Katarzyna Kącka
"Nauczanie dzieci polskich w
jawnym niemieckim i tajnym
polskim systemie szkolnym w
Toruniu w latach 1939-1945", Sylwia
Grochowina, Toruń 2007 : [recenzja]
Rocznik Toruński 35, 221-230
2008
nionych tu parafii już przed II wojną światową zostały włączone w granice
Podgórza3.
Nie zapominajmy także, że wszystkie te parafie zostały wydzielone z para
fii Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Parafia na Rudaku została erygowana
w 1946 r., natomiast na Stawkach w 1982 r.4
Brak w omawianym opracowaniu wymienionych wyżej świątyń trudno
będzie nadrobić podobnymi publikacjami, gdyż jest mato prawdopodobne, że
powstaną dla nich osobne monografie.
Zauważmy jeszcze, że w czasie, kiedy powstawała omawiana pozycja,
drukiem wychodziła także monografia Jerzego Domasłowskiego poświęcona
historii architektury oraz wyposażeniu kościoła franciszkańskiego5. Szkoda, że
autorzy omawianych prac nie mogli skorzystać z owoców swoich badań.
Na koniec podkreślmy zdecydowanie, że mamy do czynienia z wartościową
pracą. Będzie ona na pewno pomocna w przyszłych badaniach nad syntezą
dziejów kościelnych w Toruniu na Podgórzu.
W a l d e m a r R o z y n k o w s k i ( T o r u ń )
Sylw ia G rochow ina, Nauczanie dzieci polskich w ja w n ym niem iec
kim i tajnym polskim system ie szkolnym w Toruniu w latach 1 9 3 9 -
-1 9 4 5 , Biblioteka Fundacji „A rchiw um Pom orskie A K ” , t. 53, T o
ruń 2007, ss. 104
W literaturze naukowej jest wiele pozycji dotyczących niemieckiej okupa
cji ziem polskich. Problem szkolnictwa jest w nich jednak często traktowany
marginalnie. Prac całościowo omawiających tę kwestię jest bardzo mało.
Większym zainteresowaniem naukowców tematyka ta cieszyła się odnośnie do
terytorium Generalnego Gubernatorstwa. Szkolnictwo na tzw. „ziemiach wcie
lonych” do Trzeciej Rzeszy zwłaszcza na Pomorzu Gdańskim także długo
3 Z o b .: I. Ja n o s z -B is k u p o w a , D zie je m ia sta P o d g ó r z a (1 5 5 5 - 1 9 3 8 ) , Z a p is k i H is to ry czn e , l. 27: 1962, z. 3, s. 3 8 1 - 3 8 4 .4 D ie c e zja T o ru ń ska . H is to r ia i te ra ź n ie js zo ś ć , t. 1 5 /1 6 /1 7 , D e k a n a ty to r u ń s k ie - 1 ,
II, II, T o ru ń 1995, s. 3 0 2 , 3 0 4 , 3 0 8 .
5 J. D o m a sło w sk i, K o ś c ió ł ś w ię ty c h P io tra i P a w ia i k la s z to r fr a n c is z k a n ó w (d a w
n ie j r e fo r m a tó w ) n a P o d g ó r z u w T o ru n iu , P ra c e p o p u la rn o n a u k o w e T N T , n r 6 9 ,
c z e k a ł o n a o p r a c o w a n i e 1. S y lw ia G r o c h o w i n a j e s t j e d n ą z n ie w i e lu o s ó b , k tó r e z a j m u j ą s i ę w ła ś n ie t ą p r o b le m a t y k ą . W k r ó tk i m o d s t ę p i e c z a s u w y d a ła d w ie w p e w ie n s p o s ó b u z u p e ł n i a j ą c e s ię k s ią ż k i. S z k o l n i c t w o n i e m i e c k i e w O k r ę g u R z e s z y G d a ń s k - P r u s y Z a c h o d n i e w la t a c h 1 9 3 9 - 1 9 4 5 ( o b s z a r I I R P ) j e s t p r ó b ą c a ł o ś c i o w e g o p r z e d s t a w i e n i a p r o b le m a t y k i n ie m ie c k ie g o s z k o ln i c tw a n a te r e n i e O k r ę g u R z e s z y G d a ń s k - P r u s y Z a c h o d n i e w c z a s i e d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j . D r u g a z k s ią ż e k , N a u c z a n i e d z i e c i p o l s k i c h w j a w n y m n ie m i e c k i m i t a j n y m p o l s k i m s y s t e m i e s z k o l n y m w T o r u n i u w la t a c h 1 9 3 9 —1 9 4 5 , j e s t r e a l i z a c j ą z a in te r e s o w a ń a u t o r k i h is to r i ą T o r u n i a - j e j r o d z i n n e g o m i a s ta , w k t ó r y m m i e s z k a i p r a c u j e 2. P u b l i k a c j a ta s ta n o w i k o le jn y j u ż , p i ę ć d z i e s i ą t y tr z e c i, to m s e r ii B i b l i o t e k a F u n d a c j i „ A r c h iw u m P o m o r s k ie A K ” u k a z u ją c e j s i ę o d w ie l u la t w r a m a c h z a ło ż o n e j p r z e z g e n . p r o f . E l ż b i e t ę Z a w a c k ą F u n d a c j i .A r c h i w u m i M u z e u m P o m o r s k i e A r m ii K r a jo w e j o r a z W o j s k o w e j S łu ż b y P o l e k” 3 w T o r u n i u . O d d a w n a z a j m u j e s i ę o n a p r o m o w a n i e m w ie d z y n a te m a t r e g i o n u g ł ó w n i e c z a s u d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j . K s i ą ż k a s k ł a d a s i ę z d w ó c h z a s a d n i c z y c h c z ę ś c i. P i e r w s z a d o ty c z y S t r u k t u r y i f u n k c j o n o w a n i a s z k o l n i c t w a n i e m i e c k i e g o w T o r u n i u w la t a c h 1 9 3 9 - - 1 9 4 5 \ d r u g a P o l s k i e g o s z k o l n i c t w a k o n s p i r a c y j n e g o w T o r u n i u ( 1 9 3 9 - 1 9 4 5 ) . K a ż d a z n ic h z ł o ż o n a j e s t z tr z e c h r o z d z i a łó w . W n i e k tó r y c h w y d z i e l o n e z o s ta ł y t a k ż e p o d r o z d z i a ł y . Z a k r e s c z a s o w y p r a c y o b e j m u j e l a t a 1 9 3 9 - 1 9 4 5 , a te r y to r ia l n ie m i a s to T o r u ń . P o d s t a w ę ź r ó d ł o w ą k s ią ż k i s t a n o w i ą d o k u m e n ty n ie m ie c k ie p r z e c h o w y w a n e w to r u ń s k im A r c h iw u m P a ń s tw o w y m , g łó w n ie A k t a m i a s ta T o r u n i a z la t 1 9 3 9 - 1 9 4 5 . S z c z e g ó l n i e p r z y d a t n a o k a z a ł a s ię d o k u m e n t a c j a S c h u la m tu - u r z ę d u s z k o ln e g o , k tó r y s t a n o w ił c z ę ś ć n i e m i e c k ie j a d m i n i s t r a c j i o k u p a c y jn e j. S ą to g łó w n ie r o z p o r z ą d z e n i a m i e js c o w y c h w ła d z n i e m ie c k ic h , ic h k o r e s p o n d e n c j a z p la c ó w k a m i o ś w i a to w y m i o r a z z a
1 W śró d n ie lic zn y ch o p raco w ań p o d ejm u ją cy ch z a g a d n ie n ie sz k o ln ic tw a , w tym w O k ręg u R ze sz y G d ań sk - P ru sy Z a c h o d n ie , m o ż n a w y ró ż n ić m .in .: M . B a n a siew ic z,
P o lity k a n a u k o w a i o ś w ia to w a h itle r o w s k ic h N ie m ie c n a z ie m ia c h p o ls k ic h „ w c ie lo n y c h ” d o T rze c ie j R z e s z y w o k re sie o k u p a c ji 1 9 3 9 - 1 9 4 5 , P o zn ań 1980; M . W a lcza k , D zia ła ln o ś ć o ś w ia to w a i m a rty r o lo g ia n a u c z y c ie ls tw a p o ls k ie g o p o d o k u p a c ją h itle ro w sk ą 1 9 3 9 - 1 9 4 5 , W ro c ła w 1987; P o lity ka o ś w ia to w a i n a u k o w a T rz e c ie j R zeszy N ie m ie c k ie j w o k u p o w a n y c h kr a ja c h E u ro p y. S tu d iu m p o r ó w n a w c z e , red . M . W a lcza k ,
W a rsza w a 2 0 0 0 .
