Aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem 2002

Warszawa, marzec 2004

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY

AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA

LUDNOŚCI ZWIĄZANEJ

Z ROLNICTWEM

2002

Komitet Redakcyjny Głównego Urzędu Statystycznego:

Przewodniczący: Tadeusz Toczyński

Redaktor Główny: Halina Dmochowska

Członkowie:

Wojciech Adamczewski, Maria Bieńkowska, Stanisława Borkowska, Małgorzata Fronk, Iwona

Gruczyńska, Bożena Jakóbiak, Janina Janecka, Małgorzata Kałaska, Jacek Kotowski, Liliana

Kursa, Lucyna Nowak, Lucyna Przybylska, Grażyna Szydłowska

Publikowanie wyników NSP 2002

pod kierunkiem

Janusza Witkowskiego – Zastępcy Generalnego

Komisarza

Spisowego

–

Wiceprezesa

GUS

Opracowanie publikacji:

Departament

Statystyki

Społecznej

pod kierunkiem

Małgorzaty Kałaska – Dyrektor Departamentu

oraz

Grażyny Marciniak – Zastępcy Dyrektora

Redakcja merytoryczna:

Grażyna Marciniak – Zastępca Dyrektora

Agnieszka Zgierska – Naczelnik Wydziału

Autorzy opracowania:

Agata Cendrowska, Michał Pacuski,

Agnieszka Zgierska

Prace edytorskie:

Agata Cendrowska, Michał Pacuski

Graficzne wykonanie wykresów:

Agata Cendrowska, Michał Pacuski

Prace projektowe i przetwarzanie danych: COIS Warszawa

pod kierunkiem:

Jovity Januszewskiej – Zastępcy Dyrektora

Centralnego

Ośrodka Informatyki Statystycznej

Autorzy prac projektowych

i przetwarzania danych: Barbara

Grajek

Irena

Markuszewska

Hanna Wiśniewska

Maria Zaręba

Agnieszka

Zarzycka

Projekt okładki:

Sylwester Jabłoński

Druk i oprawa:

Zakład Wydawnictw Statystycznych

Warszawa,

al.

Niepodległości 208

Przedmowa

Niniejszym

przekazuję Państwu kolejne opracowanie, zawierające wyniki Narodowego

Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z dnia 20 maja 2002 roku. Spis ludności i mieszkań

był przeprowadzony w okresie 21 maja – 8 czerwca 2002 r., łącznie z Powszechnym Spisem

Rolnym.

Pierwsze publikacje, prezentujące podstawowe wyniki większości tematów będących

przedmiotem badań w obu spisach, ukazały się w formie dwóch ogólnopolskich raportów.

Kolejno wydawane są publikacje tematyczne przedstawiające wyniki spisu ludności

i mieszkań 2002 z następujących obszarów tematycznych:

9 ludność; stan i struktura demograficzna, struktura społeczna oraz wybrane aspekty

struktury ekonomicznej, takie jak: aktywność ekonomiczna czy źródła utrzymania,

9 gospodarstwa domowe i rodziny

9 zasoby mieszkaniowe; ich stan i jakość oraz warunki mieszkaniowe ludności.

Prezentowana publikacja jest opracowaniem tematycznym, przygotowanym w formie

tabelarycznej, poświęconym charakterystyce aktywności ekonomicznej ludności zamieszkałej

w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego lub

działki rolnej. Opracowanie zawiera szczegółową charakterystykę poszczególnych kategorii

ludności: pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo ze szczególnym uwzględnieniem

pracujących wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym. Każda z wyróżnionych

zbiorowości została opisana pod względem cech demograficznych i społecznych. Pracujących

w swoim gospodarstwie rolnym scharakteryzowano również według liczby miesięcy pracy

i przeciętnej dziennej liczby godzin przepracowanych w roku oraz celu produkcji gospodarstwa

rolnego, a pracujących wyłącznie lub głównie poza indywidualnym gospodarstwem rolnym

według rodzaju działalności miejsca pracy.

Publikacja zawiera uwagi ogólne, które przedstawiają cel spisu i jego zakres tematyczny,

podstawy prawne oraz zasady i formy upowszechniania wyników, uwagi metodyczne opisujące

definicje pojęć i stosowane klasyfikacje, następnie część analityczną oraz część tabelaryczną.

