Maria Zabłocka
Polityka dynastii julijsko-klaudyjskiej
wobec wyzwoleń i wyzwoleńców
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 27/1-2, 223-239
1984
P raw o K an on iczn e 27(1984) n r 1—2
M A R IA Z A BŁO C K A
POLITYKA DYNASTII JULIJSKO-KLAUDYJSKIEJ WOBEC WYZWOLEŃ I WYZWOLENCOW
W y k o rz y stu ją c zm ęczenie sp o łe cze ń stw a rzy m sk ieg o tr w a ją c y m i od la t w o jn a m i d o m o w y m i d pofwszeehną n iep ew n o ścią O k ta w ia n w y s tą p ił z h a słe m p rz y w ró c e n ia p o k o ju , ładtu i d aw n eg o u s tro ju re p u b lik a ń sk ie g o . D ążąc do o d ro d z en ia ro m a n ita s p o p rz ez w s k rz e sz en ie1 d a w n y c h obyczajów , religdd i m o raln o ści, u m o cn ien ie p o zy c ji sitarych ro d ó w rzy m sk ic h , b a rd zo k ry ty c z n ie o d n o sił się p ie rw - szy P rin c e p s do n ie k o n tro lo w an e g o ' p rz y ro s tu n o w y ch o b y w a te li n a s k u te k w y zw o leń n iew o ln ik ó w . W yzw olenia p ro w a d z iły oo p ra w d a do zw ięk szen ia ilości o b y w a te l rz y m sk ic h , a le ro d z iły n ieb e zp ie czeń stw o zm ajoryzow aim a lu d n o ści rz y m sk o -ita lsk ie j p rzez ludność etn ic zn ie i k u ltu ro w o obcą u tr a ty b e z p ła tn e j siły ro b o czej 2 o ra z p o w sta n ia d u żej ilości osób za lic zan y ch dio w a rs tw y
p leb s fu m e n ta r ia 3, b a rd z o n ie p o ż ą d a n ej ze w zg lęd u n a łatw o ść
m anipulow annia głoisaimi ty c h prziecież p e łn o p ra w n y c h a ła tw o p rz e k u p n y c h o b y w a te li r z y m s k ic h 4. N ieb ezp ie czeń stw u te m u mdlały p rze c iw d z iała ć d w ie u s ta w y uchw alkm e z in ic ja ty w y A u g u sta, m a ją c e n a ceilu o g ra n ic z e n ie w y zw o leń , a m ian o w icie le x F u fia Ca-
n in ia (2 r.n.e.) i le x A e lia S e n tia (4 r. n.e.) 3.
P ierw sza z n ic h odnosząca się do w y zw o leń w te sta m e n c ie n a k a z y w a ła n ie ty lk o d o k o n y w a n ia w y zw o leń nomiirnatkn, a le p rz e d e
1 Por. B. B i o n d i, La legislazione di A u g u sto , Scritti g iu rid ici II,
M ilano 1965, s. 160 i n.; L. P a r e t i, S to ria di R om a e del m ondo rom ano IV , T orino 1955, s. 485.
2 Por. N.A. M a s z k i n, P rincipat A vg u sta , M oskw a 1949, s. 415 i n. P or. te ż E. M. S z t a j e r m a n , M. K. T r o f i m o v a , R a b o vla d ielc ze - sk ije otn o szen ija w ra n n ie j rim sk o j im p e rii (Italia), M oskw a 1971, s. 202 i n.
3 Por. C. C o g r o s s i , P reoccupazioni etniche n elle leggi di A u g u sto sulla „ m anum issio se rv o ru m ”?, Conoscenze etn ich e e rapporti di co n - v iv e n za n e ll’antichità, C ontributi d ell’Istitu to di storia antica 6, M ila n o 1979, s. H58 i n., zw ła szcza s. 167 i n.
4 O w ielu p rzyczynach p ow od u jących ograniczanie przez A u gu sta w y zw o leń n ie w o ln ik ó w m ó w i P. P e t i t , H istoire générale de l’Empire- R o m a in I, L e H a u t — E m pire, P aris 1974, s. 61 n., 87.
5 O bydw ie u sta w y d oczek ały się bardzo bogatej literatury. O statnio co do d ato w a n ia i o m ó w ien ia d o ty ch cza so w y ch p o gląd ów por. O. R o - b i e d a , Il d iritto degli schiavi n e ll’antica R om a, R om a 1976, s. 45 i n.
oraz 152 i n. oraz p odaną ta m litera tu r ę (cyt. S chiavi), a tak że C. C o -
224 M. Z abłocka [2]
w sz y stk im o g ra n ic z a ła liczbę w y z w a la n y c h n ie w o ln ik ó w w zależ ności do s ta n u p o sia d a n ia w łaściciela (G. I, 42— 46; S e n t P a u l. IV, 14). D ru g a n a to m ia st z a w ie ra ła p o sta n o w ie n ia d o tyczące o g ra n i czeń w ie k u ta k w y zw ala n eg o (ptomiżej 30 la t n ie w y sta rc z a ło d o k o n a n ie m a n u m issio v in d ic ta p rz e d u rz ę d n ik ie m , lecz trz e b a było p o w o ły w ać sp e c ja ln e consilium , i p o d aw ać sp e c ja ln e p rzy c zy n y w y z w o le n ia — G. I, 18—20), ja k i w y z w a la ją ce g o (w y zw alający m a ją c y m n ie j n iż 20 lait m ógł dokonać aiktu w y z w o le n ia ty lk o
v in d ic ta a p u d c o n siliu m iu sta causa m a n u m issio n is a d p ro b a ta —
G. I, 38). P o n a d to postania w ia ła , że w y zw o leń cy , k tó rz y p o p rz e d n io b y li k a r a n i lu b s tig m a ta in sc rip ta s in t o trz y m y w a li jed y n ie s ta tu s p e re g rin i d ed itic ii ■— G. I, 13. U sta w a ta m ó w iła w reszcie o n ie sk u tecz n o śc i w y zw o leń d o k o n a n y c h ma szkodę w ie rz y c ie la lu b n a szkodę p a tro n a , k tó r y dziedziczył p o w y z w o leń cu — G. I, 37. 47.
W w y p a d k u w y z w o le n ia n ie zabro n io n eg o przeiz te u sta w y , lu b po sp e łn ie n iu w y m o g ó w p rz e w id z ia n y c h p rz e z le x A elia S e n tia w y zw o len iec stawiał się o b y w a te le m rz y m sk im — G, I, 17; d lateg o też A u g u st z o sta w ia ją c T y b e riu sz o w i ja k g d y b y sw ó j p o lity c z n y te s ta m e n t poieicił u trz y m a n ie o g ra n ic z e ń d o ty czący ch w y zw o leń (Dio Cass. 56, 33). T y m czasem ju ż w 5 la t po śm ierci pierw szego P rin c e p sa z o sta ją u c h w a lo n e u sta w y : le x J u n ia P etro n ia , le x P e-
tronia i le x J u n ia N orbana.
P ie rw sz a z w y m ie n io n y c h u sta w , le x J u n ia P etronia, u c h w a lo n a 6 w: 19 tr. n.e. z a jm o w a ła się p ro c e sa m i o s ta tu s 7.
D. 40,1,24 p r. (H erm ogenianuis, 1. 1 iu r is epitom -arum ):
L ag e Iunda P e tro n ia , si d isso n a n te s p a re s iu d icu m e x is ta n t semtemtiae, p ro lib e r ta te promunitdiari iussum .
Z g o d n ie z p r z e k a z e m 8 Herm ageniaim a u s ta w a ta p o sta n a w ia ła ,
0 Co do u ch w a len ia le x Ju nia P etronia por. O. K a r ł o w a , R ö m i sche R ech tsg esch ich te I, L eipzig 1885, s. 624; G. R o t o n d i , L eges p u - ■blicae p o p u li R om ani, M ilano 1912, s. 464 (cyt. Leges); G. F r a n c i o s i , II processo di lib e rta in d iritto rom ano, N ap oli 1961, s. 94; G. L o n g o,
N D I IX , T orino 1963, s.v. L e x Ju n ia P etronia de liberalibus causis,
s. 813; C. C a s t e l l o, S u lla legge G iunia P etronia, S tu d i V olterra V
M ilano 1971, S. 831; O. R o b l e d a , Sch ia vi, s. 98 n. 433.
7 P rocesy te m ogły być zw ią za n e z po sta n o w ien iam i le x A elia Sentia (G. I. 20), gd y co n siliu m rozpatrujące sp raw ę było p o d zielon e co do
sw y c h opinii. Por. C. C a s t e 11 o, op. cit., S tu d i V olterra V, s. 833 n. 7.
3 W tek ście tym w g G. B e s e l e r a , B eiträge z u r K r itik d er rö m i schen R ec h tsq u e lle n II, T ü b in gen 1910, s. 96 słow o dissonantes zosta
ło w sta w io n e przez k o m p ila to ró w w m iejsce diversae. Z m iana ta nie
m a d la om a w ia n eg o prob lem u znaczenia, choć n a le ż y za u w a ży ć za C. C a s t e l l o , op. cit., S tu d i V olterra V, s. 832, iż słow o dissonare by ło
[3] W yzwolenia i w yzw oleńcy 225
iż w w y p a d k u ró ż n ic y sta n o w isk m ięd zy o r z e k a ją c y m i9 o s ta te s , jeśli b y ła b y ró w n a ilość głosów , n a le ż y o rzec o w o ln o ś c i10.