' A u to rk a je s t p ra c o w n ik ie m n au k o w y m W y d z iału N a u k H isto ry cz n y ch U n iw e rsy te tu M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o ru n iu . N a te m at d z ie jó w T o ru n ia i P o m o rz a G d ań sk ieg o u k az ało s ię d ru k ie m w ie le je j arty k u łó w w cz a so p is m a c h h isto ry c z n y c h reg io n u .
r z ą d z e n i a M i n i s t e r s t w a R z e s z y d o S p r a w N a u k i, W y c h o w a n i a i O ś w ia ty , I I I W y d z ia łu : W y c h o w a n i a , N a u k i, K u ltu r y i O p ie k i n a d W s p ó l n o t ą w u r z ę d z ie n a m ie s tn i k a O k r ę g u R z e s z y G d a ń s k - P r u s y Z a c h o d n ie . I s t o t n y m ź r ó d ł e m o k a z a ł y s ię r ó w n i e ż d w a n ie m ie c k ie d z i e n n ik i u r z ę d o w e : „ D e u t s c h e W i s s e n s c h a f t , E r z i e h u n g u n d V o l k s b i l d u n g o r a z E r z i e h u n g ” , „ U n t e r r i c h t K u l t u r u n d G e m e i n s c h a f t s p f l e g e ” . G r u n t o w n a a n a l i z a „ T h o r n e r F r e i h e i t ” - o r g a n u lo k a l n y c h w ła d z a d m i n i s t r a c y j n y c h i p a r t y jn y c h ( N S D A P ) - b y ł a t a k ż e p o m o c n a , z w ł a s z c z a w u z u p e łn ie n i u w ie d z y n a te m a t w a ż n y c h w y d a r z e ń s z k o ln y c h w m i e ś c ie . S z c z e g ó l n i e c i e k a w i e p r e z e n t u j e s i ę m a te r i a ł i l u s t r a c y j n y k s ią ż k i. S ą to u n ik a to w e d o k u m e n ty : p r o t o k o ł y z r a d p e d a g o g i c z n y c h , ś w i a d e c t w a s z k o ln e , z d j ę c i a u c z n ió w , n a u c z y c ie li c z y b u d y n k ó w s z k o ln y c h . P r z y g o t o w a n e p r z e z a u t o r k ę ta b e le u ła t w i a j ą c z y te ln i k o w i a n a l i z ę p r z e d s t a w i a n e g o m a te r ia łu . P r a c ę p o n a d t o u z u p e łn ia j ą : w y k a z s k r ó t ó w - p r z y d a t n y z w ł a s z c z a d la o s ó b , k t ó r e n ie z n a j ą j ę z y k a n ie m ie c k ie g o , s t r e s z c z e n i a w j ę z y k u a n g i e ls k im i n i e m ie c k im , s p is t a b e l i i l u s t r a c j i o r a z in d e k s o s o b o w y . P i e r w s z a c z ę ś ć k s ią ż k i S y lw ii G r o c h o w in y to p r ó b a c a ł o ś c io w e j p r e z e n t a c ji f u n k c j o n o w a n i a i s t r u k t u r o r g a n i z a c y j n y c h n ie m i e c k i e g o s z k o l n i c t w a w T o r u n i u w o k r e s i e d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j . J e s t to c z ę ś ć s z c z e g ó l n i e w a r t o ś c i o w a g łó w n ie z e w z g lę d u n a d o k ł a d n e i k o m p l e k s o w e o m ó w ie n ie z a g a d n ie n ia . S p r z y j a ł y te m u d o b r z e z a c h o w a n y m a te r i a ł a r c h i w a ln y o r a z s k r u p u l a t n o ś ć , d o c i e k l i w o ś ć i u p ó r a u t o r k i w j e g o o p r a c o w y w a n iu . U k a z a n y c h tu z o s t a ło k il k a z a s a d n i c z y c h e l e m e n t ó w p o li ty k i s z k o ln e j o k u p a n t a w T o r u n i u . P r e z e n t a c j ę p o s z c z e g ó l n y c h z a g a d n i e ń S y lw ia G r o c h o w i n a r o z p o c z ę ł a o d o m ó w i e n i a s y s t e m u s z k o l n e g o T r z e c i e j R z e s z y . J e s t to o ty l e is to t n e , ż e r ó ż n i ł s i ę o n z a w s z e z a s a d n i c z o o d p o l s k i e g o , o b o j ę t n i e o j a k i m o k r e s i e h i s to r y c z n y m j e s t m o w a . Z r o z u m i e n i e r e g u ł f u n k c j o n o w a n i a n i e m i e c k i e g o s z k o l n i c t w a T r z e c i e j R z e s z y j e s t w ię c p o d s t a w ą a n a liz y z m ia n , j a k i e z a s z ł y w ty m z a k r e s i e n a „ z ie m i a c h w c i e l o n y c h ” . D r u g i e l e m e n t s ta n o w i o m ó w i e n i e p r o c e s u w p r o w a d z a n i a w T o r u n i u n ie m ie c k ie g o s z k o ln i c tw a . J a k p o d k r e ś l a a u t o r k a , n ie b y ło to z a d a n i e ła tw e . W ł a d z e n ie m i e c k i e b o r y k a ł y s ię b o w i e m z w ie l o m a p r o b le m a m i n a t u r y o r g a n i z a c y j n e j , n i e w s p o m i n a j ą c o p o d s ta w o w e j k w e s tii , j a k ą b y ła w r o g o ś ć z e s tr o n y s p o łe c z e ń s tw a . M im o to w ła d z e u p o r a ł y s ię z n im i b a r d z o s z y b k o , a w p a ź d z i e r n i k u 1 9 3 9 r. w ię k s z o ś ć s z k ó ł to r u ń s k ic h p r o w a d z i ł a n o r m a ln e z a ję c i a . O r g a n i z a c j a n i e m i e c k i e g o s z k o l n i c t w a n a „ z ie m i a c h w c ie lo n y c h ” w ią z a ł a s i ę j e d n a k b e z p o ś r e d n i o z w c z e ś n i e j s z ą l i k w i d a c j ą p o l s k ic h p la c ó w e k , k t ó r y m w ł a d z e o k u p a c y j n e n ie p o z w o l i ł y n a r o z p o c z ę c i e r o k u s z k o ln e g o . O b o w i ą z e k u c z e n i a s i ę p o l s k i c h d z i e c i w n ie m i e c k i c h s z k o ł a c h b y ł c z ę ś c i ą s k r u p u l a t n i e r e a l iz o w a n e j p r z e z n o w e w ła d z e p o li ty k i w y n a r a d a w i a n ia . W s p ó l n a e d u k a c j a P o l a k ó w i N ie m c ó w b y ł a t a k ż e j e d n a k c z ę ś c i ą p l a n o
