Remigiusz Sobański
Uwagi o statusie kanonisty na
wydziale teologicznym
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 46/3-4, 263-267
Praw o K anoniczne 46 (2003) n r 3-4
KS. R E M IG IU S Z SO BA Ń SK I
U niw ersytet K ardynała S tefan a Wyszyńskiego w Warszawie
UWAGI O STATUSIE KANONISTY
NA WYDZIALE TEOLOGICZNYM
Poniższe uwagi zostały sprow okow ane poglądem wyrażonym podczas posie dzenia K olegium D ziekanów W ydziałów Teologicznych E uro p y środkow o- -w schodniej, jakoby osoby w liczane do m inim um , o którym w art. 6 ustawy z 14.3.2003 o stopniach naukow ych i tytule naukow ym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki1, m usiały posiadać stopień d o k to ra habilitow anego lub tytuł n a ukowy teologii (a nie z innej dziedziny nauk). Z poglądem takim tru d n o się zgo dzić i to pragnę poniżej uzasadnić.
1. (Uwagi wstępne: m etoda kanonistyczna). W raz z w prow adzeniem dekretem
królewskim z 7.5.1936 nauki praw a kanonicznego do p rogram u studiów praw ni czych n a w ydziałach praw a uniw ersytetów włoskich odżył problem zaszeregow ania tej nauki2. D odatkow ych im pulsów dod ało dyskusji w skazanie Soboru W atykań skiego II, by praw o kanoniczne w ykładać „mając na oku tajem nicę K ościoła”3. Z ajm ow ane stanow iska dadzą się sprow adzić do pięciu: kanonistyka to:
- dyscyplina praw nicza z praw niczą m etodą; - dyscyplina teologiczna z teologiczną m etodą; - dyscyplina teologiczna z praw niczą m etodą;
- dyscyplina teologiczna i praw nicza z m eto d ą teologiczną i prawniczą; - dyscyplina z w łasną, kanonistyczną m eto d ą4.
1 Dz. U. 2003, nr 65, p. 595.
2 „Odżył”, gdyż początki problemu sięgają zmierzchu średniowiecznego porządku Europy i formowania się państw książęcych, wraz z następującą konfesjonalizacją uni wersytetów. Szerzej: R. Sobański, Kanonistyka na uniwersytecie (w druku).
3 D ekret Optatam totius η. 16.
4 Szerzej, R. Sobański, N auki podstawowe prawa kanonicznego, II: Teologia prawa
2 6 4 KOMUNIKATY [2] B ezsporna je st zależność zajm ow anego stanow iska od prow eniencji uczonego, zarów no od ośrodka, w którym się kształcił, ja k też od ośrodka, w którym pracuje. Profesorow ie praw a kanonicznego na w ydziałach praw a akcentują prawniczy cha ra k te r upraw ianej przez siebie dyscypliny, w ykładający na wydziałach teologicz nych b ro n ią jej teologicznego charak teru , poglądy na wydziałach praw a kanonicz nego są zróżnicow ane.
