Widok Recenzja: Nadzieja radykalna, czyli postawa apofatyczna w życiu codziennym

Pełen tekst

(1)Nadzieja radykalna, czyli postawa apofatyczna w życiu codziennym* Czy nadzieja radykalna, czyli nadzieja bez telos, bez wyraźnego celu może być projektem futurystycznym? Jonathan Lear przekonuje, że tak. Rozwija swoją argumentację, opierając się na przykładzie Indian z plemienia Wron. Szczegółowo analizuje postępowanie ostatniego wodza Plenty Coupes, czyli Człowieka Wielu Zwycięstw, dowodząc, że było to postępowanie odważne i skuteczne. Metodę Leara można najogólniej określić jako analityczno-hermeneutyczną, to znaczy uzasadnia swoją tezę, opierając się na rozumiejącej interpretacji określonych kategorii filozoficznych oraz opisanej przez Franka B. Lindermana autobiografii Plenty Coupes1, którą charakteryzował za pomocą zinterpretowanych przez siebie kategorii. Książka była recenzowana przez Charlesa Taylora, MacIntyre’a, a także przez literackiego noblistę J.M. Coetzeego. Wszyscy podkreślają jej niezwykłość, jasny i precyzyjny język oraz wagę poruszanej tematyki. Zgadzam się z tymi ocenami. Wspomniane walory są w moim przekonaniu rezultatem trójaspektowości wykształcenia autora książki, Jonathana Leara. Jest on bowiem znawcą filozofii starożytnej, filozofem analitycznym, a także praktykującym psychoanalitykiem. Pracę jego określiłabym jako dzieło z antropologicznej filozofii kultury. Ma charakter paradygmatyczny nie w tym znaczeniu, iż reprezentowany w niej sposób myślenia jest powszechnie akceptowany, lecz w znaczeniu, iż jest wzorcowe. Przyjmowanym przez antropologiczną filozofię kultury założeniem jest teza, że nie ma kultury bez człowieka i nie ma człowieka bez kultury. Podstawową kategorią natomiast jest kategoria „doświadczenia kulturowego”. Książka Leara — implicite — także realizuje przekonanie, że nie ma człowieka bez kultury i nie ma kultury bez człowieka, a za podstawową kategorię implicite obecną i organizującą myśl jego książki możemy uznać kategorię „doświadczenia kulturowego”. Odpowiada jednakże na pytanie, które nie jest stawiane w antropologicznej filozofii kultury, a mianowicie na pytanie o możliwość podmiotowej egzystencji po rozpadzie kultury, która tę egzystencję ukonstytuowała. Jest to pytanie ważne dla wszelkiej kultury w kryzysie i tym samym człowieka w tej kulturze zanurzonego. Jest bliskie doświadczeniu obecnemu w naszym kręgu kulturowym. Doświadczeniu, które ciągle czeka na rozumiejącą analizę. Próba odpowiedzi na to pytanie oraz sposób, w jaki autor jej dokonuje, stanowi o jej niezwykłości. Lear korzysta z danych, które można określić jako dane antropologii kultu*. J. Lear, Radical Hope: Ethics in the Face of Cultural Devastation, Harvard University Press,. 2006. 1. F.B. Linderman, Plenty-Coups, Chief of the Crows, Lincoln, 2002.. Prace Kulturoznawcze 15, 2013 © for this edition by CNS. PK15.indb 383. 2013-10-30 11:16:47.