w e g o p r o c e s u g e r m a n iz a c ji . K o le j n y m e l e m e n t e m p r a c y j e s t u k a z a n i e n i e m i e c k i e j a d m in is tr a c ji s z k o ln e j w T o r u n i u , w ty m k il k u n a j w a ż n i e j s z y c h u r z ę d ó w z a j m u j ą c y c h s i ę n a d z o r e m e d u k a c j i w m i e ś c ie . I n t e r e s u j ą c o z a p r e z e n t o w a n e z o s t a ł y ta k ż e z m a g a n i a w ła d z o k u p a c y jn y c h z b a z ą l o k a lo w o - d y d a k t y c z n ą . B u d y n k i s z k o l n e p r z e z c a ły o k r e s w o jn y , j a k w s k a z u j e a u t o r k a , c ie s z y ły s i ę d u ż y m z a i n t e r e s o w a n i e m w ł a d z w o js k o w y c h . C z ę ś ć z n ic h n a w e t z a r e k w i r o w a n o i p r z e z n a c z o n o n a m a g a z y n y c z y t y m c z a s o w e k o s z a r y . S z k o l n ic tw o n a „ z ie m i a c h w c ie lo n y c h ” r e a l i z o w a ł o t a k ż e p o s t a w i o n e p r z e z w ła d z e c e n t r a l n e z a ł o ż e n i a id e o l o g i c z n e . J e d n y m z n ic h b y ł o w y k s z t a ł c e n i e d o b r z e w y k w a lif i k o w a n e j k a d r y r o b o tn i k ó w . Z g o d n i e z t ą p o l i t y k ą N i e m c y w T o r u n i u s z c z e g ó l n ą o p i e k ą o to c z y li s z k o l n i c t w o z a w o d o w e : D o k s z t a ł c a j ą c ą o r a z Ś r e d n i ą S z k o ł ę K u p ie c k ą , D o k s z t a ł c a j ą c ą S z k o ł ę R z e m i e ś l n i c z ą o r a z Ż e ń s k ą S z k o ł ę D o k s z t a ł c a j ą c ą i S z k o ł ę G o s p o d a r s t w a D o m o w e g o . P r o b l e m a t y k a d y d a k t y c z n o - w y c h o w a w c z a s ta n o w i n i e w ą t p l i w i e n a j c i e k a w s z ą c z ę ś ć k s ią ż k i S y lw ii G r o c h o w in y . J e d n y m z p r o b l e m ó w , j a k i e tu p r z e d s t a w i a , b y ł y z m a g a n i a w ła d z n ie m ie c k ic h z c i ą g ł y m b r a k i e m n a u c z y c ie li. M i m o s ta r a ń k w e s t i e k a d r o w e s ta n o w ił y p r o b l e m p r z e z c a ł y o k r e s w o jn y . A u t o r k a p o d a j e , ż e d o T o r u n i a w la ta c h 1 9 3 9 - 1 9 4 5 s k i e r o w a n o p o n a d s tu n a u c z y c ie li n i e m ie c k ic h . M u s i e l i o n i c h a r a k t e r y z o w a ć s i ę o d p o w i e d n i ą p o s t a w ą id e o l o g i c z n ą . D b a ł y o to s y s t e m a ty c z n i e r ó w n i e ż w ła d z e a d m i n i s t r a c y j n e T o r u n i a , o r g a n i z u j ą c s p e c j a l n e s z k o l e n i a i k u r s y d l a k a d r y p e d a g o g i c z n e j . S z c z e g ó l n ą t r o s k ą o t a c z a n o t a k ż e p r o c e s r e k r u t a c y jn y . W ł a d z e n ie m i e c k i e d o s y ć s k r u p u l a t n i e p o d c h o d z i ł y b o w i e m d o o b o w ią z k u s z k o ln e g o . W i ą z a ł o s ię to b e z p o ś r e d n i o z p r o c e s e m u je d n o l i c a n i a s z k o l n i c t w a w c a łe j R z e s z y , z a p o c z ą t k o w a n e g o j u ż w 1 9 3 4 r. A u t o r k a p o d k r e ś l a ta k ż e u s iln e d z i a ł a n i a w ła d z n ie m i e c k i c h w c e lu o d p o w i e d n i e g o p r z y g o t o w a n i a id e o l o g i c z n e g o d z i e c i i m ł o d z ie ż y . N i e c h o d z i ł o j u ż b o w i e m t y l k o o w y k s z t a ł c e n i e d o b r y c h r o b o t n i k ó w , a l e r o b o t n i k ó w , k tó r z y b ę d ą c h c ie li s w o j ą p r a c ę p o ś w i ę c i ć R z e s z y i F u h r e r o w i. W i d o c z n e to j e s t z w ł a s z c z a w p r o g r a m a c h n a u c z a n i a t a m te g o c z a s u . N a l e k c j a c h h is to r i i o b o w ią z k o w o p o j a w i a j ą s i ę n a s t ę p u j ą c e e l e m e n t y : h a s ło „ p r z e s t r z e n i ż y c i o w e j ” u s p r a w i e d l i w i a j ą c e a g r e s y w n ą i e k s p a n s y j n ą p o l i t y k ę N i e m i e c ; k r a j o z n a w s t w o i p o l i t y k a e t n i c z n a . C e l e m ta k ie g o d z i a ł a n i a b y ł a s z y b k a g e r m a n i z a c j a m ł o d z ie ż y p o l s k i e j , a w n i e m ie c k ie j u tr w a l e n ie w ia r y w n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n ą i d e o lo g ię . S z k o ły z m a g a ły s i ę ta k ż e z l i c z n y m i p r o b l e m a m i w y c h o w a w c z y m i . D y s c y p l i n a i r y g o r , k t ó r e l e ż a ł y u p o d s ta w n ie m ie c k ie g o w y c h o w a n ia , w c z ę ś c i u c z n ió w b u d z i ły p r o te s t . W i e l e p r o b l e m ó w n a p r z y k ł a d z f r e k w e n c j ą w y n ik a ł o n i e t y l k o z e w e n t u a l n e j n i e c h ę c i m ł o d z ie ż y w o b e c s z k o ły , a le i z p r o z a i c z n y c h p r z y c z y n , j a k b r a k o d p o w ie d n i e j o d z i e ż y z i m ą . D z ie c i b i e d n e z p o w o d u b r a k u c i e p ły c h u b r a ń i o b u w ia