Część tabelaryczna składa się z tablic przeglądowych i korelacyjnych opracowanych na

podstawie wyników NSP 2002 oraz z tablic prezentujących wybrane wyniki PSR 2002.

Informacje w tablicach przeglądowych przedstawione są w ujęciu wojewódzkim i w tej części

dokonano także porównania z danymi uzyskanymi w Powszechnym Spisie Rolnym z 1996 roku.

Natomiast tablice z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego 2002, zawierają informacje

o nakładach pracy w gospodarstwach rolnych wnoszonych w ciągu roku przez członków

gospodarstw domowych użytkowników. Dane te prezentowane są w rocznych jednostkach pracy

tj. w przeliczeniu na pełnozatrudnionych w rolnictwie indywidualnym.

Opracowanie jest dostępne w wersji elektronicznej na płycie CD, a jego fragmenty

są prezentowane także w Internecie.

Tą drogą składam serdeczne podziękowanie Wszystkim, którzy przyczynili się do

przygotowania i przeprowadzenia powszechnego spisu ludności i mieszkań 2002 oraz

opracowania jego wyników. Jednocześnie wyrażam nadzieję, że prezentowane wyniki spisu

będą przydatne dla szerokiego grona odbiorców danych statystycznych.

Generalny

Komisarz

Spisowy

Prezes Głównego Urzędu Statystycznego

SPIS TREŚCI

str.

Przedmowa ... III

Uwagi ogólne ... IX

Uwagi metodyczne ...

XVI

Część analityczna ... XXII

TABLICE PRZEGLĄDOWE

Tabl. I.

Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach

domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

(działki rolnej) według województw w 1966 i 2002 roku ... 2

Tabl. II. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według wieku i województw w 1966 i 2002 roku ... 8

Tabl. III. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według powierzchni użytków rolnych gospodarstwa

i województw w latach 1996 i 2002 roku ... 14

Tabl. IV. Użytkownicy pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według wieku i województw w 1996 i 2002 roku ... 20

TABLICE WYNIKOWE

AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA

Tabl. 1.

Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach

domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

(działki rolnej) według wieku ... 28

Tabl. 2. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach

domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

(działki rolnej) według poziomu wykształcenia... 46

Tabl. 3.

Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach

domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

(działki rolnej) według powierzchni użytków rolnych ... 58

VI

Tabl. 4.

Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach

domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

(działki rolnej) według poziomu wyposażenia gospodarstwa rolnego w siłę

pociągową... 64

Tabl. 5.

Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach

domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

(działki rolnej) według celu produkcji gospodarstwa ... 76

UŻYTKOWNICY

Tabl. 6.

Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych (działek rolnych) według

aktywności ekonomicznej i wieku ... 88

Tabl. 7.

Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych (działek rolnych) według

aktywności ekonomicznej i poziomu wykształcenia ... 106

Tabl. 8.

Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych (działek rolnych) według

aktywności ekonomicznej i powierzchni użytków rolnych ... 118

PRACUJĄCY

Tabl. 9.

Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według poziomu wykształcenia i wieku... 124

Tabl. 10. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według powierzchni użytków rolnych i wieku ... 142

Tabl. 11. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według poziomu wykształcenia i powierzchni użytków

rolnych... 148

Tabl. 12. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według przeciętnej dziennej liczby godzin przepracowanych

w roku i wieku... 154

Tabl. 13. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według przeciętnej dziennej liczby godzin przepracowanych

w roku i powierzchni użytków rolnych... 172

Tabl. 14. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według przeciętnej dziennej liczby godzin przepracowanych

w roku i celu produkcji gospodarstwa... 178

Tabl. 15. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

(na działce rolnej) według przeciętnej dziennej liczby godzin przepracowanych

w roku i poziomu wyposażenia gospodarstwa w siłę pociągową ... 184

Tabl. 16. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

VII

w roku i liczby miesięcy pracy w swoim gospodarstwie rolnym w ostatnich

12 miesiącach ... 202

Tabl. 17. Pracujący dodatkowo w swoim gospodarstwie rolnym (na działce rolnej),

a głównie poza gospodarstwem (działką rolną) według poziomu wykształcenia

i wieku ... 220

Tabl. 18. Pracujący dodatkowo w swoim gospodarstwie rolnym (na działce rolnej),

a głównie poza gospodarstwem (działką rolną) według poziomu wykształcenia

i sekcji PKD miejsca pracy poza gospodarstwem rolnym ... 238

Tabl. 19. Pracujący wyłącznie poza swoim gospodarstwem rolnym (działką rolą) według