(2) 384. Recenzje. ry, a nawet kulturoznawstwa, czyli z dokumentów i autobiograficznego świadectwa przeżywania życia przez Wrony, plemię Indian amerykańskich. Niemniej jednak nie można jego pracy określić jako pracy kulturologicznej. Kilkakrotnie podkreśla, że jego celem badawczym nie jest poznanie życia Plenty Coupesa ani życia2 doświadczanego przez plemię Wron, nie jest jego celem case study, lecz ujęcie i scharakteryzowanie specyficznie ludzkiej właściwości, dla której nie ma nazwy, a która najpełniej ujawniła się w dziejach tego plemienia. Nazywa ją „nadzieją radykalną”. Wykazuje, że tylko ta kategoria pozwala nadać spójność postępowaniu wodza plemienia. Ujawnić jego odwagę i tożsamość mimo transformacji całego życia. Psychoanalityczne i klasyczne wykształcenie „każe” autorowi dostrzec archaiczny prototyp nadziei radykalnej w naszym dzieciństwie, kiedy to sięgamy, jak pisze, do „źródła dobroci” (matki, rodziców), aby podtrzymać nasze istnienie, mimo iż nie mamy jeszcze żadnych kategorii, aby je określić. Rodzimy się bowiem jako istoty tęskniące, pragnące. Rodzimy się z nadzieją, czyli jako słabe istoty erotyczne, w Platońskim sensie słowa „erotyczne”. Badając to, co wydarzyło się Indianom z plemienia Wron, Lear stara się zrozumieć i nazwać ontologiczny i etyczny wymiar ludzkiej egzystencji. Kategoria „radykalna nadzieja” najlepiej opisuje ten wymiar. Pytanie o powinność, czyli aksjologiczny wymiar refleksji, oraz pytanie o ontologiczny wymiar ludzkiej egzystencji odróżnia refleksję Leara od badań kulturoznawczych i czyni z niej filozofię kultury. Pisząc o odwadze, Lear czyni punktem wyjścia Arystotelesowską koncepcję cnoty. Rozważając o tożsamości, wykorzystuje swoje doświadczenie psychoanalityczne. Koncepcja radykalnej nadziei natomiast wydaje się mieć religijne źródła, bijące z mistyki apofatycznej, mimo iż sam autor, jak wspomniałam, sytuuje ją w dzieciństwie. Jego książka jest wielowątkowa i wieloproblemowa. W jej prezentacji jednakże skoncentruję się głównie na ukazaniu sposobu, w jaki Lear interpretuje postępowanie Plenty Coupesa, uzasadniając, że było odważne i skuteczne i tym samym legitymizując kategorię „nadziei radykalnej” jako możliwego projektu futurystycznego. Autorowi nie tyle chodzi o to, czy Plenty Coupes rzeczywiście ujawniał taką nadzieję, czy była ona w jego duszy, ile o to, czy może być legitymizowana. Jest to ważne, gdyż możliwość takiej nadziei i jej legitymizacja staje się istotna w dociekaniach etycznych w naszym życiu na horyzoncie rozumienia i horyzoncie egzystencji.. *** Plemię Wron miało swoją koncepcje szczęścia, koncepcję życia wartego przeżywania. Żyli w łączności ze światem duchowym. Wierzyli, że Bóg wybrał ich, aby żyli w określony sposób. Aby uprawiali otrzymane od Boga nasiona tytoniu. Niejasne jednakże pozostawało, gdzie była gleba, na której ten specjalny tytoń mógł być uprawiany. Byli zatem nomadami w stałym konflikcie z innymi plemionami, z których wrogiem najtrwalszym i najbardziej zaciętym było plemię Siouxów. Rozwinęli kulturę walki, aby chronić wyzna2 W książce mowa jest o „sposobie życia”, a nie o „życiu”, niemniej jednak w dzisiejszych warunkach zmiana sposobu życia nie jest widziana jako dewastacja i destrukcja. Mamy bowiem do wyboru wiele stylów, sposobów życia i zmiana nie musi niszczyć życia. Dla Wron sposób życia był ich całym życiem. Innego nie było.. Prace Kulturoznawcze 15, 2013 © for this edition by CNS. PK15.indb 384. 2013-10-30 11:16:47.