p o p r o s tu n i e p r z y c h o d z i ł y d o s z k o ły . K o le j n y m p r o b l e m e m b y ł o b o w ią z e k w y łą c z n e g o u ż y w a n i a j ę z y k a n ie m ie c k ie g o w s z k o le . O z n a c z a ło to k o n i e c z n o ś ć s z y b k i e g o n a d r o b i e n i a b r a k ó w p r z e z d z i e c i p o ls k ie . Z a s ł a b e p o s t ę p y w n a u c e j ę z y k a n ie m ie c k ie g o u c z n io w ie b y li s u r o w o k a r a n i . R ó w n i e ż w c z a s i e p r z e r w n a u c z y c ie le m u s ie li p il n o w a ć p r z e s t r z e g a n i a te g o o b o w ią z k u . J a k p o d a j e a u t o r k a , w c e lu w y k s z t a ł c e n i a w m ł o d z ie ż y z a s a d d y s c y p li n y i k a r n o ś c i s t o s o w a n o p o n a d t o t a k i e m e to d y , j a k o b o w ią z k o w e z b i ó r k i s u r o w c ó w w t ó r n y c h c z y z a k ł a d a n i e w s z k o ła c h k a s o s z c z ę d n o ś c i. D r u g a c z ę ś ć k s ią ż k i S y lw ii G r o c h o w in y to p r ó b a c h a r a k t e r y s t y k i p o ls k ie g o s z k o l n i c t w a k o n s p i r a c y j n e g o w T o r u n i u . J a k w s k a z u je a u t o r k a , p o z a k s i ą ż k ą K r y s t y n y i K o n r a d a C i e c h a n o w s k i c h 4, w k tó r e j p o r u s z o n y j e s t te n p r o b le m , o r a z d w o m a a r t y k u ła m i H e n r y k a K a m i ń s k i e g o 5, z a m i e s z c z o n y m i w S o k a ln e j p r a s ie , n ie u k a z a ły s i ę ż a d n e o p r a c o w a n i a . N ie w i e l e j e s t t a k ż e m a te r i a łó w ź r ó d ł o w y c h , k t ó r e m o g ł y b y b y ć p o m o c n e w o d tw o r z e n i u z a g a d n i e n i a n a u c z a n ia k o n s p i r a c y j n e g o w c z a s i e w o jn y . W y n i k a to z d w ó c h z a s a d n i c z y c h p o w o d ó w . P o p i e r w s z e n ie w i e le t a k ic h m a te r i a łó w w o g ó l e p o w s t a ło . T a j n e n a u c z a n i e o b j ę t e b y ł o s z c z e g ó l n ą t r o s k ą , g d y ż w r a z i e e w e n t u a ln e j w p a d k i k o n s e k w e n c je b y ły ła tw e d o p r z e w id z e n ia . P iln o w a n o w ię c z e s z c z e g ó l n ą s k r u p u la tn o ś c ią , b y n i e p o z o s t a w i a ć ż a d n y c h ś la d ó w . D r u g a p r z y c z y n a to f a k t , ż e s p o ś r ó d s k ą p e g o m a te r i a łu , k tó r y w o g ó le p o w s t a ł, n ie w i e le p r z e t r w a ł o d o d n i a d z i s i e js z e g o . N a p o d s t a w i e is tn i e ją c e j d o k u m e n t a c j i , d o k tó r e j u d a ł o s i ę d o t r z e ć a u t o r c e , p r z e d s t a w i ł a o n a t r z y z a s a d n i c z e z a g a d n ie n i a : e k s t e r m i n a c j ę n a u c z y c ie li p o l s k ic h , k o n s p i r a c y j n e w ła d z e o ś w i a to w e o r a z f u n k c j o n o w a n i e t a jn e g o n a u c z a n ia w T o r u n i u . N a u c z y c i e l e j a k o j e d n a z n a j l i c z n i e j s z y c h g r u p p o ls k ie j i n t e l i g e n c ji o d p o c z ą t k u w o jn y p o d d a w a n a b y ł a s z y b k ie j i p la n o w e j e k s te r m in a c ji. W i e lu to r u ń s k ic h n a u c z y c ie li z o s ta ło a r e s z t o w a n y c h j u ż w p a ź d z ie r n i k u 1 9 3 9 r. T y m c z a s o w o o s a d z o n o ic h w tz w . F o r c i e V I I . D o k o ń c a l i s t o p a d a w r a m a c h m a s o w y c h e g z e k u c j i lo k a ln e j i n t e li g e n c ji w la s a c h B a r b a r k i p o d T o r u n i e m z g i n ę ło s z e ś c i u p e d a g o g ó w . S p o ś r ó d p o z o s ta ły c h , w e d łu g u s ta l e ń a u t o r k i , 2 6 z m a r ł o w o b o z a c h k o n c e n t r a c y j n y c h , m .in .: A u s c h w i tz , S tu tt h o f , D a c h a u , M a u t h a u s e n - G u s e n , a 2 0 w w y n ik u in n y c h o k o li c z n o ś c i w o je n n y c h . B r a k w y k w a lif i k o w a n e j p o ls k ie j k a d r y n a u c z y c ie ls k ie j m u s i a ł is t o t n i e w p ły n ą ć n a
4 K. i K. C ie c h a n o w sc y , T a jn a d z ia ła ln o ść k u ltu r a ln o -o ś w ia to w a n a P o m o rzu
w la ta ch 1 9 2 9 - 1 9 4 5 , G d a ń sk 1975.