N a to m ia st le x P etro n ia u c h w a lo n a 11 ró w n ie ż p ra w d o p o d o b n ie w r. 19 n.e. b r a ła w o b ro n ę n ie w o ln ik ó w o d d a n y c h do wialki z d z ik i m i zw ierzętam i.
D. 48,8,11,2 (M odestfaue, 1.6 neg.):
P a s t lagern Petnondiam e t seniatus consultai a d earn leg em p e r t i n e n t e d o m in ia p o te sta s a b la ta e s t ad b e stias d e p u g n a n d a s suo a r b itr io se rv o s tr a d e r e : o b ia to ta rn e n iu d ic i serv o , si iu s ta s it d o m in i q u e re lla , sfiic p o e n a e tradieltur.
Jaik linfoirmuje M odestinius le x P e tro n ia i SC z n ią ztwiąziarae z a k a z y w a ły w łaścicielo m o d d a w a n ia n ie w o ln ik ó w do w a lk i z d zik im i zw ierzętam i,. G d y w łaściciel chcSiał u k a ra ć w te n sposób n ie w o ln i k a, to d ecy d o w ać m ia ł o ty m n ie on sa m suo a rb itrio , a le i u d e x 12 p:o ro z p a trz e n iu s p r a w y ls.
9 Słow o iu d ic em zostało tu u żyte najpraw d opod ob niej n a oznaczenie k o leg iu m recuperatores, k tórzy ro zstrzygali procesy o w oln ości. Por.
G. F r a n c i o s i, op. cit., s. 94 i n.; G. P u g l i e s e , Il p rocesso ci vile rom ano II, II processo fo rm u la re, M ilano 1963, s. 208; C. C a s t e l i o ,
op. cit., S tu d i V olterra V, s. 833. In aczej M. M a r r o n e, L ’efficacia pregiudiziale d ella sen ten za nel processo rom ano, A n. Pal. 24, 1955, s.
29, k tóry uw aża, iż w procesach o sta tu s k o m p eten tn y b y ł sąd c e n - tu m w irów .
10 P o sta n o w ien ie le x Junta P etronia zostało po tw ierd zo n e n astęp n ie przez A n to n iu sa P iu sa por. D. 42,1 ;38 pr.: (P au lu s, 1. 17 ad ed.): Inter p ares n u m éro iu d ices si disisonae se n te n tia e proferan tu r, in lib era lib u s q u id em cau sis, secu n d u m quod a divo Pio c o n stitu tu m est, pro lib e r - ta te sta tu tu m o p tin et, in a liis a u tem ca u sis pro reo ...
11 Za datą 19 r. n.e. op ow iada się O. K a r l o v a , op. cit., s. 624, (który n ad to za sta n a w ia się, czy le x Ju n ia P etronia i le x P etronia to
d w ie różne u sta w y , czy jed n a i ta sam a); W. L. W e s t e r - m a n n , P a iily — W iss. RE, Suppl. VI, S tu ttg a rt 1935, s.v. S k la v e re i (K aiserzeit)
kol. 1042; P. B o n f a n t e , Corso di diritto rom ano I. D iritto di fa m i- g lia 2, M ilano 1963, s. 200 n. 3 oraz A. W i l i ń s k i , U sta w y K o n s ta n ty na Cod. Th. 9, 12 de em end a tio n e se rv o ru m na tle historycznego ro zw o ju iu ris vita e ac necis pana n ie w o ln ika , Rocz. T eol.-K an . 10, 1963, z. 4 s.
179 n. 9 (cyt. U staw y). Za czasam i T yb eriu sza b ez p od aw an ia d aty por.
Th. M o m m s e n, R öm isches S tra fre c h t, L eip zig 1899 (N achdruck Graz
1955) s. 926 n. 2 (cyt. S tr a fr e c h t); M. F a s c i a t o , N ote sur l’a ffr a n ch issem e n t des esclaves abandonnés dans Vile d ’Esculape, RHD 27, 1949,
s. 462 n. S (która stw ierd za jed y n ie, iż le x P etronia b y ła w cześn iejsza
od p o sta n o w ień K lau d iu sza); O. R o b i e d a , Sch ia vi, s. 83 n. 372.
N a to m ia st A. K. S c h n e i d e r , Die le x Iu n ia N orbana, ZSS 5, 1884, s.
250 n. 1; G. R o t o n d i , Leges, s. 464 oraz A. B e r g e r , Encyclopédie D ictionary o f R o m a n L aw , P h ila d elp h ia 1953 s.h.v. proponują rok 61
n.e.
12 Iu d ex oznacza tu p refek ta m iasta lub nan jiestnik a prow incji, por. H. H e u m a n n — E. S e c k e l , H a n d le x ik o n z u d en Q u ellen des röm ischen R e c h ts 10, Graz 1958 s.h.v. 2b; L. F r i e d l ä n d e r , D arstel lu n g e n aus der S itten g e sch ic h te R om s II, L eip zig 1922, s. 58.
13 O m ałej sk u teczn ości p ow yższych p ostan o w ień por. A. W i l i ń s k i , U staw y, s. 180 n. 9.
226 M. Z abłocka [4]
N a jd a le j je d n a k poszły postanow ieni® le x J u n ia N o r b a n a 14. F ra g m . Dosiith. 6:
. Sed n u n c h a b e n t p ro p ria m lib e rta te m q u i in te r am icos m a- n u im ittu n tu r, e t iiiunt Latami Iu n ia n i, quondam le x Iunda, q u a e lib e rta te m eis d e d it, exaequavirt eos Latkuis colonariis, q u i 'Cum esse n t aives R o m an i lib e rti, n o m en su u m in coloniam dedisisent.
T itu li ex Corpoire Ulpianii, I, 10:
... h o d ie a u te m ip so dure libera s u n t e x l e g e 'luiniia, quia lege L a tin i f iu n t nom ination in te r amdjeos maniumisisi.
U staw a ta, ja k w y n ik a z przytoczonych, te k stó w n a d a w a ła s ta tu s Daty,na osobom w y zw o lo n y m n ie fo rm aln ie.
N a ogół p r z y jm u je się, iż le x J u n ia N o rb a n a została u c h w alo n a w 19 r. n.e., lecz is tn ie ją te ż h ip o te z y ls, iż b y ła orna u ch w a lo n a b ąd ź p rz e d le x A e lia S e n tia , bąd ź iż le x J u n ia N orbana i A elia
S e n tia to je d n a i ta sa rn a u sta w a . B ardzo in te re s u ją c e w ty m
w zględzie ro z w aż an ia p rz e p ro w a d z ił W iliń sk i ls, k tó r y sta w ia h ip o tezę, iż ju ż le x A e lia S e n tia z n a ła s ta tu s L a ty n a , aile ty lk o d la osób, k tó re n ie s p e łn ia ły w y m ogów te j u sta w y , a w ięc g d y w y zw o len iec n ie m ia ł 30 lat, lu b w y z w a la ją cy 20 i d lateg o zgodnie z jej te k ste m n ie sta w a ł się o b y w a te le m rzy m sk im . N a to m ia st le x J u n ia
N o rb a n a zo sta ła u c h w a lo n a p ó źn iej i do ty czy ła zu p ełn ie in n eg o
k rę g u osób.
H ipoteza p o staw io n a p rz e z W ilińskiego w y d a je się być n a jw ła ś ciw sza ta k ze w z g ląd u n a (porów nanie źró d e ł ja k i ze w z g lęd u n a ogólne tendencje! le g islacy jn e. W w y p a d k u , g d y Gadius m ów i o L a ty n a c h z le x A e lia S e n tia w y ra ż a się słow am i: ser v u s p o test
c iv is R o m a n u s fie r i (G. I, 21), n a to m ia st w I, 22 m ów i w y ra ź n ie : Iu n ia n i ideo, quia p e r leg em lu n ia m lib e r ta te m a ccep e ru n t, cum, o lim se rv i v id e r e n tu r esse. Z aznacza w ięc w y raźn ie, iż n ie w o ln i
c y dopiero n a m o cy le x J u n ia o trz y m a li w olność (a n ie n a s k u te k c y w iln o p ra w n y c h czy n n o ści w łaścicieli).
P rz y jm u ją c tezę, iż le x J u n ia N orbana została u ch w a lo n a za p a n o w a n ia A u g u sta, w cześn iej niż le x A e lia S e n tia , n a le ż a ło b y p rz y ją ć , oo w y d a je się sprzeczne z soibą, iż O k ta w ia n n a jp ie rw w y d a ł u sta w ę n a d a ją c ą w oln o ść w sz y stk im osobom w y zw o lo n y m n ie fo rm a ln ie a n a s tę p n ie o g ra n ic z y ł w le x F u fia C aninia i l e x A elia
S e n tia w y zw o len ia fo rm a ln e . L iczba n iew o ln ik ó w , k tó ry c h m ożna
w y zw alać te s ta m e n te m , w ie k w y zw o leń ca i w yzw alająceglo to p rz e
14 Co do n azw y tej u sta w y por. O. R o b 1 e d a, Schiavi, s. 136 n. 567 i podaną tam literatu rę.
15 Co do datow an ia le x Ju n ia Norbana por. w n ik liw e rozw ażania O. R o b 1 e d y, S ch ia vi, s. 136 n. 567 oraz s. 153 n. 629 w raz z zesta w io
ną tam literaturą.