(3) Recenzje. 385. czony im sposób życia. Wszystko w życiu plemienia było zorganizowane wokół polowania i wojny. Główną wartością była odwaga w walce. Realizowanie tej wartości wymagało ukształtowania właściwego charakteru młodych ludzi, czyli przygotowywanie ich do wojen zarówno przez ćwiczenie sprawności fizycznych, jak i psychicznych. Wojowników wspierało cale plemię. Osoba tak kształtowana nie tylko wiedziała, czym jest odwaga i związane z nią doskonałość i szlachetność, lecz także czym jest wstyd. Realizowanie tych wartości nadawało sens życiu Wron. Zmiana stylu życia — czyli przejście do rezerwatu — stanowiła destrukcję sensu, destrukcję telos. Polowanie i wojna stały się niemożliwe. Kategorie umożliwiające im rozumienie szczęśliwego życia przestały mieć sens. Należało dokonać wyboru: albo zrezygnować z idei odważnego życia, albo przeformułować kategorię odwagi. Lear jako psychoanalityk doskonale wie, że przeformułowanie kategorii nie jest jedynie grą pojęciową. Jest przekształcaniem charakteru. Wyjątkowość sukcesu Plenty Coupesa, w przekonaniu Leara, polegała na tym, że był w stanie przekształcać charakter swoich ludzi, nie gubiąc ich tożsamości, czyli nie gubiąc ich systemu aksjologicznego. Opierał się na ludzkiej wrażliwości ontologicznej, czyli na pragnieniu sensu. Plenty Coupes w rozmowie z Frankiem B. Lindermanem powiedział: Potem (czyli po przejściu do rezerwatu) nie wydarzyło się już nic. Serca moich ludzi wpadły do ziemi i nie można ich podnieść3.. Co oznacza to metaforyczne określenie? Fizycznie Indianie pozostali bez zmian, podobnie bez zmian pozostawały czynności dotyczące codziennego przetrwania. Trzeba było myśleć, jak zdobywać pożywienie w nowych warunkach, czy posyłać dzieci do szkół białych ludzi i jakiego rodzaju przyjemności są dostępne w rezerwacie. Co się zatem zmieniło? Przy braku telos, przy braku koncepcji właściwego życia ginie kontekst, który wszystkim tym codziennym czynnościom nadawał znaczenie. Jedzenie, tańce, ćwiczenia itd. były po to, aby walczyć i polować. Jeśli nie można walczyć i polować, to po co jeść, tańczyć czy ćwiczyć? Lear pyta, co z nami się dzieje, gdy nasz sposób życia umiera? Czy jesteśmy w żałobie? W depresji? Co, w przekonaniu Leara, robił Plenty Coupes jako wódz, aby „podnieść serca, które wpadły do ziemi”? Intuicyjnie przeformułowywał sens pojęć utrwalony przez określony sposób życia. Lear usiłuje tę intuicyjnie motywowaną aktywność społeczno-polityczną Plenty Coupesa odtworzyć. Upojęciowić. Nadać jej filozoficzną postać. Dla plemienia Wron męstwo było cnotą. Lear przywołuje Arystotelesowskie rozumienie cnoty. Przypomnijmy: cnoty to stany charakteru, którego ćwiczenie przyczynia się do życia życiem doskonałym. To umiarkowanie między nadmiarem a niedostatkiem. Zadaniem cnoty, powie Arystoteles, nie jest umiarkowanie dla umiarkowania, jest nim dążenie do moralnego piękna. Cnota męstwa zatem to dyspozycja, która znajduje się między zuchwałością a tchórzostwem. Każda cnota ma związek z postanowieniem — pisze Arystoteles — (ponieważ postanawia się ze względu na coś, a owo „ze względu na coś” to jest dobro) jest oczywiste że i męstwo będąc pewnego rodzaju cnotą sprawia że stawiamy czoła rzeczom strasznym ze względu na coś…4. I chociaż, powiada Lear, męstwo zarówno u starożytnych Greków, jak i u plemienia Wron było cnotą paradygmatycznie wojskową, to Arystoteles wyodrębnia wiele postaci 3 4. J. Lear, op. cit., s. 3. Arystoteles, Etyka eudemejska, 1229b, przeł. W. Wróblewski, Warszawa 1997, s. 198.. Prace Kulturoznawcze 15, 2013 © for this edition by CNS. PK15.indb 385. 2013-10-30 11:16:48.