poziomu wykształcenia i wieku ... 256

Tabl. 20. Pracujący wyłącznie poza swoim gospodarstwem rolnym (działką rolą) według

poziomu wykształcenia i sekcji PKD głównego miejsca pracy... 274

BEZROBOTNI

Tabl. 21. Bezrobotni w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa

rolnego (działki rolnej) według wieku i powierzchni użytków rolnych ... 292

Tabl. 22. Bezrobotni w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa

rolnego (działki rolnej) według poziomu wykształcenia i powierzchni użytków

rolnych... 298

BIERNI ZAWODOWO

Tabl. 23. Bierni zawodowo w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach domowych

z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki rolnej) według wieku

i powierzchni użytków rolnych ... 304

Tabl. 24. Bierni zawodowo w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach domowych

z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki rolnej) według poziomu

wykształcenia i powierzchni użytków rolnych ... 310

GOSPODARSTWA DOMOWE

Tabl. 25. Gospodarstwa domowe z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki rolnej)

i ludność w tych gospodarstwach domowych według liczby osób pracujących

i bezrobotnych ... 316

Tabl. 26. Gospodarstwa domowe z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki rolnej)

i ludność w tych gospodarstwach domowych według liczby osób pracujących

i bezrobotnych oraz powierzchni użytków rolnych ... 328

VIII

NAKŁADY PRACY W ROLNICTWIE

Tabl. 27. Członkowie gospodarstw domowych pracujący w gospodarstwach rolnych (na

działkach rolnych) w przeliczeniu na pełnozatrudnionych według powierzchni

użytków rolnych gospodarstwa i wieku ... 334

Tabl. 28. Nakłady pracy członków gospodarstw domowych w gospodarstwach rolnych

(działkach rolnych) według powierzchni użytków rolnych gospodarstwa i czasu

pracy ... 338

Tabl. 29. Nakłady pracy członków gospodarstw domowych w gospodarstwach rolnych

(działkach rolnych) według powierzchni użytków rolnych i celu produkcji

gospodarstwa... 342

Objaśnienia stosowanych znaków umownych :

(-)

- zjawisko nie wystąpiło.

(0,0)

- zjawisko istniało, jednakże w ilościach mniejszych od liczb, które mogły być

wyrażone uwidocznionymi w tablicy znakami cyfrowymi.

(.) -

zupełny brak informacji albo brak informacji wiarygodnych.

x -

wypełnianie pozycji, ze względu na układ tablicy, jest niemożliwe lub

niecelowe.

„w tym”

- oznacza, że nie podaje się wszystkich składników sumy.

# -

oznacza,

że dane nie mogą być publikowane ze względu na konieczność

zachowania tajemnicy statystycznej w rozumieniu ustawy o statystyce

publicznej.

∆

- oznacza skrócone nazwy sekcji PKD

skrót:

pełna nazwa:

handel i naprawy

handel hurtowy i detaliczny; naprawa

pojazdów mechanicznych, motocykli oraz

artykułów użytku osobistego i domowego

obsługa nieruchomości i firm; nauka

obsługa nieruchomości, wynajem, nauka

i usługi związane z prowadzeniem działalności

gospodarczej

administracja publiczna i obrona

narodowa; obowiązkowe

ubezpiecze-nia społeczne i zdrowotne

administracja publiczna i obrona narodowa;

obowiązkowe ubezpieczenia społeczne

i powszechne ubezpieczenia zdrowotne

IX

UWAGI OGÓLNE

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2002 został wprowadzony

ustawą. Spis ludności i mieszkań był przeprowadzony na terenie całego kraju w dniach

od 21 maja do 8 czerwca 2002 roku razem z powszechnym spisem rolnym – według

stanu w dniu 20 maja 2002r. o godz. 24

00

.