5 H . S. K am iń sk i, C zy w T o ru n iu b y ło ta jn e n a u c z a n ie ? , cz. ł. N o w o ś c i, 7 IX 1993; cz. II, tam że, 14 III 1994.
t a j n ą d z i a ł a l n o ś ć e d u k a c y jn ą . N i e o z n a c z a to j e d n a k , ż e j e j n ie b y ło . M i a ł a in n y c h a r a k t e r n iż n a p r z y k ł a d w G e n e r a l n y m G u b e r n a to r s tw ie , a l e i p o li ty k a o k u p a n t a w o b e c „ z ie m w c ie lo n y c h ” b y ła ta k ż e z u p e łn ie in n a . D o s y ć s z y b k o j e d n a k te r e n P o m o r z a o b j ę ł a s w o i m z a s i ę g i e m T a j n a O r g a n i z a c j a N a u c z y c i e l s k a . P r z y D e l e g a t u r z e R z ą d u n a K r a j p o w o ła n o D e p a r t a m e n t O ś w ia ty i K u ltu r y ( D O i K ) , k tó r y o r g a n i z o w a ł w te r e n i e O k r ę g o w e B i u r a O ś w ia ty i K u ltu r y . N a P o m o r z u ta k ie B i u r o p o w s t a ł o d o p i e r o n a p r z e ł o m i e 1 9 4 2 i 1 9 4 3 r. Z r a m i e n ia D O i K w m i e ś c ie i p o w i e c i e to r u ń s k im o r g a n i z a c j ę ta jn e g o n a u c z a n ia n a d z o r o w a ł a J a n i n a R e k o w s k a . J a k s u g e r u je a u t o r k a , z e w z g lę d ó w k a d r o w y c h t a jn e n a u c z a n ie w T o r u n i u m i a ło w d u ż y m s to p n iu c h a r a k t e r s p o n ta n i c z n y . I n ic ja t o r a m i b y li g łó w n ie r o d z i c e , a l e i s ta r s z a m ł o d z i e ż b a r d z i e j ś w i a d o m a s w o j e j p o l s k o ś c i . P o d s t a w o w ą f o r m ą n a u k i b y ły s p o t k a n i a n a tz w . k o m p l e ta c h . Z e w z g lę d u n a b r a k m a te r i a łó w tr u d n o o c e n ić , n a w e t s z a c u n k o w o , l i c z b ę d o m ó w , w k tó r y c h s ię o d b y w a ły . N ie w ia d o m o ta k ż e , j a k i e p r z e d m io t y i w j a k i m w y m ia r z e b y ły w y k ła d a n e . A u t o r k a u s ta l iła , ż e g łó w n y n a c is k k ła d z i o n o n a n a u k ę j ę z y k a p o ls k ie g o , c o z w a ż y w s z y n a o k o li c z n o ś c i w y d a je s i ę o c z y w i s t e . R o z d z i a ł p o ś w i ę c o n y ta jn e m u n a u c z a n iu p o z o s t a w i a n i e s t e t y n ie d o s y t . B r a k m a te r i a łu b a d a w c z e g o n ie p o z w o li ł j e j n a p e ł n i e j s z e u j ę c i e z a g a d n ie n i a . B y ć m o ż e b ę d z ie to i n s p i r a c j a d o z e b r a n i a n o w e j d o k u m e n t a c j i , n a p r z y k ł a d w f o r m ie a n k ie t, d o p ó k i j e s z c z e ż y j ą o s o b y , k tó r e ta k ie r e l a c je b ę d ą m o g ły p r z e k a z a ć . K s i ą ż k a S y lw ii G r o c h o w in y j e s t p r a c ą n o w a t o r s k ą i w c i e k a w y s p o s ó b p o s z e r z a j ą c ą w ie d z ę o o k r e s i e o k u p a c ji n ie m ie c k ie j w T o r u n i u . C e l e b a d a w c z e , k tó r e s o b i e p o s t a w i ł a , w p e ł n i z r e a liz o w a ła . P r z y j ę t a p r z e z n i ą f o r m u ł a j e s t p o p r a w n a i z g o d n a z z a ło ż e n i a m i p u b li k a c j i. J e s t to w ię c k s i ą ż k a g o d n a p o le c e n ia n ie ty lk o h is to r y k o m , a le w s z y s tk im , k tó r y m b lis k ie s ą d z i e je T o r u n i a . K a t a r z y n a K ą c k a ( T o r u ń )
Elżbieta Zawacka. „Zelm a", „ Sulica”, „Zo", tekst i redakcja
K. M inczykowska, B iblioteka Fundacji „A rchiw um Pom orskie
A K ” , t. 50, T oruń 2007, ss. 51
K a ż d y n a r ó d m a s w o i c h b o h a t e r ó w . S ą to l u d z ie p o w s z e c h n i e z n a n i i s z a n o w a n i. S ta w i a s ię im p o m n i k i, m i a n u je p a t r o n a m i u li c i s z k ó ł. K im b y li b y o n i, g d y b y n i e g r u p a „ c ic h y c h ” b o h a t e r ó w , k tó r z y w z n a c z n y m s to p n iu b y li w s p ó ł a u to r a m i ic h s u k c e s ó w . P r o f . E l ż b i e t a Z a w a c k a - „ Z e lm a ” , „ S u li c a ” ,
„ Z o ” j e s t w ła ś n ie t a k ą o s o b ą . K o b ie t a - g e n e r a ł W o j s k a P o ls k ie g o , „ c ic h o c i e m n a ” , n a u k o w ie c , w y k ła d o w c a a k a d e m ic k i, K u s t o s z P a m i ę c i N a r o d o w e j, r e p r e s j o n o w a n a , w ię ź n ia r k a , p o s t a ć „ d r u g i e g o p la n u ” , k tó r e j p r a c a , p a t r i o ty z m , o d w a g a i p o ś w i ę c e n i e s ą n ie d o p r z e c e n i e n i a i z a s ł u g u j ą n a n a j w y ż s z e u z n a n i e i s z a c u n e k . B a r d z o tr u d n o p i s z e s i ę b io g r a f i e b o h a t e r ó w . Ł a tw o tu b o w i e m o h a g i o g r a - f i c z n y s ty l, k tó r y c z ę s t o o d b i e r a im „ l u d z k ą tw a r z ” . F u n d a c j a ,A r c h i w u m i M u z e u m P o m o r s k i e A r m ii K r a jo w e j o r a z W o j s k o w e j S ł u ż b y P o l e k” 1 w T o r u n iu o d w ie l u la t z a j m u j e s ię p r o m o w a n i e m w ie d z y o z a s ł u ż o n y c h lu d z ia c h r e g i o n u g łó w n ie c z a s u d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j . B o h a t e r k ą p i ę ć d z i e s i ą t e g o t o m u B ib l io te k i F u n d a c j i „ A r c h iw u m P o m o r s k ie A K ” j e s t w ła ś n ie z a ł o ż y c i e l k a F u n d a c j i p r o f . E l ż b i e t a Z a w a c k a , k t ó r a w c i ą ż d u c h o w o i k o n c e p c y j n i e w s p i e r a j e j d z i a ła l n o ś ć . D z i e ł o P a n i P r o f e s o r k o n t y n u u j e d z i ś w ie l e o s ó b , a w ś r ó d n ic h d w i e n a j w a ż n ie j s z e : D o r o t a Z a w a c k a - W a k a r e c y o r a z K a ta r z y n a M in c z y k o w s k a , a u t o r k a t e k s t u p u b li k a c j i. J e s t to w ię c f o r m a p o d z i ę k o w a n i a z a w i e l o l e t n i ą p r a c ę i p o ś w i ę c e n i e d l a F u n d a c j i o r a z p r e z e n t z o k a z ji m i j a j ą c y c h 1 9 m a r c a 2 0 0 8 r. j e j d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h d z i e w ią ty c h u r o d z in . K s i ą ż k a E l ż b i e t a Z a w a c k a . „ Z