(4) 386. Recenzje. męstwa, w tym postać cywilną. Pozwala to Learowi na „zmiękczenie” pojęcia męstwa i wydobycie innych niż tylko jego militarne sensy. Pozwala mu to określić postępowanie Plenty Coupesa jako mężne. Przywołuje za Arystotelesem z Etyki nikomachejskiej5 pięć kryteriów określających obszar, w którym można sytuować męstwo. Po pierwsze, osoba mężna jest nieustraszona w obliczu śmierci zaszczytnej i w obliczu nagłych i niespodziewanych wypadków śmiercią taką grożących; to zaś cechuje w najwyższym stopniu wypadki wojenne. Gdyby Plenty Coupes był mężny w mocnym, czyli tradycyjnym sensie słowa „męstwo”, to powinien walczyć z białymi, którzy pozbawili jego ludzi właściwego im sposobu życia. Ale dostrzegł, że umieranie w taki sposób nie jest już śmiercią zaszczytną i unikanie jej nie przynosi wstydu. Po drugie, człowiek mężny dąży do tego, co jest moralnie piękne czy szlachetne. Zatem, powiada Lear, motywacje czy intencje, a nie skutek, decydują o tym, czy postępowanie jest mężne. Aby określić postępowanie Plenty Coupesa jako odważne czy mężne (czasem te dwa słowa używane są przez tłumaczkę Danielę Gromską zamiennie), należałoby wiedzieć, czy celem jego działania była troska o własne przeżycie, czy o ideały moralnej doskonałości. Po trzecie, osoba odważna musi mieć rozeznanie w sytuacji, w której się znajduje. Rozeznanie zdobywa przez doświadczenie, ćwiczenie właściwego sądu. Ćwiczenie właściwego sądu to stawianie czoła rzeczywistości. Odwaga zatem to rodzaj wiedzy eksperckiej. Ponieważ sytuacja Indian — po przejściu do rezerwatu — się zmieniła, to wymagania stawiane odwadze także muszą się zmienić. Po czwarte, odwaga paradygmatycznie zawiera ryzyko strat i cierpienia. Istnieje los gorszy niż śmierć i przyjemność niewarta tego, aby jej doznawać, ponieważ są wstydem. W czasie doświadczanym przez Wrony, w czasie dewastacji kultury mamy do czynienia z radykalną transformacją. Tradycyjne przykłady ryzyka przestają być stosowalne. Ryzykiem staje się spotkanie przyszłości, dla której brakuje pojęć, aby ją zrozumieć. Wreszcie, po piąte, nie są odważnymi zachowania zuchwałe, motywowane postawą optymistyczną, a nie znajomością rzeczywistości: nie są też mężni ci […] że zwykli być dobrej myśli […] okazują odwagę, pod wpływem przekonania że są najsilniejsi i że nic złego im się nie może przytrafić. Podobnie postępują też ludzie pijani, jako że nabierają pewności siebie6.. Należałoby zatem wykazać, że czyny Plenty Coupesa płynęły z autentycznej odwagi, a nie jedynie z optymizmu. Wydobycie różnych warstw znaczeniowych, jakie zawiera w sobie pojęcie odwagi czy męstwa, nie prowadzi bezpośrednio do zmiany postaw. Aby ta nastąpiła — podkreśla Lear — konieczna jest transformacja całej struktury psychologicznej. A ta jest konstytuowana przez całe życie w kulturze, a żadna kultura nie uczy widzieć możliwości własnego końca. Męstwo wymaga umiejętności regulowania sensu honoru i wstydu. W tradycyjnej społeczności Wron standardy honoru i wstydu były zakorzenione w wartościach społeczności i w rytualnych praktykach ośmieszania i honorowania. Te praktyki ośmiesza5 Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1115b i n., [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 5, Warszawa 1996. 6 Ibidem, 1117a i n.. Prace Kulturoznawcze 15, 2013 © for this edition by CNS. PK15.indb 386. 2013-10-30 11:16:48.