16 Por. A. W i l i ń s k i , Z u r Frage vo n L a tin ern e x lege A elia S e n tia, Z SS 80, 1963, s. 378 i n.
[
5]
W yzw olen ia i w y z w o le ń c y 2 2 7cież p o su n ięcie b ęd ące re g re s e m w sto su n k u do z n a n y c h ju ż sp o sobów w y zw oleń. Niie do p o g o d zen ia z n im i w y d a ją siię p rz e p isy n a d a ją c e g e n e ra ln ie w okiość w szystkim . wyzwoilonaym n ie fo rm a ln ie . T a k ie p o sta w ie n ie s p ra w y p re fe ro w a ło b y przecież w y z w o le n ia n ie form alnie, k tó ry c h n ie d o ty czy ły o g ra n ic z e n ia odno szące się do w y zw o leń w g p r a w a cyw ilnego. P a m ię ta ją c , iż w yzw oleniec u z y s k u ją c y sw ą w olność n a s k u te k a k tu u z n a n e g o p rzez p ra w o c y w il n e od ra;zu s ta w a ł się o b y w a te le m rzy m sk im , n a to m ia s t w y zw o len iec n ie fo rm a ln y n ie u z y sk iw a ł od ra z u ta k ie g o sta tu s, gdyż s ta w a ł się ty lk o D aty n em — n a le ż y od ra z u zauw ażyć, że p r z e j ście do k rę g u cives by ło ju ż w te d y b a rd z o łatw e.
P rz e d e w sz y stk im o b y w a te la m i rz y m sk im i s ta w a ły się dzieci L a- ty n a 17.
L a ty n m ógł .stać się o b y w a te le m rzy m sk im , o ile u d o w o d n ił18, iż p o ją ł za żonę o b y w a te lk ę rz y m sk ą lu b L atynikę i m ia ł z n ią je d n o roczne dziecko 19 —• a n n ic u lu m (por. G. I, 29; Ti tu li e x corp. U lp. III, 3) 20, a ta k ż e n a m ocy .postanow ień c e sa rsk ic h 21.
G. I, 32 b:
... id est fiiunt cives R om ani, si R om ae in te r vigiles sex annùs •m ilitaverint. P o s te a d i c t e r fa c tu m esse senatuisconsultum , q u o d a ta e st illis civnitas R om ana, si trie n n iu m m ilitia e e x p le v e - rin t.
T itu li e x C o rp o re U lp ian i, III, 5:
M ilitia iu s Q u iritiu m accipilt L a tin u s, si i n t e r vigiles R o m an ae sex a n n is m ilita v s r it, e x loge V isellia. P raeteirea e x se n a tu s co n su lte coinoassum est ei, u t, si tràiennio tinter vigiles m i- litav en it, iu s Q u iritiu m c a n se q u a tu r.
N a p o d sta w ie re la c ji Gafcusa i U lp ia n a 22 w iadom o, iż L a ty n i o trz y m y w a li o b y w a te lstw o , je śli o d b y li sześcio letn ią służbę w o j skow ą w s tra ż y m ie jsk ie j w R zym ie1. P rz y w ile j ta k i d a w a ła im
le x V isellia u c h w a lo n a 23 w r. 24 m.e., a w ięc ta k ja k le x J u n ia
17 Por. B. B i o n d i , op. cit., s. 166; C. C o g r o s s i, op. cit. s. 164.
18 N a tem at causa probatio por. C. C a s t e 11 o, L ’aequisto della c ittadinanza e i suoi riflessi fa m ilia ri nel diritto rom ano, M ilano 1951,
s. 91 i n. (cyt. L ’aquisto).
19 W arunek posiad an ia jednorocznego dziecka będący jedyną p rze sła n k ą do otrzym an ia o b y w a te lstw a o d zw iercied la ł dem ograficzn ą p o li ty k ę A u gu sta przep row ad zan ą przede w sz y stk im p rzy p om ocy tzw .
leges m a trim oniales. Por. C. C o g r o s s i , op. cit., s. 1'64 i n.
20 N a tem at rozbieżności m ięd zy przekazem G aiusa i U lpian a por. C. C a s t e l l o , L ’aquisto, s. 86 i n.
21 Por. na ten tem at M. D e D o m i n i c i s . L es L a tin s J u n ien s dans la pensée d u législateur rom ain, R ID A 20, 1973, s. 318 i n., co do
p ó źn iejszy ch cza só w A. M. D u f f , F ree d m en in th e E arly R om an E m pire, C am bridge 1958, s. 80 i n.
22 Por. też C. 9,21, 1 pr. —• 1 oraz C. 9.31,1 a tak że C. Th. 9, 20, 1. 23 Por. G. R o t o n d i, Leges, s. 464.
228 M. Zabłocka
[
6]
N orbana za p a n o w a n ia T y b eriu sza. P óźniej p rz y w ile j te n zo stał
jestzcze b a rd z ie j ro zszerzo n y n a m ocy u c h w a ły s e n a tu zm n ie jsz a jącej ilość o d słu żo n y c h la t do 3.
P o lity k ę Tybeiriu&za w s to s u n k u d o w yzw oleńców i n ie w o ln ik ó w k o n ty n u o w a ł K lau d iu sz.
G. I, 32 c:
Ite m ed ic to C la u d ii L a tin i iu s Q u iritiu m co n se c u n tu r, s i n a - v em maniiniaim aed ifieav eriin t, q u a e n o n m in u s q u a m decem m i l a m o d io ru m fru m e n ti capiait, eaq u e n a v is v e l q u a e in eius lo cu m s u b s titu ta sit, se x an n is f ru m e n tu m R o m am p o rta - v erit.
S vet. C lau d iu s 18— 19:
... N am e t megotiiatoiribus c e rta lu c ra p ro p o su it suscepto in se dam no, s;i c u i q u id p a r te m p e s ta te s aceid isset, e t maves m e rc a tu ra e causa, fabricaintlibus m a g n a com m oda com stituit p ro condicioine cu iu sq u e : 19. civ i v a c a tio n e m leg ia P a p ia e Poppnene, L a tin o iu s Quiiritiuan, fe m in is iu s III I lib e ro ru m ; quiaie comistiituta h o d ie q u e s e rv a n tu r.
K la u d iu sz ro zszerzy ł krąig L a ty n ó w m o g ą cy ch o trz y m a ć o b y w a te lstw o n a osoby u p ra w ia ją c e h a n d e l zbożem , a ściślej b io rąc t a kie, k tó re w ofcneisie oo n a jm n ie j 6-le.tnim d o sta rc z y ły o k rę t o p o jem n o ści 10 ty s. m ia r zboża do p rze w o z u z ia rn a do R zym u.
N a w e t N ero n , k tó re g o sto su n e k do n ie w o ln ik ó w i w y z w o le ń ców — o czym będ zie d a le j m o w a — n ie b y ł ta k z d e cy d o w an y ja k u sta w o d a w stw o Tyfoeriusza i K la u d iu sza, d o d ał do p o p rze d n ich m ożliw ości u z y sk a n ia o b y w a te ls tw a now ą.
G. I, 33:
P raeteriea a N ero n e ©onstiitutum eist, u t si Latim us q u i p a tr i- m onium . seistertiium CC m iliu m p lunisve hatoebit, in u rb e Rlo- rna d o m u m a e d ifio a v e rit, in q u a m iion miilnuis q u a m p a rte m d im id ia m p a trim o n ii su i in p e n d e rit, ius Q u iritiu m eo n seq u a- tu r.
L a ty n o trz y m y w a ł iu s Q u iritiu m jeśli połow ę sw ego m a ją tk u w y noszącego co n a jm n ie j 200 ty s. seatersó w pośw ięcił n a w y b u d o w a n ie d om u w R zym ie.
W ra c a ją c do p o lity k i K la u d iu sz a w zg lęd em w y zw o leń i zw ią z a nego z ty m ro z sz e rz en ia się k rę g u o b y w a te li R zym skich, w y m ien ić n a le ż y n ie sp o ty k a n e d o tą d p o stan o w ie n ie d o tyczące n ie w o ln ik ó w chorych.
Dio Cass. 60, 29:
... Q uia m u lti serv o s a e g ro ta n te s n u lla c u ra d ig naibantur, sed do m ib u s e iio ieb an t, legem tu lit p rin c e p s, u t q u io u n q u e ita e x tu rh a td a d s a n ita te m rediiissent, lib e ri essanst.
S v et. C lau d iu s 25, 4:
... C um quidaim a og ra e t ad'fecta m a n c ip ia an in su la m A escu- la p ii ta e d io m e d e n d i expoinerent, omines q u i exp o n erem tu r
li-[
7]
W y zw o len ia i w y z w o le ń c y 229b ero s esse s a n x it, nec re d ire im dioionem dom ini, si conva- lu isse n t; quod si qu is neioaire q u e m m a ile t quiaim ex p o n ere, caediis c rim in e tan eri...
D. 40, 8, 2 (Modestiimus, 1. 6 reg.):
Servo, q u e m p ro d e re lic to d o m in u s ob g ra v e m in firm ita te m haibuit, ex edicto d iv i C lau d ii c o m p e tit libertais.
Z g o d n ie z p rz e k a z em D io G assiusa w röiku 47 K la u d iu sz wydiał ed y k t, w k tó ry m u re g u lo w a ł k w e stię ch o ry ch n iew o ln ik ó w . P o n iew aż p o z o staw ie n ie bez o p iek i ta k ic h n ie n a d a ją c y c h się do p r a c y lu d z i b y ło częste, c e sa rz p o stan o w ił, b y w w y p a d k u w y rz u cen ia ic h z d o m u o trz y m y w a li o n i wolniość.