e l m a ”, „ S u l i c a " , „ Z o " s k ł a d a s i ę z s ie d m iu c z ę ś c i, w k t ó r y c h z a p r e z e n t o w a n e z o s ta ły p o s z c z e g ó l n e e t a p y ż y c ia P a n i P r o f e s o r : D o m , s z k o ła , s tu d ia ', N a u c z y c i e l k a i i n s t r u k t o r k a ; Ż o ł n i e r z ; P i e r w s z e la t a p o w o je n n e - , W ię z ie ń p o l i t y c z n y , N a u c z y c i e l a k a d e m ic k i', K u s to s z P a m i ę c i N a r o d o w e j . M a o n a c h a r a k t e r p o p u l a r n o n a u k o w y i j e s t s k i e r o w a n a d o s z e r o k ie g o o d b io r c y , c o w is to t n y s p o s ó b w p ły n ę ł o n a j e j s ty l, s p o s ó b p r e z e n t a c j i , f o r m ę o r a z s z a t ę g r a f i c z n ą . L i c z n e z a m i e s z c z o n e w n ie j z d j ę c i a i m a te r i a ły a r c h i w a l n e p o d n o s z ą w a r to ś ć i w p ł y w a j ą n a a t r a k c y j n o ś ć p u b l i k a c j i . M a to n a c e lu r ó w n i e ż z a c h ę c e n i a m ł o d s z e g o p o k o l e n i a to r u n i a n d o s i ę g n i ę c i a p o tę k s ią ż k ę . S t ą d p o m y s ł n a a k c j ę F u n d a c j i , k t ó r a p o s t a n o w i ł a p r z e k a z a ć d a r m o w y e g z e m p l a r z w s z y s t k im b ib l i o t e k o m s z k o ln y m , k tó r e b ę d ą c h c i a ł y m i e ć g o w s w o i c h z b i o r a c h . P r a c ę p o n a d t o u z u p e ł n i a j ą s t r e s z c z e n i a w j ę z y k u a n g i e l s k im i n i e m ie c k im . P o d s t a w ę ź r ó d ł o w ą s ta n o w ił y m a te r i a ły z e b r a n e w A r c h i w u m U n iw e r s y te t u M i k o ł a j a K o p e r n i k a w T o r u n i u , a r c h i w u m r o d z i n n y m b r a t a n i c y E l ż b i e t y Z a w a c k ie j D o r o t y Z a w a c k i e j - W a k a r c c y , z b i o r ó w f u n d a c j i o r a z n a j w a ż n i e j s z y c h p u b l i k a c j i o p i s u j ą c y c h ż y c ie P a n i P r o f e s o r " . 1 D o 2 0 0 2 r. F u n d a c ja „ A rch iw u m P o m o rs k ie A rm ii K ra jo w e j” .
' W śró d liczn y ch p u b lik a c ji o p isu ją c y c h ży c ie i d z ia ła ln o ś ć E lż b ie ty Z a w ac k ie j m o ż n a w y ró ż n ić m .in .: E. Z a w a c k a , C ze k a ją c n a r o zk a z, L u b lin 1992; te jż e , S zkic e
z d z ie jó w W o jsk o w e j S łu ż b y P o lek, T o ru ń 2 0 0 1 ; E lżb ie ta Z a w a c k a „ Z o " , T o ru ń 1995;
l-T r e ś ć m e r y t o r y c z n ą k s ią ż k i p o d z i e l i ć m o ż n a n a tr z y z a s a d n i c z e c z ę ś c i. P i e r w s z a o p i s u j e d z i a ł a l n o ś ć E l ż b ie ty Z a w a c k ie j j a k o in s tr u k t o r k i O r g a n iz a c ji P r z y s p o s o b i e n i a W o j s k o w e g o K o b i e t ( P W K) 3 o r a z ż o ł n i e r z a w c z a s i e w o jn y , d r u g a d o t y c z y j e j a k t y w n o ś c i n a u k o w e j o r a z d y d a k t y c z n e j , o s t a t n i a z a ś d o t y c z y p r a c y n a r z e c z z a c h o w a n ia p a m ię c i o ty c h , k tó r z y w a lc z y li z a P o ls k ę . S z e r o k o p o ję te j d z i a ł a l n o ś c i w o js k o w e j s i ł ą r z e c z y p o ś w i ę c o n o w k s ią ż c e n a j w i ę c e j u w a g i, p o c z ą w s z y o d p ie r w s z e g o z e b r a n i a P W K , n a k t ó r e z a b r a ł a j ą k o le ż a n k a z e s t u d i ó w n a p o z n a ń s k i m u n iw e r s y te c ie , p r z e z o k r e s d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j , s k o ń c z y w s z y n a c z te r e c h la ta c h ( 1 9 5 1 - 1 9 5 5 ) s p ę d z o n y c h w w ię z i e n iu z a tz w . „ d z ia ła ln o ś ć s z p i e g o w s k ą n a r z e c z o b c e g o w y w i a d u ” . J e s t to c z a s , k ie d y p r a c y d l a O jc z y z n y E l ż b i e t a Z a w a c k a p o ś w i ę c i ł a s i ę b e z r e s z ty . O b e j m u j e o n tr z y is t o t n e d l a P o ls k i o k r e s y : d w u d z i e s t o l e c i a m i ę d z y w o j e n n e g o , n ie m ie c k ie j o k u p a c ji o r a z p ie r w s z e l a t a p o w o je n n e . W k a ż d y m z n ic h z r ó w n y m z a a n g a ż o w a n i e m r e a l i z o w a ł a p o s t a w i o n e s o b ie c e le : p r z e s z k o l e n i e o k o ł o m i l i o n a4 P o l e k n a w y p a d e k w o jn y , w a lk a z w r o g ie m o r a z p r ó b a n i e d o p u s z c z e n i a d o z a p o m n i e n i a o b o h a t e r a c h ta m ty c h c z a s ó w . J a k p o d k r e ś l a a u t o r k a b io g r a f ii, c z a s d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j b y ł n a j w i ę k s z y m s p r a w d z ia n e m d l a E l ż b i e t y Z a w a c k ie j . B y ł a o s o b ą s t w o r z o n ą d o d z i a ł a l n o ś c i k o n s p i r a c y j n e j . J a k o i n s tr u k t o r k a P W K m i a ł a z n a k o m it e p r z y g o t o w a n i e w o j s k o w e 5; d z i ę k i s w o i m r o d z i c o m M a r i a n n i e i Ł a d y s ł a w o w i Z a w a c k im6 z n a ł a p e r f e k c y j n i e j ę z y k n ie m ie c k i, a j e j u r o d a : n ie b ie s k ie o c z y i b lo n d w ło s y n i e b u d z i ły p o d e j r z e ń w ś r ó d N ie m c ó w , z w ł a s z c z a w c z a s i e p r z e k r a c z a n i a g r a n i c . W s z y s t k i e te a t u ty s p r a w iły , ż e s t a ł a s i ę j e d n y m z n a j le p s z y c h p o ls k ic h k u r i e r ó w c z a s u d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j . W 1 9 4 3 r. p o b e z m a ła d w u m ie s i ę c z n e j p o d r ó ż y d o t a r ł a d o S z ta b u N a c z e l n e g o W o d z a w L o n d y n i e , b y p r z e k a z a ć g e n e r a ło w i W ł a d y s ła w o w i S ik o r s k ie m u in f o r m a c j e n a te m a t o k u p o w a n e g o k r a j u . S ł a w ę „ c i c h o c i e m n e j ” - j e d y n e j k o b ie ty - z d o b y ł a p o b r a w u r o w y m7 s k o k u z e s p a d o
n ie rzy A r m ii K ra jo w ej, R o czn ik T o ru ń sk i, 27: 2 0 0 0 , s. 1 3 7 -1 4 5 ; T. C h in c iń sk i, „ N a sza s łu ż b a tr w a " , B iu lety n IP N , 6: 2 0 0 3 , s. 4 9 - 5 3 .