(5) Recenzje. 387. nia (zawstydzania) i honorowania były internalizowane i pozwalały na samoregulowanie przez uwewnętrznione poczucie wstydu. Aby zatem w autentycznie odważny czy mężny sposób zmierzyć się z rzeczywistością, w której przestały obowiązywać stare, tradycyjne formy męstwa, trzeba rozpocząć proces zmieniania struktury psychologicznej. Trzeba przekształcić mechanizmy, za pomocą których doświadcza się wstydu. Jeżeli osoba jest naprawdę odważna, to doświadcza wstydu z właściwego powodu i we właściwy sposób. Dodać jednak należy, że jesteśmy dalecy od jasności, jaki to jest sposób i jakie to są właściwe powody. Przykładowo: w tradycyjnej społeczności było wstydem nie wykorzystać okazji kradzieży koni od Siouxów. Jak jest możliwe, aby nie czuć wstydu, gdy tych koni się nie kradnie? Jak jest możliwa przemiana, gdy nie ma kulturowych mechanizmów konstytuujących, a struktura psychologiczna nie zależy od naszej woli?. *** Lear pokazuje, że Plenty Coupes, chcąc przekształcić strukturę psychologiczną, odwołuje się do wagi marzenia sennego, jakie miał jako chłopiec dziewięcioletni i dziesięcioletni. Wśród Wron utrwaliła się praktyka zachęcania młodych członków plemienia, głównie chłopców, aby wybierali się w góry i śnili. Wierzono bowiem, że wizja pojawiająca się we śnie daje dostęp do porządku świata, do którego nie ma dostępu świadomość potoczna. Młody chłopak przed wyjściem w góry brał gorącą kąpiel napotną i pościł. Były to sposoby na wzmocnienie jego receptywności. Jeżeli wizja się nie pojawiała, obcinał sobie część palca. Był to rodzaj modlitwy, w której proszono Boga o litość i przekaz. Plenty Coupes miał sen profetyczny7. Sny profetyczne są zwykle enigmatyczne. Zdawał sobie sprawę, że nie rozumie treści wizji. Był wyczerpany. Na formalnym posiedzeniu starszyzny plemiennej przedstawił treść snu. Jej interpretacją zajęli się starsi. Interpretacja polegała na tym, aby pokazać, jak wizja ucieleśniona we śnie stosowała się do wydarzeń rzeczywistych. Choć jeszcze było pod dostatkiem okryć ze skóry bawołów, to już bawoły znikały z terenów łowieckich. Pojawiało się przeczucie lęku. Nadzieja Plenty Coupesa płynęła z treści profetycznej jego snu i przejawiała się w wierności przepowiedni. W przekonaniu Leara zdolność do snu profetycznego i wierność jego sensowi jest przejawem odwagi. Enigmatyczność przepowiedni nie zniechęcała, gdyż od archaicznych początków całe plemię żyło w tradycji takich przepowiedni. Plenty Coupes miał powiedziane we śnie, że aby przeżyć, musi naśladować sikorki. A jest to ptak, który uczy się od innych, ale czego 7 Indianie amerykańscy mieli teorie marzeń sennych. Lear zwraca uwagę, iż była ona podobna do teorii Freuda. Wszyscy — zarówno Freud, jak i Indianie amerykańscy — wierzyli, że sny są znaczące. Różnica polegała na odmiennych światopoglądach. Indianie wierzyli, że świat zamieszkują duchy oraz że istnieje jeden bóg Ah-badt-dadt-deah, a ludzie mają pełne sensu i znaczenia miejsce w świecie pełnym sensu i znaczenia. Freud natomiast uważał, że ludzie byli sami we wszechświecie, a sny stanowiły ludzką odpowiedź na ludzkie pragnienia. W przekonaniu Indian marzenia senne albo odsłaniały, często w enigmatycznej formie, porządek we wszechświecie niedostępny potocznemu życiu świadomemu, albo były związane z naszymi pragnieniami i autorytatywnie odpowiadały, czy nasze pragnienia mogą czy nie być realizowane. Wrony rozróżniały cztery rodzaje marzeń sennych: 1) przypadkowe — nie odczytywano w nich żadnego znaczenia; 2) życzeniowe — z nadzieją na okoliczności, które mogą się pojawić; 3) własnościowe — śniący widzi konie, koce itd., co oznacza, że zostaną nabyte w aktualnych okolicznościach; 4) Medicine Dreams lub wizje, które dają pełen mocy wgląd w przyszłość.. Prace Kulturoznawcze 15, 2013 © for this edition by CNS. PK15.indb 387. 2013-10-30 11:16:48.