W arto przypom nieć, że „ojciec kanonistyki”, G racjan, wykładał teologię p rak tyczną. U form ow anie zaś kanonistyki jak o nowej dyscypliny nastąpiło w skutek oparcia wykładu na źródłach innych (D ek ret G racjana, dekretały) niż te, z których korzystali teologow ie. K anonistyka wywodzi się z teologii i jej związków z teologią nie przekreśliło zb ratan ie się z praw em rzymskim („leges et canones fraterni- zan t”). Ź ró d ła praw a (dekretały, uchwały synodów) zawsze należały do tzw. b e i
theologici. K anonistyka jest n auką o praw ie, którego m iejsca i znaczenia w „świę
cie praw a” nie d a się pom inąć - i dlatego przysługuje jej miejsce w śród nauk praw nych. Jest to je d n a k nau k a o praw ie K ościoła katolickiego, który przez jego w ier nych jest postrzegany ja k o tajem nica wiary - i dlatego zajm uje on a bezsporne m iejsce także w śród n au k teologicznych. K onieczność łączności kanonistyki z in nymi naukam i teologicznym i wypływa z „kościelności” norm y kanonicznej. O d ka- nonisty oczekuje się p rzeto spraw ności zarów no teologicznej, ja k i prawniczej („duos ad convivium vocavi, theologum e t legistam ”), ale nie jak o dwie spraw no ści, lecz jak o spraw ność „kom binow aną” . W m etodzie kanonistycznej stapiają się w je d n ą całość m eto d a teologiczna, k tó ra po d wpływem praw niczej nab iera cech specyficznych i od ró żn ia się od m etod stosow anych w innych dyscyplinach teo lo gicznych, o raz m eto d a praw nicza m odyfikow ana przez oddziaływ anie teologiczne. P ró b a zaprzeczenia owego podw ójnego ulokow ania kanonistyki byłaby rów no znaczna ze sterow anym w zględam i ideologicznym i lekcew ażeniem faktów histo rycznych, wynikłych z - nastałego w raz z chrześcijaństw em - dualizm u porządków świeckiego i religijnego.
2. (N orm y prawa kościelnego dotyczące jego miejsca wśród n a u k teologicznych).
W szystkie norm y praw a kościelnego dotyczące kształcenia teologicznego zaliczają praw o kanoniczne do głównych tegoż kształcenia przedm iotów . W k. 252 §3 p ra wo kanoniczne wylicza się obok biblistyki, teologii dogm atycznej, m oralnej, pasto ralnej, liturgii i historii K ościoła. N ie inaczej brzm ią norm y - nadal obow iązującej - konst. ap. Sapientia Christiana z 15.4.19795 oraz instrukcji R atio fundam entalis
institutionis sacerdotalis z 6.1.19706.
5 AAS 31 (1979) 469-499, tekst polski PPK XII, 1, 210-256. 6 AAS 72 (1970) 321-384, tekst polski PPK III, 1,110-249.
W zarządzeniach wykonawczych do konst. Sapientia Christiana dotyczących wy działów teologicznych wymienia się praw o kanoniczne wśród obowiązkowych „dys cyplin teologicznych” pierwszego cyklu7. We wskazaniach dotyczących formacji na ukowej alum nów przypom niano, że praw o kanoniczne należy „wykładać z uwzględ nieniem tajemnicy Kościoła”, a w wyjaśnianiu przepisów, oprócz innych aspektów, trzeba pokazywać, jak cała organizacja kościelna i karność mają zbiegać się ze zbaw czą w olą Bożą, szukać we wszystkim zbaw ienia dusz”'. Z aakcentow ano też, by w wy kładzie wszystkich przedm iotów, w tym i praw a kanonicznego, „troszczyć się o w e w nętrzną jedność i harm onię całej nauki wiary”9. Prawo kanoniczne w studiach teo logicznych uznano za przedm iot tak znaczący, a zarazem specyficzny, że K ongrega cja N auczania Katolickiego wydała - podobnie jak dla liturgiki, patrystyki i katolic kiej nauki społecznej - specjalną instrukcję o jego nauczaniu10. Dotyczy ona studiów teologicznych absolwowanych przez kandydatów do kapłaństwa. Przypom niano w niej, że na żadnym wydziale teologicznym nie może zabraknąć katedry praw a ka nonicznego, które musi być zaliczane do dyscyplin „koniecznych”. Studiujący mają przyswoić sobie zasady i norm y praw a kanonicznego „pod kątem duszpasterskim ”, winni znać podstawy teologiczne instytucji kanonicznych oraz przepisy praw a pań stwowego „m ające związek z zagadnieniam i poznanymi w prawie kanonicznym ”11. Jedność „całej formacji teologicznej” to postulat w ielokrotnie wysuwany, podobnie jak łączność „z osiągnięciami naukowymi bieżącej epoki”12.