P rz e k a z Sw ehoniusza m ó w iący o ty m ed y k c ie K la u d iu sz a p o d k re ś la a k t ex p o sitio n ie w o ln ik a , o ra z o d d a n ie tegoż do św ią ty n i E sk u la p a a ta k ż e in fo rm u je o n ie sp o ty k a n y m diotąd p o sta n o w ie n iu , że w łaściciel, k tó r y b y z ab ił sw ego chorego n ie w o ln ik a <nnse chcąc zajm o w ać się jeigo leczeniem , w in ie n od p o w iad ać k a rn ie za zabójstwo*.
T e k st p ochodzący z D igestów b a rd z ie j zb liżo n y je st do p r z e k a zu Dio Cassiuisa n iż S w eto n iu sz a, gdyż n ie w sp o m in a n ic o o d p o w ied zia ln o ści k a r n e j w łaścicie la za zab ó jstw o n ie w o ln ik a a n i o ko nieczności o d d a n ia n ie w o ln ik a do ś w ią ty n i, p o m ija a k t e x p o si
tio a m ów i o eiecio, rep ello z d om u p a n a o ra z o ty m , iż n ie w o l
n ik s ta je się człow iekiem w o ln y m .
N a p o d sta w ie a n a liz y p o w yższych te k stó w u cz o n a fra n c u sk a F a sc d a to 24 dochodzi do wnioskiu, że e d y k t K la u d iu sz a zn a ł d w a ro d z a je p o rz u c e n ia n ie w o ln ik a : z w y k łą d erelictio , k tó ra n ie ro d z iła ża d n y c h s k u tk ó w p ra w n y c h i d erelictio ob g ra v e m in fir m ita te m , k tó ra p o w o d o w ała n a b y c ie p rzez n ie w o ln ik a s ta tu s u Latynia. N a to m ia st V o lte r r a 25 sp rz eciw ia się ty m w n io sk o m tw ie rd z ą c , że e d y k t K la u d iu sz a , zgodnie z p rz e k a z em S w eto n iu sza, tw o rz y ł n o w y ro d z a j w y z w o le n ia n ie w o ln ik a zbliżony do g re c k ic h w y z w o le ń n a rzecz św ią ty n i. N iew o ln ik , k tó re g o p a n d o k o n a ł e xp o sitio w y c h o d zi co p ra w d a spod d o m in ica p o testa s, ale n ie o trz y m u je w olności, g dyż je st pośw ięco n y b ó stw o m 2 6. W g n ieg o te k s ty D. 40,8,2 o ra z
C. 7,6,1,3 z a w ie ra ją c e in fo rm a c je n a te m a t s ta tu s n ie w o ln ik a od d a ją m y śl k o d y fik a to ró w , a n ie p rz e k a z u ją tre ś c i o ry g in a ln e g o e d y k tu . A rg u m e n te m słu żący m do p o p a rc ia ta k ie g o sta n o w isk a jest d la V o lte rry to, iż m ię d zy e d y k te m K la u d iu sz a a p o p rzed n io u c h w a lo n y m i u s ta w a m i o o g ra n ic z e n iac h w y z w o leń (le x A e lia S e n -
tia i F u fia C aninia) m in ęło ta k m ało czasu, iż w y d a je się n ie do
64 Por. M. F a s c i a t o, op. cit., s. 454 i n.
26 Por. E. V o l t e r r a , In torn o a u n e d it to d e l l ’im p e r a t o r e Cla udio,
A cca d em ia N a zio n a le d ei L in cei, fasc. 7— 10 ser. V III, v ol. X I, 1956, s. 205 i n.
230 M. Z abłocka [8]
p o m y ślen ia, b y zm ien ił się z u p e łn ie p o g ląd co do k w e stii w yzw o le ń 27.
Z aczy n ając od tego o sta tn ie g o stw ie rd z e n ia n a le ż y p o d k re ślić, iż p o w o ła n e u s ta w y b y ły u c h w a lo n e za czasów A u g u sta, k tó ry r z e czyw iście p ro w a d z ił b ard z o su ro w ą p o lity k ę w sto su n k u do n ie w o ln ik ó w i ro b ił w szystko, b y na s k u te k w y z w o leń w w a rs tw y o b y w a te li n ie p rz e n ik n ę li n o w i ludzie. Po jego śm ierc i ju ż le x
J u n ia N o rb a n a w p ro w a d z iła z asad n iczą zm ian ę p o lity k i w te j k w e
stii. N ic dziw nego, że K la u d iu sz <nie k o n ty n u u je w ty m w zględzie p osu n ięć A u g u sta , a zgodnie z z a istn ia ły m i już z m ian am i w p ro w ad za p o sta n o w ie n ia o d b ie g a ją c e d a le k o od m y śli p ierw szeg o R rin - cepsa 28. P rz y k ła d e m tego b y ł w łaśn ie e d y k t o z n iesien iu d om inica
p o te sta s n a d c h o ry m n ie w o ln ik ie m p o rzu co n y m p rz ez w łaściciela.
K o n ty n u u ją c te ro zw aż an ia n a leży zastan o w ić się n a d p ro b le m em , co działo się z n iew o ln ik iem , k tó re g o p(a n porziucii lu b zg o d n ie z p rz e k a z em Sw etom iusza zaw iózł do ś w ią ty n i E sk u la p a i n ie w o ln ik ta m w y zd ro w iał. N a tu ra ln ie p e w n a ilość o z d ro w ie ń ców zo sta w io n y ch w ś w ią ty n i b y ła z a tr u d n ia n a p rz y p ie lę g n o w a m u ch o ry ch , ale1 jeśli w y leczo n y ch b y ła w iększa ilość, to z a p e w n e w y je żd żali o n i z w y sp y , gdzie m ieściła się św ią ty n ia E sk u la p a jako lu d zie w olni. D latego te ż M o d esty n w D. 40, 8, 2 nie w sp o m in a ją c n ic o w y w ie zien iu ch o ry ch do św iąty n i, p o d a je ogólną zasadę, iż chory, opuszczony p rzez p a n a, n ie w o ln ik s ta je się w olny. A le stać się w o ln y m w sta ro ż y tn y m R zym ie, to jeszcze za m ało, bo trz e b a m ieć o k re ślo n y sta tu s, p rz y n a le ż eć do ja k ie jś w a rs tw y tego s p o łe czeń stw a 29. I o ty m in fo rm u je J u s ty n ia n
C. 7,6,1,3:
Sed scdmus e tia m hoc esse in antiqiuia L a tin ita te ex edicto divi C lau d ii infcroductum , quod, si quis se rv u m su u m a e g ritu - diine pexdlclitantem su a dom o p u b lic e e ie cerit n e q u e 1 ip se eu m p ro c u ra n s n e q u e a lii eu m com m endam s, cu m e r a t ei lib e ra fa c u ltas, si n o n ip se ad eius e u ra m su ffic e re t, in x en o n e in e u m m itte re v el quo p o te ra t m odo eu m a d iu v a re , h u iu sm o d i serv u s in lib e rta te L a tin a a n te a m o ra b a tu r et, q u em ille m o- r ie n d u m d e re liq u it, eius b o n a ite ru m , e u m m o re re tu r, accipie- bat. 3 a. Tali<s ita q u e servuis lib e rta te n e c e ssa ria a dom ino e t noleinte re ip s a d o n a tu s fia t ilico civis R o m an u s n ec a d itu s i n iu ra patrom atus q u o n d a m dom ino reserv etu ir .quem en im
27 Por. E. V o 1 1 e r r a, op. cit., s. 215.
28 Por. także dalsze rozw ażania. Co do tego, że p olityk a A u gu sta n ie b yła k o n ty n u o w a n a przez jego n a stęp có w por. też. P. B o n f a n t e ,
Corso I, s. 200.
29 Por. ogólne rozw ażania M. I. F i n i e y ’a, T ra sch iavitu e liberta,
S c h ia v i ti i antica e m o d e r n a , N a p o li 1979, s. 43 i n. n a tem a t różn icy
m ięd zy p o jęciem w o ln o ści i n ie w o li a fa k ty czn y m p ołożen iem lu d zi w o ln y c h a n ie w o ln ik ó w i w y zw o leń có w .
[9] W y zw o len ia i w y z w o le ń c y 231
a su a dom o su a q u e fa m ilia p u b lice r e p p u lłt n e q u e ip se eum p ro c u ro n s n e q u e a lii co m m e n d an s n e q u e in veneriabilem, x e- n o o e m eu m m itte n s n e q u e co n sv eta ei p ra e b e n s sa la ria , m a - •neat ab eo eiusqiuie s u b s ta n tia um dique s e g re g a te s ta rn in omini te m p o re v ita e liiberti q u a m cum m o r ia tu r п ес nom p o stq u a m iatrn f u e r it in f a ta su a eoncessus.
Z e sta w ie n ie te k stó w M o d esty n a i C. 7,6,1,3 p o z w a la w n io sk o w ać, iż c h o ry p o rzu co n y n ie w o ln ik n ie ty lk o s ta w a ł się w o ln y , ale co n a jm n ie j n a w zó r n ie w o ln ik ó w w y zw o lo n y ch n ie fo rm a ln ie s ta w a ł się Latinuis J u n i a n u s 30. M ożna się p o n ad to zasta n a w ia ć, czy ju ż n a m ocy e d y k tu K la u d iu sz a nie b y ł on u w a ż a n y za in g e n u u s n a co z d a w a ło b y się w sk azy w ać sfo rm u ło w a n ie k o n s ty tu c ji J u s ty n ia n a 31.
