Janusz Królikowski
Bierzmowanie jako sakrament
duchowej otwartości w refleksji św.
Tomasza z Akwinu
Collectanea Theologica 59/3, 45-49
C ollectan ea T h eologica 59 (1989) fa se. III
ks, JA N U S Z K R Ó LIK O W SK I. GORLICE
BIERZMOWANIE JAKO SAKRAMENT DUCHOWEJ OTWARTOŚCI W REFLEKSJI
SW. TOMASZA Z AKWINU
Wśród zapotrzebowań, jakie staw ia dzisiaj teologii życie chrze ścijańskie, w ystępuje zasadniczy zw rot do sakram entów jako korzeni tego życia. Świadczy o tym wzmożona „produkcja teologiczna” n i obszarze różnych odcinków w iary. W procesie poszukiwań nowych w arstw „m istyki sakram entalnej” (sakramentalnego stylu życia chrześcijańskiego) niezastąpionym źródłem pozostaje odwoływanie się do teologii patrystycznej i złotych syntez scholastycznych. Tak wiele można znaleźć jeszcze żywych i bogatych treści w odrzuco nych z teologicznego studium i teologicznej medytacji, w ypracow a nych w niezrównanej twórczości, „traktatów ” teologicznych. Wciąż żyje i prom ieniuje bogactwem natchnień Sum m a theologiae św. To masza z Akwinu, a wiele jej treści spokojnie czeka na to, by za czerpnąć z nich pełną garścią dla naszych potrzeb. W św. Tomaszu z Akwinu, Doktorze Anielskim, wciąż stoi przed naszymi oczami niezrównane zespolenie pełni i głębi, dające poczucie „dotknięcia” dynam izm u M isterium Boga. Sądzę, że na nową uwagę w naszych czasach zasługuje między innym i Tomaszowa antropologia sakram en talna pełna trafnych i mocnych stwierdzeń. W tym przyczynku chciałbym zwrócić uwagę na jej część dotyczącą sakram entu bierzmo wania.
1. Sakrament bierzmowania w antropologii sakramentalnej św. Tomasza z Akwinu
Życie biologiczne (vita corporalis) człowieka rozwija się na ściśle określonych etapach. Św. Tomasz analogicznie trak tu je życie d u chowe chrześcijanina; stwierdza, że rozwój życia biologicznego ma swoje odzwierciedlenie w życiu duchowym (vita spiritualis), które również jest poddane rozw ojow i1. Życie biologiczne w swym roz woju podlega doskonaleniu, a dokonuje się ono w podwójnym w ym ia rze: osobistym i społecznym, gdyż człowiek jest z n atu ry bytem społecznym 2. Podobne doskonalenie dokonuje się na obszarze życia duchowego, a sakram enty są stym ulatoram i tego doskonalenia. W w ym iar osobisty życia człowieka wpisane są sakram enty: chrztu, bierzmowania, Eucharystii, pokuty i ostatniego namaszczenia. Chrzest
1 Por. S u m m a th eologia e, 3 q. 65 a. 1. 2 T am że.
46 ks. JANUSZ KKÛLIKOWSKI
jest zrodzeniem do życia duchowego (regeneratio spiritualis); bierz mowanie prowadzi do doskonalej wielkości i mocy; Eucharystia za chowuje w człowieku życie i moc; pokuta przyw raca duchowe zdro wie; ostatnie namaszczenie usuwa „resztki” grzechu U prowadzi przygotowanego człowieka do wiecznej chwały. W w ym iar społeczny życia człowieka wpisane są sakram enty kapłaństw a i małżeństwa; kapłaństw o jest składaniem ofiar nie tylko za siebie, ale i za lud, a małżeństwo jest przedłużaniem (propagatio) życia duchow egos. Intuicja św. Tomasza, aby tak ująć sakram enty w stosunku do życia duchowego człowieka jest ze wszech m iar słuszna i godna podjęcia w dzisiejszym wykładzie sakram entów, choć wymaga nowych po głębień, choćby dlatego, że jak u scholastyków w raz ze św. Toma szem, tak i u teologów współczesnych w ystępuje zasadnicze zakło potanie sakram entem bierzmowania, zwłaszcza w jego związku z sa kram entem chrztu 4. W praktyce natom iast sakram ent bierzmowania pozostaje wciąż sakram entem niedocenianym.
2. Rola bierzmowania w duchowym rozwoju ochrzczonego Dla Doktora Anielskiego sakram enty stanowią „duchowy kosmos chrześcijanina” . Sakram enty, które niosą ze sobą jako skutek cha rak te r sakram entalny (chrzest, bierzmowanie, kapłaństwo) stanowią wyznaczniki perspektyw życia duchowego, pozostałe zaś, biorąc pod uwagę ludzką słabość, służą utrw alaniu tych perspektyw.