3. (Status profesora prawa kanonicznego). Skoro praw o kanoniczne to jed en
z głównych przedm iotów „kształcenia teologicznego”, a przedm iotu tego nie w ol no pom inąć w studium teologii, to należy praw o kanoniczne do stru k tu r wydzia łów teologicznych. K onsekw entnie trzeb a też wliczać wykładowcę praw a k an o nicznego - jeśli posiada tytuł pro feso ra lub doktora habilitow anego - do liczby pracow ników naukowo-dydaktycznych wymaganych do m inim um określanego dla upraw nień prom ocyjnych. N ie odgrywa tu żadnej roli dziedzina nauki wyszczegól niona na dyplom ie13. Istotne są kryteria form alne (habilitacja wzgl. tytuł naukowy) i rzeczow e, tzn. faktyczna specjalizacja w zakresie praw a kanonicznego.
7 Art. 51, n. 1, b.
‘ R a tio ...,n. 79. 9 Tamże, n. 63.
10 Pismo z 2.4.1975 opublikowane w Periodica 64 (1975) I-VIII. Tekst polski w PPK VIII, 2, 54-68.
11 III, n. 1-3.
12 Np. konst. S a p ien tia Christiana,art. 67 §2; 68 §1.
13 O specjalizacji teologicznej nie decyduje zamieszczenie na dyplomie rzeczownika „teologia” czy przymiotnika „teologiczny”. Takie literalne podejście prowadziłoby do wniosku, że nie jest teologiem doktor nauk biblijnych, doktor historii Kościoła czy
dok-2 6 6 KOMUNIKATY [4] Tę specjalizację zdobywa się zasadniczo na wydziale praw a kanonicznego, a form alnym dow odem m inim um na jej posiadanie je st licencjat1' (w rozum ieniu kościelnym - czyli ukończenie drugiego cyklu studiów ). N ie wyklucza to jed n ak zdobycia tej podstaw ow ej specjalizacji na innym wydziale, jeśli spełnione są w a runki określone p raw em 15. Ponadto: po licencjacie z praw a kanonicznego nieko niecznie musi następow ać d o k to ra t z praw a kanonicznego (tak je st na większości wydziałów praw a kanonicznego), lecz m oże to być d o k to ra t z nauk praw nych (jak na U KSW i K U L ) czy teologii16. To, czy dyplom, stopień lub tytuł je st z praw a ka nonicznego, n au k praw nych lub teologii zależy nie od przedm iotu, (którym jest - w tym przypadku - praw o kanoniczne), lecz od form alnych upraw nień odnośnej instytucji17.
K anonista, spełniający w arunki określone praw em , m a praw o być zaliczonym zarów no do teologów (n a wydziale teologii), ja k i do praw ników (n a wydziale p ra w a)18. K onsekw entnie też „tu i ta m ” (a konkretnie, zgodnie z art. 6 u. 4 ustawy: „tu albo ta m ”) w licza się go do liczbowego m inim um w ym aganego do posiadania upraw nień.
4. (Konieczność przyporządkowania norm prawa państwowego i kanonicznego).
W ysunięte wyżej argum enty na pełnopraw ną obecność kanonisty w śród teologów są natury historycznej i kanonicznej, w yprow adzono je z n orm praw a kościelnego. Tych norm nie w olno tracić z oczu przy stosow aniu wiążących wydziały teologiczne norm praw a państwow ego. Wydziały teologiczne uniw ersytetów państwowych są instytucjam i praw a państw ow ego i kościelnego. Trzeba w idzieć w nich rezu ltat w o li w spółdziałania K ościoła i Rzeczypospolitej. D o p rzestrzegania praw a tak p a ń stwowego ja k kościelnego zobow iązują się R ząd R P i K ościół w um ow ach w spra wie utw orzenia i funkcjonow ania każdego w ydziału teologicznego19. W ynika stąd tor katechetyki - por. załącznik II do zarządzeń wykonawczych do konst. Sapientia Chri stiana wyliczający „sektory kościelnych studiów o charakterze akademickim - KPK
XII, 1, 285-287. To samo trzeba powiedzieć o „specjalizacji kanonistycznej”. 11K. 253 §1. P. też Ratio..., n. 34.