P o n a d to n a le ż y p o d k reślić, że zgodnie z p rz e k a z em Swetondiu- sza, o ile w ła śc iciel zab ił sw ego n ie w o ln ik a , gdyż n ie ch ciał z a j m ow ać się jego leczeniem , w in ie n o d p o w iad ać k a rn ie za z a b ó j stw o 32. P o sta n o w ie n ie to s ta n o w i p ierw sze (ipom ijająe częściow ą i n g eren c ję, ja k ą n io sła ze sobą le x Petronóa) o g ra n iczen ie o b o w iązu ją c e j od n a jd a w n ie jsz y c h czasów z asa d y iu s v ita e ас necis i w y p rz e d z a zn aczn ie h u m a n ita rn e p o sta n o w ie n ia w ty m w zględzie n a s tę p n y c h cesarzy 33.
W y ją tk o w y n a tle pow yższych p o sta n o w ie ń w sto su n k u do n ie w o ln ik ó w w y d a je się e d y k t K la u d iu sz a odnoszący się d o „ n ie w d zięcznych w y zw o leń có w ”, o ra z S C C la u d ia n u m z 52 r.
D. 37,14,5 pr. (M arcianus, 1. 13 inst.):
D ivus C lau d iu s lib e rtu m , q u i p ro b a tu s f u it p a tro n o d e la to re s sum m isisse, q u i de s ta tu eiu s fa c e re n t ei q u aestio n e m , se r- v u m p a tro n i esse iuissit eu m lib e rtu m .
Z g o d n ie z ty m ź ró d łe m 3* w yzw o leń ca, k tó r y w y k a z a ł
„skandia-30 N a tem at otrzym an ia przez n iew o ln ik a statu su L atyn a J u n ia n a por. W. W. B u c k l a n d , T h e R o m a n L aw of S la v e ry , C am bridge 1908,
s. 36 i n.; G. M a y , L ’a c tiv ité ju rid iq u e de l’E m p ere u r C laude, RHD
15, 1936, s. 217; M. F a s c i a t o, op. cit., s. 458; A. W i l i ń s k i , U sta w y , s. 180 n. 10; M. K a s e r, Das röm ische P r iv a tr e c h t2 I, M ünchen
1971 s. 286 (cyt. R PR ), O. R o b 1 e d a, Sch ia vi, s. 85 n. 379 m ó w i jed y
n ie o h u m a n ita ry źm ie p o sta n o w ień K laudiusza.
31 F. F a b r i n i, L a m a n u m issio in ecclesia, M ilano 1965, s. 189
stw ierd za, że dop iero J u sty n ia n n ad ał ty m w y zw o leń co m o b y w a te l stw o rzym skie.
32 Por. Th. M o m m s e n , S tra fre c h t, s. 616; F. S c h u l z , P rin zip en des rö m isch en R echts, M ünchen — L eipzig 1934, s. 149; W. L. W e s t e r
m a n n , P a u ly — W iss. RE, Suppl. VI, kol. 1042; E. V o 1 1 e r r a, op. cit., s. 212 stw ierdza, że jed yn ie w y ją tk o w o w tym w yp ad ku m ogły być p rzew id zia n e kary za zab icie w ła sn eg o n iew o ln ik a .
38 Co do d alszych p osta n o w ień cesarzy por. A. W i l i ń s k i , U staw y
s. 180 i n.
232 M. Z abłocka [10]
liczn ą n iew d zięczn o ść” c z y n ią c n a parna donos (zapew ne n ie słu sz ny), m ogło d o tk n ą ć re vo ca tio in se r v itu te m .
P o sta n o w ie n ia K la u d iu sz a n a te n te m a t p rz e k a z u je ró w n ież S w eto o iu sz
Svet. C la u d iu s 25, 3:
... L ibertiinos, q u i se p ro e q u itib u s R. a g e re n t, p u b lio a v it, ingrfatos e t d e qudbus p a tr o n i q u e r e r e n tu r re v o c a v it in se r- v itu te m a d v o c a tisq u e eo ru m n e g a v it se a d v e rsu s lib e rto s ip so ru m iu s diicturum ...
J e d n a k ż e w g n ieg o z a k re s re g u la c ji p ra w n e j K la u d iu sz a w y g lą d a dużo' szerzej. Po p ie rw sz e w sp o m in a o n o w yzw o leń cach , k tó rz y p o d a w a li się za é q u ité s i za to m ie li b yć o d d a n i n a w ła sność p a ń stw a . P o d ru g ie z te k s tu S w esto n iu sz a w y n ik a , iż K la u d iu sz u sta n o w ił g e n e ra ln ą m ożliw ość revo ca tio in s e r v itu te m n ie w d zięcznych w y zw o leń có w d o d a ją c k la u z u lę k a rn ą d la ic h a d w o k ató w , k tó rz y m ieli by ć p o zb aw ien i w y m ia ru sp ra w ie d liw o śc i n a przyszłość w sp ra w a c h ze sw o im i w y z w o leń cam i 35.
W s to s u n k u w ięc d o D. 37,14,5, p r. S w e ta n iu sz p o d a je n o rm y b a rd z ie j g e n e ra ln e . J e d n a k ż e w ia ry g o d n o ść p rz e k a z u S w eto n iu sza pod w aża re la c ja T a c y ta
T ac. A nn. X III.26— 27:
P e r id em te m p u s a c tu m in s e n a tu de fra u d ib u s lib e rto ru m , e ffla g ita tu m q u e u t a d v e rsu s m a le m e rito s re v o e a n d a e lib e r - ta tis iu s p a tro n is d a re tu r . n e c d e e ra n t q u i c e n se re n t, sed con- su les, re la tio n e m in c ip e re n o n a u si ig n a ro p rin c ip e , p e rsc rip - se re ta m e n co n sen su m sen atu s... 27 ... s c rip sitq u e C a e sa r se- n a tu i, p r iv a tim e x p e n d e re n t cau sa m lib e rto ru m , q u o tien s a p a tro n is a rg u e re n tu r; in com m une n ih il d e ro g a re n t.
O pisane p rzez T a c y ta zd a rz e n ia w y k a z u ją , iż jeszcze w o k re sie p a n o w a n ia N e ro n a n ie b y ło m ożliw ości revo ca tio in s e r v itu te m w e w sz y stk ich p rz y p a d k a c h niew dzięczności. G d y b y ta k a zasad a została u sta n o w io n a przez K lau d iu sz a, n ie w ą tp liw ie b y ła b y ona p o w o ła n a podczas o p isy w a n eg o p o siedzenia s e n a tu . Co w ięcej, N ero n polecił, b y k a ż d ą s p ra w ę ro z p a try w a ć in d y w id u a ln ie n ie o d b ie ra ją c niczego z o g ó ln y ch p ra w w yzw oleńców . D latego w y d a je się, iż w czasach d y n a stii ju lijs k o -k la u d y js k ie j n ie is tn ia ła jeszcze m o żliw ość p rz y w ró c e n ia w s ta n n ie w o li poza je d n y m szczególnym w y p a d k ie m re fe ro w a n y m w D. 37, 14, 5 p r. p rz ez M a r c ia n a 36. J e d y
35 O tym , iż w y zw o len iec nie podlegał są d ow n ictw u patrona por. E. V o 1 1 e r r a, II preteso trib u n a le dom estico in diritto rom ano,
R ISG 2, fasc. 1—4, 1948, s. 132.
38 T ak sam o poprzednio P. D e F r a n c i s c i , L a revocatio in se rvi tu te m del liberto ingrato, M elanges C ornil I, P aris 1926, s. 307 i n.;
M. K a s e r, Die G eschichte der P atron a tsg ew a lt ü b er F reigelassene,
[11] W y zw o len ia i w y z w o le ń c y 233
n ie w w y p a d k u p rz y p isy w a n ia so b ie p rzez w y zw o leń ca s ta tu s
é q u ité s is tn ie je m ożliw ość, iż K la u d iu sz g e n e ra ln ie u sta n o w ił re - vocatio in s e r v itu te m n a rzecz p a ń stw a .
S C C la u d ia n u m 3? u c h w a lo n e w 52 r. n . e . 38 dotyczyło k o b ie t
w o ln y ch , su i iu ris, o b y w a te le k rz y m sk ic h lu b L a ty n e k , k tó re u tr z y m y w a ły tr w a łe sto su n k i z cu d zy m i n ie w o ln ik a m i w b re w w o li ic h w ła ś c ic ie li39.
G. I, 91:
Ite m s i q u a m illie r civis R o m an a p ra e g n a s e x se n a tu sc o n su lta Claudiam o a n c illa fa c ta s it ob id, qu o d alietio se rv o in v ito e t d e n u n tia n te dom ino eiu s coierit, ...
G. I, 84:
Ecce en im ex se n a tu sc o n su lto Claudia-no p o te ra t civis R o m a n a q u a e alie n o se rv o v o le n te dom ino eiu s coiiit, ipiSa e x p ac- tio n e lib e ra p e rm a n e re , sed s e rv u m p ro c re a re ; n a m qu o d in t e r earn e t d o m in u m istiu s s e rv i coinvenerit, eo s e n a tu se o n - su lto r a tu m esse iu b e tu r.