Z woli Bożej w człowieku, według A kwinaty, istnieje istotna potrzeba doskonałości, odpowiadająca różnym etapom jego życia oraz różnym płaszczyznom jego d ziałań 5. Każdy etap życia czło wieka i każde jego działanie domaga się „innej” doskonałości. Życie duchowe rozpoczyna się w człowieku w raz z chrztem, bierzmowanie natom iast jest wejściem człowieka na jakiś „doskonalszy” etap tego życia 8. Dzieje się tak dlatego, że sakram ent bierzmowania jest sa kram entem : „pełni Ducha Świętego” \ „pełni Łaski” (nie ma odpo wiednika w S tarym Testam encie)8, „pełni doskonałości zbawienia” (nie konieczności)s, „umocnienia Chrystusem ” (confirmatio Christo), k tó ry od chwili poczęcia był pełen Łaski i praw dy ( J . l , 17);1°.
3 Ta m że.
4 „ Q u a s i u ltim a con su m m atio sacram en ti b a p tism i”, S u m m a th eologia e, 3 q. 72 a. 11 ad 2.
5 „Hoc a u tem e st de in te n tio n e n atu rae ut om nis qui co rp o ra liter nascitu r, ad p erfectam a eta tem p erv en ia t; sed hoc q u andoque im p ed itu r propter cor ru p tib ilita tem corporis, quod m orte p raeven itu r. M ulto a u tem m agis de in te n tion e D ei est om n ia ad p erfectio n em p erducere, e x cuius im ita tio n e hoc n a tura p a rticip a t”, S u m m a theologia e, 3 q. 72 a. 8.
6 Por. S u m m a th eologiae, 3 q. 72 a. 1. 7 S u m m a th eologiae, 3 q. 72 a. 1 ad 1. 8 S u m m a th eologiae, 3 q. 72 a. 1 ad 2. 9 S u m m a th eologia e, 3 q. 72 a. 1 ad 3. 19 S u m m a th eo lo g ia e, 3 q. 72 a. 1 a d 4.
Skutkiem pierwszorzędnym dojścia człowieka, dzięki sakram en towi bierzmowania, do stanu doskonałości jest otwarcie się czło wieka na wspólnotę. Wcześniej człowiek żył w odosobnieniu, jakby sam dla siebie, teraz zaczyna „komunikować” swoje działania in nym n . Sw. Tomasz w tym miejscu swoich rozważań odwołuje się do symboliki bierzmowania, tego z W ieczernika oraz tego, które spraw uje Kościół, która wyraża ten skutek 12. Jest to zasadniczy rys Tomaszowej teologii roli bierzmowania w życiu duchowym chrze ścijanina, który wymaga nowego podkreślenia w teologii współ czesnej.
Duch Święty w sakram encie bierzmowania dany jest chrześci janinowi „dla siły w duchowej walce” 13, w czym wypowiada się zasadniczo ta „kom unikacja” , o której wyżej wspomniano. Człowiek dostępuje zewnętrznego opieczętowania jakby sztandarem C hrystu sa do w alk duchowych (symbolika namaszczenia 14), a więc wyzbywa się m yśli o wyłącznym uświęceniu w ew nętrznym — uświęceniu sie bie, czyli, jak powie A kwinata w innym miejscu, „bierzmowanie uw alnia od małoduszności” 1S. Bierzmowany staje się członkiem m i
litiae Christianae, której duchowym wodzem jest biskup — szafarz sakram entu, podczas gdy ochrzczony jest „tylko” członkiem Ko ścioła 16.
Obok wprowadzenia ochrzczonego na etap doskonałości życia duchowego i uzdolnienia do walki zew nętrznej bierzmowanie daje duchową władzę do spełniania w Kościele „pewnych świętych dzia łań” , innych niż te, do których jest daw ana władza w sakram encie chrztu. W sakram encie chrztu człowiek otrzym uje władzę do sp ra wowania tego, co służy zbawieniu własnemu; w sakram encie bierz mowania człowiek otrzym uje władzę do spraw owania tego, co słu ży walce duchowej przeciw wrogom wiary. Sw. Tomasz opiera ten wniosek na podstawie Apostołów, którzy dopiero po otrzym aniu pełni Ducha Świętego w ystępują ze swoją w iarą wobec nieprzy jaciół 17. Tą w alką, do której odwołuje się św. Tomasz, jest publiczne wyznawanie imienia C h ry stu sa 1S. Drugim upraw nieniem duchowej władzy do św iętych działań, otrzym anym w sakram encie bierzmo wania, jest możność przyjm owania innych sak ram en tó w 19. Na uwagę zasługuje Tomaszowe związanie sakram entu bierzmowania z sak ra m entem pokuty. Sakram ent bierzmowania, zdaniem Doktora, udosko
BIERZMOWANIE Ą.<J
11 Por. S u m m a th eologia e, 3 q. 72 a. 2. 18 Por. S u m m a th eologiae, 3 q. 72 a. 2 ad 1.
18 „Ad robur sp iritu a lis p u g n a e”, S u m m a th eologia e, 3 q. 72 a. 4. 14 Por. S u m m a theologia e, 3 q. 72 a. 4 ad 3.
15 „E piscopus con firm at p u eru m contra p u silla n im ita te m ”, I n E pistu la ad
Ephesios. Prologus.