3 D o 1938 r. O rg a n iz a c ja P rz y s p o so b ie n ia K o b ie t d o O b ro n y K raju .
4 D a n e n a p o d s ta w ie w sp o m n ień E lżb ie ty Z aw ack iej.
5 D zięki E lż b ie c ie Z a w a c k iej u re g u lo w a n a z o s ta ła p ra w n ie k w e stia w alc ząc y c h P o lek . 27 X 1943 r. w y d a n y zo sta ł d e k re t p re z y d e n ta R z e c z y p o sp o lite j P o lsk iej o o ch o tn icze j w o jsk o w e j s łu żb ie k o b ie t, k tó ry m .in . p rzy zn a w a ł im m o ż liw o ść aw an su o ra z p raw a d y sc y p lin a rn e w o b ec p o d w ład n y c h .
6 R o d z ic e E lż b ie ty Z a w ac k iej w c z asie z a b o ró w zw racali s ię d o s w o ich d zieci w ję z y k u n ie m ie ck im , k tó re g o zn a jo m o ś ć m iała u ła tw ić im w p rzy szło ści ed u k a c ję w n ie m ie c k iej szk o le .
c h r o n e m w c z a s i e p o w r o tu d o P o ls k i w e w r z e ś n iu 1 9 4 3 r. L o s y E l ż b ie ty Z a - w a c k i e j s p l o t ł y s i ę t a k ż e z in n y m z n a n y m k u r ie r e m c z a s u w o jn y Z d z is ła w e m J e z i o r a ń s k i m - ,J a n e m N o w a k i e m ” , k tó r e m u p r z y g o t o w a ł a i o s o b i ś c i e s p r a w d z i ł a m o ż liw o ś ć p r z e r z u t u d o S z w a jc a r ii. Z c z a s ó w P W K o r a z d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j p o c h o d z ą te ż z a w a r t e w ty t u le p u b l i k a c j i p s e u d o n im y : „ Z e lm a ” , „ S u li c a ” , „ Z o ” . Z a s w o j ą d z i a ł a l n o ś ć z o s t a ł a d w u k r o t n i e w 1 9 4 4 r. o d z n a c z o n a O r d e r e m W o j e n n y m V ir tu t i M ili ta r i , w 1 9 9 5 r. z r ą k p r e z y d e n t a R z e c z y p o s p o lit e j P o ls k ie j L e c h a W a łę s y p r z y j ę ł a O r d e r O r ł a B ia łe g o , a w 2 0 0 6 r. p r e z y d e n t L e c h K a c z y ń s k i w r ę c z y ł j e j n o m i n a c j ę g e n e r a ls k ą . O p is y p r a c y n a u k o w e j o r a z a k t y w n o ś c i d y d a k t y c z n e j E l ż b i e t y Z a w a c k ie j s t a n o w i ą k o le jn y is to t n y w ą te k b io g r a f ii. A u t o r k a p r z y k a ż d e j o k a z ji p o d k r e ś l a t a l e n t p e d a g o g i c z n y p r z y s z ł e j p r o f e s o r n a u k h u m a n is ty c z n y c h . D o w i a d u j e m y s ię tu o j e j tr z e c h p a s ja c h . P i e r w s z ą b y ł a m a te m a ty k a , k t ó r ą s t u d i o w a ł a w P o z n a n iu . Z t e g o p r z e d m i o t u ta k ż e u d z i e l a ł a k o r e p e t y c ji , b y z d o b y ć ś r o d k i n a d a l s z ą e d u k a c j ę . P o s tu d ia c h u c z y ł a m a te m a ty k i t a k ż e w k il k u s z k o ła c h . W ó w c z a s o d k r y ł a s w o j ą d r u g ą p a s ję : d z i a ł a l n o ś ć i n s tr u k t o r s k ą , k t ó r ą w y k o r z y s t a ł a w e w s p o m in a n e j j u ż p r a c y w P W K . T r z e c i ą o k a z a ł a s i ę a k t y w n o ś ć n a u k o w a , k t ó r ą r o z p o c z ę ł a p o d r u g ie j w o jn ie ś w i a to w e j . T e m a t e m j e j b a d a ń b y ła p e d a g o g i k a s p o łe c z n a , c o s iln i e z w i ą z a n e b y ło z j e j d z i a ł a l n o ś c i ą p r z e d w o je n n ą . N ie s te ty , g o t o w ą d y s e r t a c j ę d o k t o r s k ą w r a z z w s z y s t k im i m a t e r i a ł a m i s k o n f is k o w a n o i z n i s z c z o n o , a E l ż b i e t a Z a w a c k a z a „ s z p i e g o s t w o ” z o s t a ł a o s a d z o n a w w ię z ie n iu . P o u w o ln ie n iu w 1 9 5 5 r. p r ó b o w a ł a w r ó c ić d o a k t y w n o ś c i n a u k o w e j , c o w ta m ty c h w a r u n k a c h n ie b y ło p r o s te . S t a r a n i a j e d n a k z o s t a ł y o s t a t e c z n i e d o c e n i o n e i w 1 9 7 2 r. w k r a k o w s k ie j W y ż s z e j S z k o l e P e d a g o g i c z n e j o d b y ł o s i ę j e j k o lo k w iu m h a b i lit a c y jn e . T y t u ł r o z p r a w y h a b i l i ta c y jn e j b r z m ia ł : P r z e s z k o d y i n ie p o w o d z e n i a w s tu d ia c h p r a c u j ą c y c h n a u c z y c i e /i . N ie s te ty ó w c z e s n e w ła d z e n i e m o g ą c p o g o d z i ć s i ę z s u k c e s a m i E l ż b i e t y Z a w a c k ie j c a ły c z a s b lo k o w a ł y p o d e j m o w a n e p r z e z n i ą in i c ja ty w y . Z m ę c z o n a w a l k ą z s y s t e m e m p r z e s z ł a w 1 9 7 8 r. n