Z p rz e k a z ó w 40 G aiu sa w y n ik a , iż k o b ie ta w o ln a, k tó ra u tr z y m y w a ła sto su n k i z cudzym n ie w o ln ik ie m w b re w wola i m im o n a p o m n ie ń w łaściciela n ie w o ln ik a , s ta w a ła się z g o d n ie z p o sta n o w ie n ie m SC n iew o ln icą. N iew o ln ik iem sta w a ło się ró w n ie ż dziecko u ro d z o n e p rzez tę k o b ietę. J e d n a k w w y p a d k u , g d y w łaściciel n ie w o ln ik a zg ad zał się nia tafcie pożycie, k o b ie ta p o z o sta w a ła n a d a l w o ln a , a je d y n ie je j dziecko s ta w a ło się n ie w o ln ik ie m ;41.
R e asu m u ją c, p a n o w a n ie K la u d iu sz a odznacza się h u m a n ita rn y m u s ta w o d a w stw e m w sto su n k u do n ie w o ln ik ó w i w yzw oleńców , w czym w y ją tk o w e w y d a ją się p o sta n o w ie n ia d o tyczące revo ca tio
in s ô r v itu te m i S C C la u d ia n u m . N ieco in n ą w ty m w zględzie
p o lity k ę p ro w a d z ił jego n a stę p c a N ero n , k tó r y choć ró w n ie ż nie u z n a w a ł g e n e ra ln e j z a sa d y rev o c a tio , to je d n a k w sw y m u s ta w o d a w stw ie n a w ią z a ł częściowo do a n ty h u m a n ita rn y c h p o sta n o
s. 245; A. W i l i ń s k i , In to rn o a ll’„accusatio” e „revocatio in se rvi tu te m ” del liberto ingrato, S tu d i V olterra II, M ilano 1971, s. 560.
37 Por. A. F. R o s s e 11 o, S en a tu s C o n su ltu m C laudianum de m u lie - rib u s quae servis a lienis iu n x e r u n t, S tu d i S en esi 11, 1894, s. 205 i n.,
» zw ła szcza s. 221 i n; A. V o l t e r r a , N D I X V I, s.v. S en a tu s consulta,
nr 98; M. K a s e r , - R P R2 I, s. 289, 292 w ra z z podaną tam literaturą. 38 M. K a s e r , R PR 2 I, s. 289 podaje jako datę u ch w a len ia SC rok 54.
39 Por. A. P. R o s e 11 a, op. cit., s. 221 i n.
40 Por. też G. I, 160; T itu li e x corp. U lp. X I, 11; Tac. A nn. X II, 53; S e n t P au l., II, 21 a.
41 Por. P. R. C. W e a v e r , G ains I, 84 and th e SC C laudianum , Class. R ev. 78 (N. S. 14), 1964, s. 107 i n., k ó ry z a sta n a w ia się c z y p a c tu m
za w a rte m ięd zy k o b ietą a w ła śc ic ie le m n ie w o ln ik a w p ły w a ją c e n a sta tus m a tk i i d zieck a pochodzi r z eczy w iście z SC, czy zostało dodane p óźniej, oraz J. C r o o k , G aius, In s titu te s I, 84—86, C lass. R ev. 81
234 M. Z abłocka [12]
w ie ń A u g u sta. O prócz bow iem w y m ie n io n y c h p o p rz e d n io le x
A elia S e n tia i F u fia C aninia za czasów p a n o w a n ia pierw szego
P rin c e p sa w celu zm n iejszen ia ilo ści za b ó jstw w łaścicieli n ie w o l n ik ó w p rzez ty c h o sta tn ic h , zostało u c h w alo n e w 10 r. n.e. « SC
S ila n ia n u m . P o stan o w iło o n o 43, iż w w y p a d k u za m o rd o w a n ia do- m in u s, o ile zab ó jca b y ł n iezn an y , w szyscy n iew o ln icy z n a jd u ją c y
się w d om u z am o rd o w a n eg o m ieli być to rtu ro w a n i i zabici. W czasach p a n o w a n ia N e ro n a znacznie rozszerzono te o k ru tn e po stan o w ie n ia.
D. 29,5,3,16 (Ulpiamus, 1. 50 a d ed.):
De h is q u o q u e serv is, q u i te sta m e n to m a n u m issi siunt, perim- d e a tq u e serv is su p p lic iu m su m e n d u m est.
Tac. A nn. X III, 32:
F a c tu m et se n a tu s c o n su ltu m ultionii iu x ta e t s e c u rita ti, u t si q u is a su is se rv is in te rfe c tu s esset, ii qu o q u e, q u i te s ta m e n to m a n u miissi su b eodem te c to m a n sisse n t, iinter servos suipplieia p e n d e re n t.
S e n t.P a u l. III, 5,6:
Servi, q u i su b eodem tecto fu e ru n t, uibi dominuis p e rh ib e tu r occiisuis, e t to r q u e n tu r e t p u n iu n tu r, etsi te sta m e n to occisi m anum iissi sint.
W D. 29,5,3,16 U lp ia n in fo rm u je , iż ta k ż e niewołmiików w y z w o lo n y c h w te sta m e n c ie m a sp o tk ać k a ra śm ierci. R e la c ję Ulpiama p o tw ie rd z a p rz e k a z T acy ta, A nn. X III, 32, k tó r y w y ra ź n ie s tw ie r dza, iż now e sen a tu s c o n su ltu m w y d a n e z arazem d la zem sty i b e z
(N. S. 17), 1967, s. 7 i n., k tó ry zau w aża, że p o w y ższe p a c tu m doty
czyło p raw d op od obn ie tyl'ko k o b iet Latytnek z le x Iu n ia N o rb a n a .'
42 D ata 10 r. n.e. p o d aw an a jest przez w ięk szo ść au torów za jm u ją
cych się tym zagad n ien iem . Por. np. W. W. B u c k 1 a n d, op. cit., s. 95; E. N a r d i, I casi d i in d eg n itd nel diritto successorio rom ano,
M ilano 1937, s. 65 n. 1 oraz s. 179; A. M. D u f f , op. cit., s. 63; F. B e - n e d e k, A S en a tu s C o n su ltu m S ila n ia n u m , B udapest 1963, s. 5; F.
d’I p p o 1 i t o, Una p re su n ta disposizione del SC S ila n ia n u m , S y n teleia
A ra n g io -R u iz II, N ap oli 1964, s. 717; B. B i o n d i, Senatusconsulta,
S critti g iu rid ici II, M ilano 1965, s. 338; R. M a r t i n i , A lcu n e osserva- zio n i sul Sen a tu sco n su lto Silaniano, Jus 16, 1965, s. 363—385 —■ praca n ied ostęp n a m i — cy ta t za IU R A 17, 1966, s. 541; E. V o l t e r r a , N D I X V I, 1969, s. 1064 s.v. S en a tu s consulta — nr 73; O. R o b 1 e d a, Schia- vi, s. 161; O. R o b i n s o n , S la v e s and th e C rim inal L aw , ZSS 98, 1981,
s. 233. J ed y n ie L. H e r m a n n , L a genese d u senatus c o n su ltu m S ila n ia n u m , R ID A 1, 1952, s. 495 i n. zak w estion ow ał to datow an ie propo
n u jąc jako w ła śc iw y czas u ch w a len ia SC rok 57 n.e. W rozw ażan iach sw y ch dow odzi, liż SC u ch w a la n e za p a n o w a n ia N erona i SC S ila n ia n u m sta n o w iło w rzeczy w isto ści jeden >akt p raw n y pochodzący z 57 r.
T eza ta już poprzednio zo sta ła sk ry ty k o w a n a p rzez E. V o l t e r r ę , N D I t. X V I ,1969, s. 11064 i n .
43 N a tem at szczegółow ych p ostan ow ień zn ajd u jących się w SC S i la n ia n u m por. bogatą litera tu rę podaną przez F. d’I p p o 1 i t o, op. cit., s. 717 n. 1 i 2, oraz M. K a s e r a , R P R2 I, s. 283 n. 3.
[13] W y zw o len ia i w y z w o le ń c y 235
pieczeń stw a p o stan aw iało , b y w w y p a d k u , g d y k to ś zo stan ie za m o rd o w a n y przez w ła sn y c h n ie w o ln ik ó w ta k ż e ci (ii quoque), k tó rz y te s ta m e n te m o trz y m a li w olność, a le pod ty m sam y m po zo stają jeszcze d a c h e m w ra z z n ie w o ln ik a m i b y li stra c e n i. Z aró w n o s fo r m u ło w a n ie U lp ia n a (de his q u o q u e se rv is), ja k i T acy ta (ii quoque) w y ra ź n ie n a w ią z u ją do p o p rzed n io ju ż istn ie ją c y c h n o rm z a w a r ty c h w S C S ila n ia n u m . Z te k s tu P a u lu s a (Sent. P a u l. III, 5,6: Sed e t h i to rq u e n tu r, q u i cum occdiso in itin e re fu e ru n t) wynii'ka, iż p o w yższe p o sta n o w ie n ie ro zciągnięto n a w e t n a w yzw oleńców , k tó rz y
„ b y li w) d ro d z e ”, a w ięc o p u ścili ju ż dom pan a.
D alsze in fo rm a c je n a te m a t n o w y ch p o sta n o w ie ń z a w ie ra ją D. 29,5,1,15 o ra z S en t. P a u l. III, 5,5.
D. 29,5,1,15 (Ulpiianus, 1. 50 a d ed.):
Si v ir a u t u x o r occisi esse p ro p o n a n tu r, de se rv is eo ru m q u aestio haibetur, q u a m q u a m n e q u e v iri se rv i p ro p rie u x o ris d ic a n tu r n e q u e u x o ris p ro p rie v iri: sed q u ia co m m ix ta fa- m ilia e st e t urna dom us est, ita v in d ic a n d u m a tq u e in p r o p iiis se rv is seraatus censuit.
