGSU]\MD]GHPWXWDM>GRGRPXVWDUFyZ@RGZLHG]DáREy]UD]ZURNX´
!
/HNFMDSá\QąFD]OHNWXU\ĝOLF]QRWNLGRNWRUD-RVHIDQLHMHVWZV]DNĪHSHV\- PLVW\F]QD3U]\F]\PWRQLHZSLVDQ\ZSRZLHĞüZ]PLDQNRZDQ\SU]H]5D- EL]R%LUHNKXPRUSRVLDGDZDORURFDODMąF\±UDF]HMQLHĞPLHV]Q\ERQLHZ\-EUHGQ\'LDORJRVLNDQLXGRXP\ZDONLSDGDMąFH]XVWVWDUXV]ND]GDQLH Ä']LĞ NWRĞPLQDVUDáGRáyĪND´ Z]PLDQNDRG\VWU\EXWRU]HSDSLHUXWRDOHWRZHJR GODMHGQRUĊF]Q\FKF]\RSRF]WyZNDFKPDORZDQ\FKSU]H]EH]QRJLFKLEH]UĊ-NLFKDUW\VWyZÄ]DGNDPL´±SRSURVWXQLHEDZLą3RGREQLHQLHMHVW]DEDZQH QLHXVWDQQLHSRQDZLDQHSU]H]3DQLą%HQLĊNLHURZDQHGRZVSyáSHQVMRQDULX- V]\S\WDQLHF]\ZROąE\üSRFKRZDQLF]\VSDOHQL ]ZáDV]F]DĪHNUHPDFMDNR-MDU]\VLĊF]\WHOQLNRZL]NUHPDWRULXP ĝPLDüVLĊPRĪQDERZLHP]JDSLRVWZD QLH ]DĞ ]H VWDUF]HM VNOHUR]\ 7DN QDND]XMH VWRVRZQRĞü : VSRVyE EDUG]LHM SU]HNRQXMąF\OHNFMLRSW\PL]PXSLVDUNDXG]LHODF]\WHOQLNRP±VWDU\PQDWH-UD]PáRG\PQDSU]\V]áRĞü±XVWDPL3DQD/HRQD Ä8PDUOLSHáQLąZDĪQąUROĊ 2QLQDPPyZLąĪHMHV]F]HPDFLHFRĞWDPSU]HGVREą´ 1D]QDF]RQD SU]H]ORVSURWDJRQLVWNDXWZRUX&]HFKQDXSDUFLHZLHU]\ĪHQDMZDĪQLHMV]H MHVWZFLąĪSU]HGQLą ÄMDFKFLDáE\PMHV]F]HFRĞSU]HĪ\ü´ 'HF\GXMHVLĊ ZLĊFMXĪSRUD]WU]HFLW\PUD]HPSRĞPLHUFLVLRVWU\QDXFLHF]NĊ]SHQVMR-QDWX WXĪSU]HGZ\PNQLĊFLHPVLĊSRZLDGDGRPáRGHJRNLHURZF\NDUDZDQX Ä7DNEDUG]RFKFHVLĊĪ\ü´ .LPMHVWyZWDMHPQLF]\PĊĪF]\]QDSUDFRZQLN¿UP\3RFDáXQHN(GHQX NWyUHJRFLDáRZ\GDáRVLĊ&]HFKQLHÄPáRGHVRF]\VWH%DUG]LHM]ZLHU]ĊFHQLĪ OXG]NLH´ LNWyU\]DPLDVWRGMHĪGĪDü]PDUWZ\PFLDáHP/HRNDGLLZ¿QD-áRZHMVFHQLHSRZLHĞFLSRGąĪD]DZ\P\NDMąFąVLĊZVWURQĊPLDVWDNXUF]RZR FKZ\WDMąFąVLĊĪ\FLD&]HFKQą":]DNRĔF]HQLXXWZRUXU]HF]\ZLVWRĞü]GDMH VLĊ VW\JQąü ]QLND QDJOH XFLąĪOLZ\ XSDá ODWR GRELHJD NRĔFD SU]HG FKZLOą SDGDáJUDG0RĪHyZPĊĪF]\]QDMHVWRGPáRG]RQ\PLSRZDEQ\P&KDURQHP SU]\E\ZDMąF\PDE\L&]HFKQĊZUD]]VLRVWUą]DEUDüQDGUXJLEU]HJDPRĪH $QLRáHPĝPLHUFLZNWyUHJR&KDURQSU]HREUD]LáVLĊZIRONORU]HZVSyáF]HVQHM Grecji33 0RĪHMHVW$QLRáHPĝPLHUFLNWyU\ZWUDG\FMLĪ\GRZVNLHM MDNRMa-lach ha-Mawet SU]\FKRG]LGRF]áRZLHNDZ MHJRRVWDWQLHMJRG]LQLHNáDGąF NUHV Ī\FLX QLHNLHG\ ± MDN Z 7DOPXG]LH ± XWRĪVDPLDQ\P ] 6]DWDQHP 6D-maelem)340RĪHMHGQDN±DPRĪH]DUD]HP±W\PÄDQLRáHP´]NWyU\PORV ]ZLą]DáERKDWHUNĊZ$XVFKZLW]±QD ]DZV]H ]QDPLHQQHĪHZOXGRZ\FK RSRZLHĞFLDFKĪ\GRZVNLFK$QLRáĝPLHUFLSU]\ELHUDSRVWDü]QDPLHQLWHJROH-NDU]D MHGQRF]HĞQLH SU]HELHJáHJR PDMąFHJR Z VZHM ZáDG]\ FKRURE\ SODJL GUĊF]ąFHJR F]áRZLHND EUXWDOQHJR Z\]E\WHJR PLáRVLHUG]LD RGELHUDMąFHJR SU]HGZF]HĞQLH Ī\FLH35 'RNWRU 1\LV]OL ZVSRPLQDMąF ]EURGQLF]H SUDNW\NL0HQJHOHJR]DXZDĪD Ä1DVWĊSXMHWX>Z%LUNHQDX@MHG\Q\ZVZRLPURG]DMX Z PHG\F\QLH SU]\SDGHN ĪH Z W\P VDP\P PRPHQFLH XPLHUD GZRMH EOLĨ-QLąWLSRZVWDMHPRĪOLZRĞüGRNRQDQLDVHNFMLLFK]ZáRN&]\]GDU]DVLĊJG]LH
!
LQG]LHM QD ĞZLHFLH WDNL JUDQLF]ąF\ ] FXGHP SU]\SDGHN DE\ REDM EOLĨQLDF\ XPDUOLMHGQRF]HĞQLHLPRĪQDE\áRGRNRQDüVHNFMLLFK]ZáRN"´36.