(6) 388. Recenzje. należy uczyć się od innych, pozostawało niejasne. Natomiast jasne jest, jakie cechy ma człowiek-sikorka: umie słuchać, usłyszy wszystko, ponieważ przez częste używanie ma uszy wyćwiczone. Bycie jak sikorka jest ludzką doskonałością. Cnota sikorki wzywa do nowej formy odwagi, ale jednocześnie nawiązuje do tradycyjnych źródeł kultury Wron. Sikorka jest tam wielką świętością. Uczyć się od innych we właściwy sposób. Ale sen nie mówi, co konstytuuje mądrość innych, jakie są ich sukcesy ani w jaki sposób powinniśmy się od nich uczyć. Nie ma expressis verbis zalecenia, iż należy uczyć się zręczności i przejmować wartości białego człowieka. Sen jedynie mówi, że jeżeli będziemy uczyli się od innych, słuchając i widząc też ich błędy, czyli uczyli się we właściwy sposób, to nawet w radykalnie odmiennych okolicznościach, nawet gdy upada nasz własny świat, może ujawnić się coś dobrego. I to przekonanie dawało moc wytrwania i nadzieję na przyszłość, której sens może zostać uchwycony dopiero retrospektywnie, gdy pojawi się właściwe zrozumienie własnego doświadczenia. Jeżeli taką postawę można opisać jako odwagę, to można powiedzieć, że radykalna nadzieja nie jest przygodą psychologiczną, lecz legitymizowaną, usprawiedliwioną odpowiedzią na katastrofę świata. Czy jednak z perspektywy współczesnej możemy traktować poważnie marzenia senne i wizje, iżby wierność ich rozumieniu mogła być traktowana jako legitymizacja zachowania odważnego i nadziei radykalnej? Tym bardziej że rozumienie było oparte na co najmniej dwustopniowej interpretacji: pierwszy stopień to interpretacja śniącego, a drugi to interpretacja starszych plemienia. Musimy także przyjąć określone rozumienie marzenia sennego. Jeżeli przyjmiemy za Freudem, że marzenie senne jest spełnieniem naszych życzeń, wtedy wierność jego wskazaniom byłaby odwróceniem się od rzeczywistości, a nie jej realną percepcją. Odwrócenie się od rzeczywistości burzyłoby także pozostałe kryteria odwagi: byłoby raczej defektem niż umiarkowaniem, byłoby zaspokajaniem własnych przyjemności, a nie spełnianiem celu szlachetnego i wzniosłego. Freud jednakże porzucił koncepcję, że każdy sen jest spełnianiem życzeń, na korzyść przekonania, że może reprezentować lęk. A lęk może być realistyczną odpowiedzią światu. Sny lękowe mogą być sygnałem realnego niebezpieczeństwa. Zatem możemy interpretować wizje, jakie miał Plenty Coupes, jako manifestację przeczuć lękowych, które były doświadczane przez starszych. Lęk traktowany jest w filozoficznej tradycji zachodniej jako afekt bez specyficznego obiektu. Istnieje systematyczna i enigmatyczna niejasność co do charakteru tego obiektu. Sen czy wizja Plenty Coupesa może być w przekonaniu Leara elementem procesu, za pomocą którego plemię przetwarzało wspólny lęk. Nie był on bowiem charakterystyczny dla jednej czy drugiej osoby, lecz rozproszony. Ogarniał całe plemię. Przez interpretację snu plemię dopuszczało, iż tradycyjny sposób życia i tradycyjny sposób bycia Wroną kończy się, ale mimo to miało wiarę, że przetrwa. Miało nadzieję, że pojawi się podmiotowość Wron, która do tej pory nie istniała. „Ta nadzieja jest radykalna, w tym sensie, że nastawiona jest na podmiotowość, iż Wrony istnieją, chociaż jeszcze nie zaistniały”8. Plenty Coupes podejmował decyzje trudne o kolaboracji z dominującą cywilizacją. Był też za to krytycznie oceniany przez Siedzącego Byka — wodza Siouxów. W przekonaniu Leara decyzje Plenty Coupesa były odważne i słuszne. Celem jego działania nie było jedynie biologiczne przeżycie członków plemienia — choć także to — lecz przy8. J. Lear, op. cit., s. 104.. Prace Kulturoznawcze 15, 2013 © for this edition by CNS. PK15.indb 388. 2013-10-30 11:16:48.