Sent. P a u l. III, 5,5:
N ero n ian o senatu,s co n su lte c a v e tu r, u t occisa u x o re e tia m de fa m ilia v iri q u a e stio h a b e a tu r, id e m q u e ius iin u x o ris fa m i lia o b s e rv a tu r, si v ir d ic a tu r oocisus.
Z p rzek azó w ty c h w y n ik a , iż S C N e ro n ia n u m p o ru szało k w estię m o rd e rs tw a żony. M ianow icie w ta k im p rz y p a d k u m ie li b yć zabici ró w n ie ż n ie w o ln ic y n a le ż ą cy do fa m ilii m ęża, a w w y p a d k u m o r d e rs tw a m ęża a n a lo g ic zn ie n ie w o ln ic y n ale ż ą cy do fam ilii żony. U lp ia n w D. 29,5,1,15 w y ra ź n ie 1 p o d k re śla, iż k a rz e m a ją ulec n a w e t n ie w o ln ic y sta n o w ią c y o d rę b n ą w łasn o ść b ąd ź to m ęża, b ąd ź to żony.
D. 29,5,8 p r. (P a u lu s 1. 46 ad ed.):
S e n a tu s co n su lta Pisomiano a a v e tu r, u t, si p o en ae o b n o x iu s se rv u s v en isset, q u a n d o q u e a n im a d v e rsu m in e u m esset, u t v e n d ito r p re tiu m p ra e s ta re t, n e em p to ri in iu ria m fecisse v i- d e a tu r sen atu s.
P rz e k a z te n w sp o m in a o SC P iso n ia n u m , k tó re r e g u lu je k w e stię odpow iedzialności osób s p rz e d a ją c y c h n ie w o ln ik a m ając eg o ulec k a rz e w y n ik a ją c e j z zasto so w an ia S C S ila n ia n u m , cały zaś ty tu ł D igestów 29,5 no si n azw ę: De S e n a tu s C o n su ltu m S ila n ia n o e t
C laudiano.
R e la c je p o m ięd zy w y ż ej w y m ie n io n y m i se n a tu sc o n su lta m i są n ie w ą tp liw ie b a rd z o tr u d n e do u c h w y c e n ia 44. W y d a je się je d n a k ,
44 Por. W. W. B u c k 1 a n d, op. cit., s. 91 n. 1 oraz w ą tp liw o ś c i E. V o l t e r r a , N D I X V I, s. 11068 i n. ;s.v. S e n a tu s c o n su lta (SC C la u -
d i a n u m — n r 100, S C P is o n i a n u m — nr 113, S C N e r o n ia n u m — nr
236 M. Z abłocka [14]
że w r. 57 n.ie. za k o n su ló w C la u d io sa N e ro n a i L. C a lp u rn iu sa P i sa n a z o sta ły u c h w a la n e co n a jm n ie j d w a (jeśli n ie 1 trz y ) sen a - tu sc o n su lta . P ie rw sz e z n ic h (lu b d w a o d rę b n e u c h w a lo n e n a ró ż n y c h m oże k o le jn y c h p o sied zen ia ch se n a tu ) zw an e C laudiano lub
N ero n ia n o p ra w d o p o d o b n ie u c h w a lo n e n a w n io se k C la u d iu sa N e
ro n a dotyczyło zasadniczego ro zszerzen ia SC S ila n ia n u m zarów no n a n ie w o ln ik ó w w y z w a la n y c h p rz ez zam o rd o w an eg o w te sta m e n c ie ja k i u k a ra n ia w sz y stk ic h n ie w o ln ik ó w m a łżo n k ó w n ie za leżn ie od teg o , czy zam o rd o w an o m ęż a czy żonę. J e ś li .powyższe p o sta n o w ie n ia s ta w ia n e b y ły pod g ło so w an ie n a k o le jn y c h p o sied zen iach se n a tu , to b yć m oże w ła ś n ie d la ich ro z ró żn ien ia je d n a u c h w a ła o trz y m a ła n azw ę S C C la u d ia n u m , a n a s tę p n a S C N ero n ia n u m . N a to m ia st S C P iso n ia n u m , u c h w a lo n e zaępewne1 n a w n io sek d r u giego z k o n su ló w d o ty c z y ło k w e s tii ra c z e j d ru g o rz ę d n e j, n ie zw ią z a n e j ta k ściśle z pow yższym i (postanow ieniam i. M ów iło bow iem n ie o ro z c ią g a n iu o d p o w ied zialn o ści n a n o w £ osoby, ale o z a k a zie sp rz e d a ż y n ie w o ln ik ó w w y m ie n io n y c h w S C S ila n ia n u m i s k u tk a c h z ła m a n ia zakazu.
U ch w alen ie SC N e ro n ia n u m i C la u d ia n u m je s t n ie w ą tp liw ie p rz y k ła d e m a n ty h u m a n ita rn e g o sto su n k u do n iew o ln ik ó w . W ty m w zg lęd zie u sta w o d a w stw o N ero n a n a w ią z u je do le g isla c ji A u g u sta, n a to m ia st je s t w y ra ź n y m o d ejśc iem od h u m a n ita r n y c h p o sta n o w ie ń T y b e riu sz a i K la u d iu sz a .
Od ra z u je d n a k n a le ż y p o d k reślić, że c o n a jm n ie j d w u k r o tn ie 45 w y stę p o w a ł N ero n w o b ro n ie w yzw oleńców . P ie rw s z y r a z n a s tą piło to w r. 56, k ie d y zgodnie z re fe ro w a n ą r e la c ją T a c y ta A nn. X III, 26— 27, n a p o sie d ze n iu se n a tu sta n ę ła sp ra w a revo ca tio in
s e r v itu te m . P o w y słu c h a n iu głosów z je d n e j s tro n y d o m a g ają cy ch
się p rz y z n a n ia p a tro n o m p r a w a o d w o ła n ia w olności (u t a d v e rsu s m a le m e rito s re v o c a n d a e lib e r ta tis ius p atro n iß d a re tu r), z d ru g ie j zaś p o d k re śla ją c y c h , iż w in a n ie w ie lu ty lk o d la n ic h p o w in n a p o ciągać s k u tk i (p au c o ru m cu lp am ipsis e x itio sam esse debere) N e ro n ro z strz y g n ą ł, że sp ra w ę w yzw oleńców , ilek ro ć p a tro n o w ie będ ą ich o b w in iali, za k a żd y m ra zem in d y w id u a ln ie n a le ż y ro z w ażać (p riv a tim e x p e n d e re n t cau sa m lib e rto ru m , quotiem s a p a - tro n is a rg u e re n tu r: im com m une n ih il d e ro g a re n t) czym p rz e c iw s ta w ił się u sta n o w ie n iu g e n e ra ln e j m ożliw ości revo ca tio in s e r v i
tu te m .
Po ra z d ru g i w y s tą p ił on w o b ro n ie w y zw o leń có w w 61 r. n.e. Tac. A nn. XIV , 42:
H au d m u lto po st p ra e fe c tu m u rb is P e d a n iu m S e cu n d u m se rv u s ipsiuis in te rfe c it, seu n e g a ta lib e rta te , cui p re tiu m p e p ig e ra t, sive a m o re e x o leti in cen su s e t d o m in u m ae m u lu m n o n to leran s.
45 O przy ch yln y m n a sta w ien iu N erona do n iew o ln ik ó w w sp om in a też S en eca, Epist. 14, 5; 47, 1
[15] W y zw o len ia i w y z w o le ń c y 237
c e te ru m cum v e te re e x m o re fa m ilia m om n em , q u a e su b co dem te c to m am sitavenat, ad su p p lic iu m agi o p o rte re t, c o n cu rsu ple- bis, q u a e to t in n o x io s p ro te g e b a t, u sq u e ad se d itio n e m v e n - tu m e st se n a tu s q u e obsassus, in q u o ipso e ra n t stu d ia n i- m ia m se v e r ita te m a sp e rn a n tiu m , p lu rib u s n ih il m u ta n d u m c e n se n tib u s.
R zym w s trz ą ś n ię ty b y ł w ów czas z a m o rd o w a n ie m p r e fe k ta m ia s ta P e d a n io s a S ecu n d u sa, p rzez jego w łasn eg o n ie w o ln ik a i s k u t k a m i za ty m id ący m i. W g bow iem sta re g o zw y c z a ju n a le ż a ło s t r a cić całą ia m ilię z a m o rd o w a n e g o 46; ze w z g lęd u je d n a k n a r o z r u chy, w sta w ia ją c y c h się za m a ją c y m i u tra c ić życie a ta k ż e z te g o po w odu, iż N e ro n z a m ie rz ał p ra w d o p o d o b n ie o dejść od d a w n e j tra d y c ji zw ołano w te j s p ra w ie po sied zen ie se n a tu . N ie ste ty p rz e w a g ę u z y sk a li ci, k tó rz y g ło so w ali za stra c e n ie m , a cesarz w y d a ł w ów czas e d y k t k a rc ą c y u n ie m o ż liw ia ją c y ch w y k o n a n ie egzekucji. J e d n a k , g d y W a rro n w y s tą p ił z w n io sk iem , b y ta k ż e w y z w o le ń ców S ec u n d u sa Pedam iusa w y g n a ć z I ta lii N e ro n p rz e c iw sta w ił się te m u o b a w ia ją c się, b y d a w n y zw ycaaj, k tó re g o litość n ie złag o dziła, p rze z o k ru c ie ń stw o n ie p r z y b r a ł n a sile.