1LH]DOHĪQLHRGV\PEROLF]QHMZ\PRZ\VFHQ\NRĔFRZHM NLPMHVWyZPĊĪ-F]\]QDLGODF]HJRSRGąĪDĞODGHP&]HFKQ\" ĝOLF]QRWNDGRNWRUD-RVHIDjest ]URG]RQą]]DSHZQHF]\VW\FKLQWHQFMLSRGZ]JOĊGHPDUW\VW\F]Q\PFHORZR SURZRNDF\MQą ZV]HODNRPQLHMQLHVWRVRZQąQLĪOLF]QHSUDFHSU]HGVWDZLFLH-OL V]WXNL NU\W\F]QHM DSRORJLą Ī\FLD Z MHJR QDMOLFKV]HM QDZHW SRVWDFL -HVW WHNVWHP Z\PLHU]RQ\P Z NU\WHULXP XĪ\WHF]QRĞFL F]áRZLHND ]ZUyFRQ\P przeciwko wszelkim formom w yk lucze n ia , w y pa rcia , u n ice st w ie n ia ±PRW\ZRZDQ\PELRORJLF]QLHUDVRZRPHG\F]QLHHVWHW\F]QLHEąGĨZMDNL-NROZLHNLQQ\VSRVyE
8ZbaXQ[a"
1 Zyta Rudzka, ĝOLF]QRWND GRNWRUD -RVHID :DUV]DZD -DFHN 6DQWRUVNL &R ,QDQQD &\WDW\]SRZLHĞFLORNDOL]XMĊEH]SRĞUHGQLRZWHNĞFLH
20DJGDOHQD5DEL]R%LUHN>QRWD@: 5XG]NDĝOLF]QRWND«V,9RNá
3 Proza Baczaka wzmiankowana jest jako kontekst ĝOLF]QRWNL« w recenzji Marty Cuber,
:V]\VF\SRPU]HP\Ä1RZH.VLąĪNL´ V RUD]%HUQDGHWW\'DUVNLHMBlisko ĞPLHUFLSU]H]FDáHĪ\FLHÄ.UHV\´ V
4 Zob. Arkadiusz Morawiec, (VWHW\F]QHPHWD¿]\F]QHHW\F]QH LZąWSOLZRĞFL ±Ä=DSLVNL
]QRFQ\FKG\ĪXUyZ´-DFND%DF]DND: $QW\QRPLHZDUWRĞFL3UREOHPDW\NDDNVMRORJLF]QD w literaturze i dydaktyceUHG$UNDGLXV]0RUDZLHF5HQDWD-DJRG]LĔVNDL$QQD.OHSDF]NR
àyGĨ:\GDZQLFWZR:\ĪV]HM6]NRá\+XPDQLVW\F]QR(NRQRPLF]QHMV ± 5 Szerzej na temat sztuki krytycznej zob. Izabela Kowalczyk, &LDáR L ZáDG]D 3ROVND
sztuka krytyczna lat 90., :DUV]DZD6LF
67DGHXV]'ąEURZVNL >3DSLHĪRZLĞOLQDNDSLH@Ä6WXGLXP´ ± ±V 7 3KLOLSSH$ULqV&]áRZLHNLĞPLHUüSU]Há(OLJLD%ąNRZVND:DUV]DZD3DĔVWZRZ\,Q-stytut Wydawniczy 1989, s. 549–590.
8 2NUHĞOHQLHÄSHQVMRQDULXV]/HRQ5DELQRZLF]´ VWDQRZLZ\MąWHNMDNRHIHNW±ORNDO-QLH]DVWRVRZDQHMZQDUUDFML±SHUVSHNW\Z\PDáRHPSDW\F]QHJRSHUVRQHOX
9 Erving Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych SU]Há =ELJQLHZ =ZROLĔVNL
: (OHPHQW\WHRULLVRFMRORJLF]Q\FK0DWHULDá\GRG]LHMyZZVSyáF]HVQHMVRFMRORJLL]DFKRG-niej UHG :áRG]LPLHU] 'HF]\ĔVNL $OHNVDQGUD -DVLĔVND.DQLD -HU]\ 6]DFNL :DUV]DZD
3DĔVWZRZH :\GDZQLFWZR 1DXNRZH V NODV\¿NDFMD LQVW\WXFML WRWDOQ\FK SRĞUyG NWyU\FK]QDOD]á\VLĊGRP\VWDUFyZLRER]\NRQFHQWUDF\MQHQDV±
10$QWRQL.ĊSLĔVNL5\WPĪ\FLD.UDNyZ:\GDZQLFWZR/LWHUDFNLH V 11=RE0DULD-HQW\VNietykalni, niewidzialniÄ7ZyUF]RĞü´ V
12:DUWRQDGPLHQLüĪHNocny portierDWDNĪH6DORQ.LWW\(1976) Tinta Brassa i Salò o le
centoventi giornate di Sodoma (1975, Salo, czyli 120 dni Sodomy) Piera Paola Pasoliniego
PLDá\XG]LDáZXNV]WDáWRZDQLXVLĊZODWDFKRGPLDQ\¿OPXSRUQRJUD¿F]QHJRRNUHĞODQHM mianem ,O VDGLFRQD]LVWD 7RZSUDZG]LHPDUJLQHV PDUJLQHVX JáyZQHJRQXUWXNLQDMHGQDN SURGXNFMHSRUQRJUD¿F]QHVWDQRZLąLVWRWQ\SURFHQWZV]\VWNLFKRJOąGDQ\FK¿OPyZ
!