(7) 389. Recenzje. szły rozkwit tradycyjnych wartości plemienia, obyczajów i pamięci w nowym kontekście. Między innymi przez posyłanie do szkół białych ludzi swoich dzieci, co pozwalało im później nie tylko uzyskać pozycję społeczną i polityczną, ale zdobyć siłę, aby swoją historię spisać i dać możliwość jej ponownego odżycia. Taylor tak komentuje książkę: Co wyniosłem z tej krótkiej, ale mądrej książki? Swoją wersję radykalnej nadziei znajdującej zastosowanie w zupełnie innych okolicznościach… ukształtowanie się świata cywilizacji w wysokim stopniu ujednoliconego ekonomicznie, politycznie i komunikacyjnie pociągało, pociąga i będzie pociągało za sobą ogromne koszty ludzkie w postaci śmierci kultur. I sytuacja ta ulegnie dalszemu pogorszeniu, ponieważ włodarze współczesnej cywilizacji mają kłopoty z uświadomieniem sobie tych kosztów. Nadzieję czerpię z opowieści Leara o społeczeństwie Wron. Ludzie mogą znaleźć zasoby, aby zbudować nowy model życia wykazujący pewną ciągłość z tym skazanym na zagładę, tak jak zrobiły to Wrony przechodząc na osiadły, rolniczy tryb życia. Nadzieja te jest radykalna, bo praktycznie nie sposób przewidzieć, jaki kształt przybierze ten nowy model życia. Nowe formy muszą być oparte na kulturowych zasobach danego społeczeństwa. Nie istnieją ogólne zalecenia9.. Trudno się z nim nie zgodzić. I pytanie ostatnie: czy radykalna nadzieja zakładająca możliwość dogłębnej przemiany bez utraty tożsamości jest w ogóle możliwa? Według Taylora tak — pod warunkiem że będzie jej towarzyszyć „oswojenie nieokreśloności”. Pewien rodzaj wiary. Wydaje się, że bez wiary, bez głębokiego przekonania, że treść marzenia sennego była zesłana przez siły duchowe, Plenty Coupes, czyli Człowiek Wielu Zwycięstw, nie zdołałby uzyskać akceptacji swojego planu. Nie uzyskałby zaufania opartego na ufności w moc ducha, która umożliwiałaby transformację całego ładu społecznego. Taka nadzieja jest wielkim osiągnięciem duchowym. Łatwiej ją odnaleźć w przypadkach jednostkowych niż społecznych. Wzorcowym przypadkiem mogłaby być postać Hioba. To jest przejmująca i mądra książka. Zofia Rosińska. Co się stało z przyszłością Rosji. Analizy kulturowe, socjologiczne i ekonomiczne W styczniu 2010 roku w Moskwie odbyło się XVII Międzynarodowe Sympozjum „Szlaki Rosji. Przyszłość jako kultura. Prognozy, reprezentacje, scenariusze” („Пути России. Будущее как культура. Прогнозы, репрезентации, сценарии”). Zaprezentowane w jego trakcie referaty weszły w skład publikacji opatrzonej takim samym jak konferencja tytułem10. Zbiór ponad czterdziestu artykułów jest nie tyle refleksją nad przyszłością Rosji, 9. Ch. Taylor, O śmierci i odrodzeniu kultur, „Dziennik Europa” 21 kwietnia 2007, s. 6–7. Пути России. Будущее как культура. Прогнозы, репрезентации, сценарии, red. М. Пугачева, В. Вахитайн, Москва 2011. 10. Prace Kulturoznawcze 15, 2013 © for this edition by CNS. PK15.indb 389. 2013-10-30 11:16:48.

(8)