18 Por. S u m m a theologia e, 3 q. 72 a. 10. 17 Por. S u m m a theologia e, 3 q. 72 a. 5. 18 Por. S u m m a th eologiae, 3 q. 72 a. 5 ad 1. 19 P or. S u m m a th eologia e, 3 q. 72 a. 5 ad 2.
nala skuteczność sakram entu pokuty; powoduje „pełniejsze” od puszczenie grzechów, zwłaszcza nie w .pełni świadomych i niedo skonale obżałow anych20. Na uwagę zasługuje także pogląd, który św. Tomasz z Akwinu zaprezentował jako pierwszy, że bierzmowanie jest udziałem w kapłaństw ie widzialnego Kościoła, a stąd i w k a płaństwie Chrystusa 21.
3. Bierzmowanie — nowy świat możliwości duchowych W nauczaniu św. Tomasza z Akwinu o sakram encie bierzm owa nia na pierw szym miejscu znajduje się chrystołogiczno-pneumato- logiczne bogactwo sensu tego sakram entu; jego pierwszym darem jest „pełnia Ducha Świętego”. Z pneumatoiogii sakram entu bierz mowania w ynikają im plikacje dla całokształtu „m istyki sakram en ta ln ej”; w tym sakram encie cała , „m istyka sakram entalna” staje w obliczu przerażających energii Boskich, aby dzięki nim wejść na nowe drogi swego spełniania się. Przez „m istykę sakram entalną” należy rozumieć relację, jaka zachodzi między sakram entem jako darem i sakram entem jako zadaniem, bo każdy sakram ent, jak z jednej strony jest w ielkim darem, tak z drugiej jest i wielkim za daniem. Analizując refleksję A kw inaty na tem at sakram entu bierz mowania, obok bogactwa chrystołogiczno-pneumatologicznego, na drugim miejscu należy wskazać, że jest to „sakram ent duchowej otw artości”. Bierzmowany jest doprowadzony do doskonałości życia duchowego; w sakram encie bierzmowania otw ierają się przed nim perspektyw y autorealizacji, nie tylko w wymiarze indyw idualnym , ale nade wszystko w w ymiarze społecznym. Dzięki sakram entow i bierzmowania chrześcijanin staje się „całością duchową”, czyli jego egzystencja nabiera ostatecznego kształtu historycznego, nakłada jącego się na jego kształt biologiczny i psychiczno-duchowy.
Św. Tomasz z Akwinu w swej antropologii sakram entalnej jasno wykazuje, że bierzmowanie otwiera przed chrześcijaninem nowy świat możliwości duchowych, które poza tym sakram entem byłyby dla niego niedostępne. Bierzmowanie jako sakram ent duchowej otwartości (przejście od indyw iduum do wspólnoty) jest „sakram en tem katolickości”, czyli myślenia i życia chrześcijąnina kategorią wspólnoty — Kościoła. Dzięki sakram entow i bierzmowania chrześci janin „nakłada” na swoje życie duchowe katołickość (powszechność) m isji C hrystusa i katołickość Kościoła.
Na tle tak zarysowanej nauki św. Tomasza z Akwinu o roli sa kram entu bierzmowania w życiu duchowym chrześcijanina można lepiej zrozumieć tekst K onstytucji dogm atycznej o Kościele Soboru W atykańskiego II, w którym mówi o tym sakram encie odwołując
4g ks. JANUSZ KRÓLIKOWSKI
20 Por. S u m m a theologia e, 3 q. 72 a. 7 ad 2. 21 Por. S u m m a th eologia e, 3 q. 72 a. 10 ad 2.
BIERZMOWANIE 49
się do nauki Doktora Anielskiego: „Przez sakram ent bierzmowania (wierni) doskonalej wiążą się z Kościołem, otrzym ują szczególną moc Ducha Świętego i w ten sposób jeszcze mocniej zobowiązani są, jako praw dziw i świadkowie Chrystusa, do szerzenia w iary sło wem i czynem oraz do jej obrony” 22.
LA. C O N FIR M A TIO N COMME LE SA C R EM EN T D E L’O U V ER TUR E SPIR IT U E L LE D A N S L A R EFL EX IO N DE SA IN T TH O M A S
L ’im p ortan te p lace dans l ’an th rop ologie sa cra m en telle d e sa in t T hom as occupe la con firm ation . T hom as d écrit la co n firm a tio n com m e le sacrem en t, qui con d u it du b a p tisé à l ’e x c e lle n t gran d eu r e t à la force; q u i com m en ce „plus p a r fa ite ” étap de la v ie sp iritu elle du bap tisé; le co firm é d e v e n it la „ple n itu d e sp ir itu e lle ”. G râce au con firm ation , se lo n sa in t T hom as, le ch rétien s ’ouvre à la com m u n au té et com m u n iq u e so n a c tiv ité à d ’au tres; d ev en it le m em b re de la m ü itia C hristiana. E n co n séq u en ce, la co n firm a tio n e st une clé du n o u v ea u u n iv ers des p o ssib ilités sp ir itu e lle — p o ssib ilités so cia u x , alors e lle est „le sa crem en t de la c a th o lic ité ”.
22 K K 11.