13 3RUÄ-HJRV]\GHUF]\XĞPLHFKLáDJRGQ\OHF]ĞPLHUWHOQ\GRW\NXVSUDZLHGOLZLDá\QDGD-QLHPXSU]\GRPNDª$QLRáĝPLHUFL©´ *HUDOG/3RVQHU-RKQ:DUHMengele. Polowanie na
$QLRáDĝPLHUFLSU]Há3LRWU1RZDNRZVNL.UDNyZ8QLYHUVLWDVV
14
=RE5REHUW-D\/LIWRQ7KH1D]L'RFWRUV0HGLFDO.LOOLQJDQGWKH3V\FKRORJ\RI*H-nocide, New York, Basic Book 1986, s. 355–356.
15 Zob. Lifton, 7KH1D]L'RFWRUV, s. 337.
16/HQD5DSDSRUWÄ0HQJHOH±F]\OLW\ONRFLDáR´: 1DPRMHM]LHPLE\á2ĞZLĊFLP«, red. $GDP$=\FKF]2ĞZLĊFLP:\GDZQLFWZR3DĔVWZRZHJR0X]HXPZ2ĞZLĊFLPLX s. 303.
17 Ernst Klee, $XVFKZLW]0HG\F\QD,,,5]HV]\LMHMR¿DU\SU]Há(OĪELHWD.DOLQRZVND 6W\F]HĔ.UDNyZ8QLYHUVLWDVV±
18 0LNOyV 1\LV]OL 3UDFRZQLD GRNWRUD 0HQJHOH :VSRPQLHQLD OHNDU]D ] 2ĞZLĊFLPLD, SU]Há7DGHXV]2OV]DĔVNL:DUV]DZD&]\WHOQLN V
19 Cuber, :V]\VF\SRPU]HP\, s. 69.
20
1DWHPDWQLHVWRVRZQRĞFLZREUD]RZDQLX+RORNDXVWXLODJUX]RE6WRVRZQRĞüLIRU-PD-DNRSRZLDGDüR=DJáDG]LH"UHG0LFKDá*áRZLĔVNL>LLQ@.UDNyZ8QLYHUVLWDV
V ± $UNDGLXV] 0RUDZLHF /DJHUODQG F]\OL R U]HF]\ZLVWRĞFL Z WRSRV SU]HPLHQLRQHM, : Polska proza i poezja po 1989 roku wobec tradycjiUHG$OHNVDQGHU*áyZF]HZVNLL0DFLHM :UyEOHZVNL7RUXĔ:\GDZQLFWZR8QLZHUV\WHWX0LNRáDMD.RSHUQLND
213RUÄ7U]\PDáVLĊ]GDODRGFKRU\FKQLJG\QLHZLG]LDáHPE\GRWNQąáMDNLHJRNROZLHN FKRUHJRZLĊĨQLD´Ä1LHEUXG]LáVRELHUąN´ ĞZLDGHFWZD-XOLDQD5\ENLL.D]LPLHU]D&]HOQHJR F\W]D .OHH$XVFKZLW]«, s. 449, 466). Notabene, PRQRJUD¿D.OHHMHVWSRGVWDZRZ\PĨUy-GáHP]NWyUHJRRE¿FLHF]HUSLH5XG]NDNUHXMąF]HVSRUąGR]ąVZRERG\ERKDWHUyZRSUDZFyZ QLHW\ONR0HQJHOHJR