a e m e r y tu r ę . N i e j a k o w r a m a c h r e k o m p e n s a t y w la ta c h o s i e m d z i e s i ą t y c h X X w . U n iw e r s y t e t M i k o ł a j a K o p e r n i k a s tw o r z y ł d l a n ie j e t a t, b y m o g ł a k o n ty n u o w a ć p r a c ę n a u k o w ą 8. W 1 9 9 5 r. o t r z y m a ł a ty t u ł n a u k o w y p r o f e s o r a n a u k h u m a n is ty c z n y c h . O s t a t n i a c z ę ś ć k s ią ż k i tr a k t u j e o d z i a ła l n o ś c i E l ż b i e t y Z a w a c k ie j n a r z e c z z a c h o w a n i a p a m i ę c i c z a s ó w d r u g ie j w o jn y ś w i a to w e j i lu d z i, k tó r z y p o ś w i ę c i li s i ę d l a P o ls k i. J e s t to te m a t w p u b l i k a c j i p o t r a k t o w a n y s z c z e g ó l n i e . A u to r k a b i o g r a f ii j e s t p r z e c i e ż k o n t y n u a t o r k ą d z i e ł a P a n i P r o f e s o r . P o t r a f i n a j le p i e j d o c e n i ć p r a c ę , k t ó r ą w ł o ż y ł a o n a w b u d o w a n i e F u n d a c j i „ A r c h iw u m i M u
z e u m P o m o r s k i e A r m ii K r a jo w e j o r a z W o j s k o w e j S łu ż b y P o l e k ” . J u ż o d la t s z e ś ć d z i e s ią t y c h X X w . E l ż b i e t a Z a w a c k a a n g a ż o w a ł a s i ę w t ę d z i a ła l n o ś ć . F a k t y c z n i e j e d n a k d o p i e r o p o p r z e j ś c i u n a e m e r y t u r ę m o g ł a c a ł k o w i c i e p o ś w i ę c i ć s i ę z b i e r a n iu m a te r i a łó w i p o p u la r y z o w a n iu w ie d z y z c z a s ó w w o jn y . N a j l e p s z y m m o m e n te m d l a r o z w o ju j e j d z i a ła l n o ś c i b y ł j e d n a k d o p i e r o o k r e s p o 1 9 8 9 r. O p r ó c z w i e l o k r o t n i e j u ż p r z y w o ły w a n e j F u n d a c j i d o n a j w i ę k s z y c h s u k c e s ó w P a n i P r o f e s o r m o ż n a z a lic z y ć m .in .: d z i a ł a l n o ś ć w K o m is ji H is to r ii K o b ie t ; k i e r o w a n i e K o m i s j ą H i s t o r y c z n ą K o m b a t a n t ó w p r z y N S Z Z „ S o l i d a r n o ś ć ” w G d a ń s k u ; u f u n d o w a n ie l i c z n y c h p o m n i k ó w , m .in . d o w ó d c z y n i i p r z y j a c i ó ł k i z o k r e s u w o jn y g e n . M a r ii W i t t e k 9. Z a s w o j ą p r a c ę z o s t a ł a u h o n o r o w a n a w ie l o m a o d z n a c z e n i a m i , w ty m t y t u łe m K u s t o s z a P a m i ę c i N a r o d o w e j. J e s t ta k ż e o d 1 9 9 3 r. H o n o r o w ą O b y w a t e l k ą M i a s t a T o r u n i a , w k tó r y m w 1 9 0 9 r. s i ę u r o d z i ł a i s p ę d z i ł a w ie l e la t s w o j e g o ż y c ia . E l ż b i e ta Z a w a c k a . „ Z e lm a " , „ S u l i c a ”, „ Z o " j e s t p u b li k a c j ą c i e k a w ą i g o d n ą p o l e c e n i a . U k a z u j e o n a ż y c ie to r u n i a n k i, k t ó r a m im o s w o j e g o b o h a t e r s k i e g o ż y c ia p o z o s t a ł a o s o b ą s k r o m n ą . J a k p i s z e a u t o r k a : „ K a ż d y k to m i a ł s z c z ę ś c i e s p o t k a ć J ą c h o ć r a z , z a w s z e b ę d z i e J ą p a m ię t a ł, J ą i J e j w i a r ę w s e n s p o d e j m o w a n y c h d z i a ł a ń d l a d o b r a O jc z y z n y ” . K s i ą ż k a p r z y g o t o w a n a p r z e z K a t a r z y n ę M i n c z y k o w s k ą z o s t a ł a j u ż z a u w a ż o n a i d o c e n i o n a w r e g i o n i e . N a j e j te m a t u k a z a ł a s i ę t a k ż e w z m i a n k a w lo k a ln e j p r a s i e 10. P u b l i k a c j a p o z o s t a w i a j e d n a k p e w ie n n ie d o s y t . W i e l e f a k t ó w z ż y c ia g e n . p r o f . E l ż b i e t y Z a w a c k ie j , n ie s t e ty z e w z g lę d u n a j e j p o p u la r y z a to r s k i i o k o l i c z n o ś c i o w y c h a r a k t e r , z o s t a ł o p o m i n ię t y c h . N a l e ż y w ię c j e d y n i e c z e k a ć n a u k a z a n i e s i ę z a p o w i e d z i a n e g o w k s ią ż c e , a p r z y g o t o w y w a n e g o w F u n d a c j i w y d a w n ic t w a o c h a r a k t e r z e n a u k o w y m p o ś w i ę c o n e g o ż y c iu P a n i P r o f e s o r . K a t a r z y n a K ą c k a ( T o r u ń )
9 P o m n ik zo sta ł o d s ło n ię ty 19 IV 2 0 0 7 r. n a d z ie d z iń c u M u z e u m W o jsk a P o ls k ie g o w W a rsza w ie.
10 A. C ic h o c k a , W yszk o liła ty sią c e P olek. K s ią ż k a o c ic h o cie m n e j. E lżb ie ta Z a