15 Szereg profesorów prawa kanonicznego na wydziałach teologicznych uniwersyte tów w Niemczech to absolwenci wydziałów prawa uniwersytetu we Wiedniu czy w Graz. 16 Instytut Prawa Kanonicznego Uniwersytetu w M onachium nadaje doktorat prawa kanonicznego osobom posiadającym licencjat prawa kanonicznego, a doktorat teologii osobom posiadającym licencjat teologii.
17 Trudno dostrzec różnicę między pracami doktorskimi z zakresu prawa kanonicz nego stanowiącymi podstawę nadania stopnia doktora czy to prawa kanonicznego czy to teologii czy to nauk prawnych.
18 Por.: R. Sobański, Kanonista na trzech wydziałach, Pr. Kan. (w druku).
19 W umowach zawieranych między Rządem RP i Konferencją Episkopatu Polski stwierdza się wyraźnie, że wydział „rządzi się przepisami obowiązującymi państwowe
konieczność przyporządkow ania w chodzących w grę no rm praw a państwow ego i kościelnego w sposób respektujący kościelną i uniw ersytecką tożsam ość wydzia łu. Przepisy praw a państw ow ego, w tym też art. 6 w spom nianej ustawy, odnoszą się do wydziałów teologicznych ja k do wszystkich innych. Jed n ak do K ościoła na leży określenie, jakie nauki (dyscypliny) po d p ad ają pod nazwę „teologia” (katolic ka) i jakie cechy charakteryzują teologa. Prawo państwow e decyduje o liczbie uczonych (w tym przypadku: teologów ) wymaganej do posiadania i wykonywania upraw nień promocyjnych, natom iast o tym, kto jest teologiem , decyduje praw o kościelne20. Skoro praw o kościelne zalicza kanonistów do teologów , trzeba ten fakt uwzględnić przy stosow aniu art. 6 ustawy (co nie przeszkadza, by - pow tórz my - na wydziale praw a zaliczyć ich do prawników).
5. (Teologia ja k o dziedzina nauki i dyscypliny teologiczne). K onsekw entnie
i słusznie w obw ieszczeniach przew odniczącego C entralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów ogłaszanych w M onitorze Polskim rezygnuje z wyliczenia p o szczególnych dyscyplin teologicznych, określając teologię zarów no dziedziną n a uki ja k i dyscypliną naukow ą. N ie je st to - sądzę - wynikiem niedostrzegania p o działu teologii (dziedzina nauki) na szereg dyscyplin ani sprow adzenia całej teo lo gii do jednej dyscypliny. O znacza to pozostaw ienie Kościołowi - odpow iednio do jeg o kom petencji - podziału nauk teologicznych ( = dziedzina nauki) i określenie poszczególnych dyscyplin, co też K ościół czyni w skazując poszczególne obow iąz kow e dyscypliny teologiczne2'. Zaliczenie przez Kościół praw a kanonicznego do dyscyplin teologicznych nie przeszkadza - pozostającem u w oczywistej i wyłącznej kom petencji państw a - zaliczeniu praw a kościelnego do dyscyplin mieszczących się w dziedzinie nauk prawnych.
szkolnictwo wyższe, Statutem Uniwersytetu oraz przepisami kościelnymi zawartymi w dokumentach Kościoła, głównie w konstytucji Apostolskiej Jana Pawła II „Sapientia Christiana” z dnia 15 kwietnia 1979 r. i w załączonych do tego dokumentach „O rdina tiones” oraz w Kodeksie Prawa Kanonicznego z dnia 25 stycznia 1983 r.” - tak w umo wie dotyczącej Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego.
20 Byłoby naruszeniem wolności religijnej roszczenie organów państwowych do defi niowania teologa czy określania kryteriów, jakim winien odpowiadać. Należy natomiast do organów państwa ustalanie kryteriów i warunków uzyskania - także przez teologów - stopni naukowych i tytułu naukowego.
21 „Disciplinae theologicae obligatoriae” - Zarządzenia wykonawcze do konst. Sa