LSRZLHĞFLRZHPRW\Z\DQDZHWZ\NRU]\VWXMąFQLHNWyUHVIRUPXáRZD-QLD1SF]\WDP\ZSRZLHĞFLR0HQJHOHPĪHÄQLHPXVLMXĪEDGDüQRFQHJRQLHSRNRMXSWDNyZ ZĊGURZQ\FK]DPNQLĊW\FKZNODWNDFK5R]FLQDüNUyOLF]HPy]JLZVWU]ąĞQLĊWHV]HZVNLPNOH- SDNLHP´ ZNVLąĪFH.OHHPRZDMHVWRSURMHNWDFK¿QDQVRZDQ\FKSU]H]1LHPLHFNL.RPL-WHW%DGDĔ1DXNRZ\FKL5DGĊ1DXNRZą5]HV]\PLQEDGDQLDFKGU)UDQ]D*URHEEHOVDNWyU\ ]JáĊELDÄQRFQ\QLHSRNyMSWDNyZZĊGURZQ\FK]DPNQLĊW\FKZNODWNDFK´RUD]SURI+HLQULFKD .DOEÀHLVFKDEDGDMąFHJRÄZVWU]ąĞQLHQLHPy]JXXNUyOLNyZªNWyUHZUyĪQ\PU\WPLHXGHU]D-QHVąZJáRZĊ]SRPRFąV]HZVNLHJRNOHSDND©´ V 3RQDGWRNDĪąF0HQJHOHPXUR]P\ĞODü ]VDG\VW\F]QąUR]NRV]ąRÄVVDQLXV]PDW\´SU]H]R¿DUĊREáĊG]LHGRVLĊJDMąF\PZLĊĨQLyZÄQD VáRQHMZRG]LH´DXWRUNDSU]\SLVXMHPX]EURGQLHGRNRQ\ZDQHSU]H]LQQ\FKOHNDU]\]ZáDV]F]D w KL Dachau (Klee, $XVFKZLW]«V± =NROHLV]F]HJyáRZDFKDUDNWHU\VW\NDGRNWRUD +DQVDMHVWZLHUQąUHSOLNąFKDUDNWHU\VW\NLGU+DQVD:LOKHOPD.|QLJD .OHH$XVFKZLW]«, V ± ]DĞZáRĪRQDZMHJRXVWDIUD]DÄSXEOLF]QHV]F]HSLHQLDRFKURQQHGOD8U]ĊGX=GUR-ZLD´ ±NU\SWRF\WDWHP .OHH$XVFKZLW]«, s. 398).
22 Zob. Lawrence Rees, $XVFKZLW]1D]LĞFLLÄRVWDWHF]QHUR]ZLą]DQLH´SU]Há3DZHá6WD-FKXUD:DUV]DZD3UyV]\ĔVNLL6NDV 23 8ZRG]LFLHOHPLGHSUDZDWRUHPNRELHWMHGQDNSU]HGHZV]\VWNLPZFLHOHQLHP]áD6]D-WDQDMHVWZ]RURZDQ\QD0HQJHOHP'RNWRUMHGHQ]SURWDJRQLVWyZGUDPDWXNamiestnik Ho-FKKXWKD2EV]HUQLHQDWHPDWÄWUDQVJUHV\MQRHPDQF\SDF\MQ\FKGąĪHĔDUW\VWyZ´]RE'DULXV] %DZRáÄ(SLIDQLD=áHJRZNXOWXU]HLV]WXFHZVSyáF]HVQHM EODVIHPLDRNUXFLHĔVWZRSHUZHU-V\MQ\HURW\]P´: $QW\QRPLHZDUWRĞFL«, s. 11–48.
!!