Tac. A n n . X IV , 45:
... c e n s u e ra t C ingonius V a rro , u t lib e rti quoque, q u i su b e o d em te c to fu issen t, Ita lia d e p o rta re n tu r. id a p rin c ip e p ro h ib itu m est, n e m os a n tiq u u s, q u e m m iserdcordia n o n m i norerai;, p e r sa e v itia m d n te n d e re tu r.
N a k o n iec ty c h ro zw aża ń n a le ż a ło b y się zastan o w ić, czym sp o w o d o w an e było h u m a n ita r n e u sta w o d a w stw o T y b e riu sz a i K la u d iu sz a o ra z N erona.
J a k ju ż p o d n o sił C a s te llo 47 tru d n o tu d o p a try w a ć się b ezp o śre d n ie g o w p ły w u filozofii sto ick iej, g dyż a n i w n io sk o d aw cy p o szczególnych S en a tu ec o n su ltó w , a n i T y b e riu sz czy K la u d iu sz nie b y li z w ią z a n i z ty m k ie r u n k ie m 48.
Z p ew n o ścią b a rd z ie j n iż sam a m y śl sto ik ó w , w p ły n ę ła n a n o w e u sta w o d a w stw o rz y m sk a h u m a n ita s, k tó ra „niosła za sobą d o w a rto śc io w a n ie czło w iek a” i „pozw oliła w y d a ć n a stę p co m A u g u s ta szereg n o r m p r a w n y c h m a ją c y c h n a celu p o lepszenie p o ło że n ia n ie w o ln ik ó w ” 49.
Je d n a k ż e n a le ż y zau w aży ć, iż p o d w p ły w e m m y śli filozofii s to ic
-46 Por. też O. R o b i n s o n , op. cit., s. 233 i n.
47 Por. C. C a s t e l l o , op. cit., S tu d i V olterra V, s. 836 oraz podaną ta m literaturę.
48 Choć ob yd w aj cesarze odzn aczali się ogóln ym w y k szta łcen iem po g lą d y ich n ig d y n ie b y ły zw ią za n e z filo z o fią sto ick ą por. B. F. M a r s h ,
T h e R eign o f T ib eriu s, L ondon 1931 oraz M o m i g l i a n o , L ’opera d ell’Im p e ra to re Claudio, F loren ze 1932.
49 Por. H. K u p i s z e w s k i , H um a n ita s a praw o rzy m sk ie , P raw o
238 M. Z abłocka [16]
k iej, id ei h u m a n ita s p o zo staw ał n a jsiln ie j, p o p rzez sw ego w ycho- wiawcę i d o rad cę w początkow ych, la ta c h p a n o w a n ia cesarz N e ro n . W jego a k ta c h prarw nych p o w in n y się w ięc p rz e ja w ia ć n a j b a rd z ie j p o stęp o w e h u m a n ita rn e d ążenia, w rzeczyw istości zaś w ła śn ie te n cesarz n a w ią z a ł częściowo do a n ty h u m a n ita rn e g o u s ta w o d a w stw a A u g u sta.
W y ra źn ie p ro n ie w o ln ic z e u sta w o d a w stw o K la u d iu sz a tłu m a c z y M a y 50 o so b isty m i d o św iad czen iam i tego cesarza. W y ch o w an y w śró d n ie w o ln ik ó w i w y zw o leń có w w id ział on n a codzień, ja k w y g lą d a s y tu a c ja ty c h ż y czliw y ch m u ludzi, d lateg o też, z chw ilą o siąg n ięcia .najw yższej w p a ń s tw ie pozycji, n ie z a p o m n ia ł tego i s ta r a ł się polepszyć ich sy tu a c ję p ra w n ą . P o d o b n e stw ie rd z e n ie m ożna w y su n ąć ró w n ie ż co do osoby T y b e riu sza. W czasach „ w y g n a n ia ” n a R odos o d su n ięcia od fa m ilii A u g u sta b y ł on u z a le ż n io n y od sw y ch n ie w o ln ik ó w i w yzw oleńców , z sy tu a c ją k tó ry c h z a p ew n e m ia ł on n ie je d n ą o k azję zapoznać się.
N ie w ą tp liw ie n ie k tó re z p o sta n o w ie ń c esarzy b y ły p o d y k to w a n e s y tu a c ją e k o n o m iczn ą p a ń s tw a rzy m sk ieg o . C hodzi t u p rzed e w sz y s tk im o SC n a d a ją c e L a ty n o m s ta tu s c ives R o m a n o ru m , o ile d o starczą o k rętó w d o przew o zu zboiża do R zym u, czy te ż jeśli m a ją te k sw ó j u lo k u ją w w y b u d o w a n ie 1 d o m u w R zym ie.
B iorąc to w szy stk o pod uw agę, n a le ż y stw ie rd zić, że h u m a n i ta r n e p o sta n o w ie n ia w s to s u n k u d o n ie w o ln ik ó w i w yzw oleńców b y ły .w y n ik iem zaró w n o o g ó ln y ch te n d e n c ji e ty czn y ch d o ch o d zą cych do g łosu w ty m czasie ja k i o so b isty ch d o św iad czeń in ic ju ją cy ch to u sta w o d a w stw o cesarzy, a ta k ż e w y p ły w a ły częściowo z s y tu a c ji ek o n o m ic zn ej p a ń s tw a rzym skiego.
Ła politique de la dynastie Julo-Claudienne en présence de l’affranchissem ent et les affranchis
N e v o u la n t pas a d m ettre des n o u v elles p erson n es a T o b ten tio n de la p osition de c iv es R om anorum A u g u ste fit adopter les lo is q u i lim ita ie n t l’a ffra n ch issem en t d e s esc la v e s (lex F ufia et le x A elia Sentia) et re
com m anda à T ib ère de m a in ten ir le nom bre lim ité d’a ffra n ch issem en t. C epen d an t déjà '5 a n s après sa m ort on v o ta le x lu n ia P etronia (qui
co n cern a ien t les procès de sta tu s — D. 40,1,24 pr.), le x P etro m a (qui
p ren ait la d éfen se des esc la v e s d estin és à la lutte, a vec des b êtes sa u va g es — D.48,8,11,2) et le x lu n ia Norbana. C ette dernière, ayan t la
p lu s grande sig n ifica tio n , d on n ait a u x p erson n es in fo rm ellem en t a ffra n ch is le statu s de L a tin (Ulp. e x corp. I, 10; Fragm . D osith. 6) et dans ce cas le p a ssa g e au cercle de c iv e s é ta it très fa cile. L es en fa n ts du L atin d ev en a ien t cito y en s rom ains et lu i m êm e p o u v a it d ev en ir c iv e s R om anorum dans le cas ou’il a v a it la p rogén itu re d’un an (G. I, 29) ainisi qu’en v ertu de d isp osition s des em p ereurs: T ibère, C laude et N é ron (en con séq u en ce du s e r v ic e in te r vigiles R om anae qu’il a accom
p li ■— G. I, 32 b; U lp. ex.corp. III, 5; en cas de procurer le b ateau 30 G. M a y, op. cit., s. 214 i n.
[17] W y zw o len ia i w y z w o le ń c y 239
pour tran sp orter du b lé a ’R om e — G. I, 32 c; S vet. Claud. 18— 19; d e d estin er la m o itié de son b ien pour bâtir une m aison a’R om e — G. 1, 33). C laude co n tin u a it n on se u le m e n t la p o litiq u e de T ib ère en v ers des e scla v es et les affran ch is, m a is il d éliv ra des d isp o sitio n s ju sq u ’à p résen t in con n u s (Dio Cass. 60,29; Svet.C lau d . 25,4; D. 40,8,2) en v ertu d esq u elles un e sc la v e m a la d e et ab andonné d ev en a it libre. L ’é d it de C laude se rap p ortan t au p rob lèm e de revocatio in servitutem (D. 37,14,5 pr.; S vet. C laud. 2i5,3) a in si que SC Claudiarmm de 52 con cer n an t les fem m es (qui a v a e in t des rapports a v ec des esc la v e s étrangers) (G. I, 91,84; Tac. A nn. X I I ,53). sem b len t être ex c e p tio n n e ls lorsq u ’o n les com pare a v ec des d isp osition s dont on a p arlé ci-d essu s. N éron cep en d an t, d’un cô té est r e v en u à la lé g isla tio n a n tih u m a n ita ire d’A u g u ste en é la r g issa n t SC Silanianum a v ec d es d isp o sitio n s SC Claudia- num , Neronianum et Pisonianum (D. 29,i5,3,16; Tac. A nn. X III,32; D. 29,5,1,15; Sen t. Paul. 111,5, 5—6; D. 29,5,8 pr.) de l’autre n ’adm ettait pas le p rin cip e revocatio in servitutem (Tac. A nn. X III, 27) e t s ’op p osait a u x m otion s a n tih u m a n ita ires de p én a liser les a ffra n ch is du patron assa ssin é (Tac. A nn. X IV , 45). En réca p itu la n t — n i T ibère, n i C laude n e co n tin u a ien t pas la lé g isla tio n a n tih u m a n ita ire d’A u g u ste en v ers le s esc la v e s, cep en d a n t la lé g isla tio n de N éron n ’é ta it pas lié e a v e c c e lle d’A u g u ste q u e p a rtiellem en t. En p lu s, d ep u is T ib ère on éla r g i les p o ssib ilités d’a ffr a n c h isse m e n t par la co n cessio n du statu s de L a tin a u x a ffra n ch is in fo rm els qui en su ite par v o ie de SC p a ssa ien t au cer cle de cives Romanorum.