24 Zob. Klee, $XVFKZLW]«, s. 453. 25 Posner, Ware, Mengele…, s. 60.
26 Helena Kubica, 'U 0HQJHOH L MHJR ]EURGQLH Z RER]LH NRQFHQWUDF\MQ\P 2ĞZLĊFLP
BrzezinkaÄ=HV]\W\2ĞZLĊFLPVNLH´ V± 273RUMHGQDN Ä:\GDMHVLĊĪH0HQJHOHPSRZRGRZDáF]\VW\VDG\]PFKRFLDĪ]H]QDQLD R¿DUSRGNUHĞODMąW\ONRMHJRFDáNRZLWąRERMĊWQRĞüQDFXG]HFLHUSLHQLHQLHPyZLąQDWRPLDVW F]\VSUDZLDáRPXWRSU]\MHPQRĞü´ 3RVQHU:DUHMengele…, s. 67). 28 2SLV5XG]NLHM]DSHZQHLQVSLURZDQ\MHVWVSRVREHPZMDNL0HQJHOHGRNRQ\ZDáZV]SL-WDOXRER]RZ\PVHOHNFMLDĞFLĞOHM±NVLąĪNą.OHH Ä7U]HEDE\áRVLĊSRND]DüSRGQLHĞüUDPLRQD LREUDFDüVLĊZNRáR:WHQVSRVyEEDGDQLHREHMPRZDáRFDáHFLDáR´ ]H]QDQLH-HDQQH,VUDHO F\W]D .OHH$XVFKZLW]«, s. 449).
29 Zob. Posner, Ware, Mengele…, s. 67.
30=RE.D]LPLHU],PLHOLĔVNL.RELHWDLVHNV, Warszawa, Krajowa Agencja Wydawnicza 1989, s. 219, 223.
31 3RU ,PLHOLĔVNL .RELHWD L VHNV« V ± .D]LPLHU] 3RVSLV]\O 1DUF\]P 'URJL
LEH]GURĪDPLáRĞFLZáDVQHM:DUV]DZD:\GDZQLFWZD6]NROQHL3HGDJRJLF]QH V±
Karen Horney, Nowe drogi w psychoanalizieSU]HáLZVWĊS.U]\V]WRI0XG\Ĕ3R]QDĔ5HELV 2001, s. 81–92 (rozdz. .RQFHSFMDQDUF\]PX +RUQH\ZVSRPLQDRZVSyOQ\PSRGáRĪXLSU]H-SODWDQLXVLĊWZRU]ąF\FKFKDUDNWHUMHGQRVWNLWHQGHQFMLPDVRFKLVW\F]Q\FKLQDUF\VW\F]Q\FK ZVND]XMąFĪHZIRUPLHUR]ZLQLĊWHMWHQGHQFMHWHVąVSRVREDPLUDG]HQLDVRELH]Ī\FLHPZVSR-VyEEH]SLHF]Q\ +RUQH\Nowe drogi…, s. 89, 228). 323LHUZV]DĪRQD0HQJHOHJR,UHQHZVSRPLQDáDRMHJRVDPRXZLHOELHQLXWZLHUG]LáDĪH OXELáVWDZDüSU]HGZLHONLPOXVWUHPSRG]LZLDMąFJáDGNRĞüVZRMHMVNyU\ ]REPosner, Ware, Mengele…, s. 86). 3RGREQLH&]HFKQD Ä'áXJRRJOąGDáDVLĊZPDá\PRZDOQ\POXVWHUNX%\áD GXPQD]HVZRMHMJáDGNLHMFHU\´ 33=RE:áDG\VáDZ.RSDOLĔVNL6áRZQLNPLWyZLWUDG\FMLNXOWXU\:DUV]DZD3DĔVWZRZ\ Instytut Wydawniczy 1988, s. 147. 34 Zob. (QF\FORSDHGLD-XGDLFDUHG&HFLO5RWK*HRIIUH\:LJRGHU9RO-HUXVDOHP Keter 1978, s. 952–956. 35 Zob. (QF\FORSDHGLD-XGDLFD«, s. 954. 36 Nyiszli, Pracownia doktora Mengele…, s. 43.