Doświadczenia polskie

W ostatnim stuleciu Polska przeprowadziła siedem spisów powszechnych ludności

i mieszkań (1921, 1931, 1950, 1960, 1970, 1978 i 1988), jeden spis sumaryczny

w 1946 r. oraz trzy spisy reprezentacyjne – (mikrospisy) – w latach: 1974, 1984 i 1995.

Znaczenie spisów ludności i mieszkań jest różne w poszczególnych krajach,

w zależności od sprawności funkcjonowania systemów ewidencyjnych i rejestrów oraz

od stopnia powiązania systemu badań statystycznych z administracyjnymi źródłami

danych. W naszym kraju znaczenie spisu ludności jest nadal bardzo duże.

Podstawy prawne, termin i zakres podmiotowy spisu ludności i mieszkań 2002

Termin i zakres tematyczny spisów, zasady organizacji i realizacji prac spisowych,

zobowiązanie ludności do udzielenia informacji i sposób zebrania informacji zostały

określone w następujących aktach prawnych:

1) w ustawie z dnia 2 grudnia 1999 r. o narodowym spisie powszechnym ludności

i mieszkań w 2001 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 1, poz. 1) z późniejszą zmianą (Dz. U.

z 2000 r., Nr 93, poz. 1026),

2) w ustawie z dnia 9 września 2000 r. o powszechnym spisie rolnym w 2002 r. (Dz. U.

z 2000 r., Nr 99, poz. 1072) oraz

3) w ustawie z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. z 1995 r., Nr 88,

poz. 439) z późniejszymi zmianami.

Narodowemu spisowi powszechnemu ludności i mieszkań 2002 podlegały:

1) osoby stale zamieszkałe i czasowo przebywające w mieszkaniach, budynkach,

obiektach i pomieszczeniach,

2) mieszkania i budynki, w których znajdują się mieszkania zamieszkane lub

niezamieszkane oraz zamieszkane obiekty zbiorowego zakwaterowania i inne

zamieszkane pomieszczenia nie będące mieszkaniami,

3) osoby niemające miejsca zamieszkania.

Spis

ludności i mieszkań przeprowadzony w 2002 roku nie obejmował:

1) szefów i cudzoziemskiego personelu przedstawicielstw dyplomatycznych

i urzędów konsularnych państw obcych, członków rodzin tych osób oraz innych

osób korzystających z przywilejów i immunitetów na mocy umów, ustaw lub

powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych (pozostali cudzoziemcy

przebywający w Polsce były spisywani na ogólnych zasadach),

2) osób ubiegających się o azyl,

3) mieszkań, budynków, obiektów i pomieszczeń będących własnością

przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw obcych.

X

Powszechnym spisem rolnym zostały objęte:

1) indywidualne gospodarstwa rolne,

2) działki rolne,

3) osoby fizyczne będące właścicielami zwierząt gospodarskich, nie posiadające

użytków rolnych lub posiadające użytki rolne o powierzchni mniejszej niż

0,1 ha,

4) pozostałe gospodarstwa rolne będące w użytkowaniu osób prawnych

i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej.

W ramach spisu ludności zostały przeprowadzone dodatkowe badania:

1) migracji długookresowych,

2) dzietności kobiet.

W czasie spisu wypełniane były następujące formularze:

− formularz A – przeznaczony do opisu mieszkania i budynku oraz do spisania osób

w mieszkaniu, osób mieszkających w pomieszczeniu nie będącym mieszkaniem, osób

w obiekcie zbiorowego zakwaterowania, a także osób bezdomnych,

− formularz M – przeznaczony do zebrania informacji o migracjach osób, które w latach

1989-2002 przebywały poza obecnym miejscem zamieszkania (w innej miejscowości

w kraju lub za granicą) przez okres co najmniej 12 miesięcy,

− formularz D – przeznaczony do badania dzietności kobiet będących w wieku 16 lat

i więcej, zamieszkałych w wylosowanych mieszkaniach,

− formularz R1 – przeznaczony do spisu w indywidualnych gospodarstwach rolnych,

− formularz R2 – przeznaczony do spisu u użytkowników działek rolnych i u właścicieli

zwierząt gospodarskich,

− formularz R3 – przeznaczony do spisu gospodarstw rolnych prowadzonych przez

osoby prawne i inne jednostki organizacyjne.

Wzory formularzy zostały opublikowane jako załączniki do ustaw o spisach.

Zgodnie z przepisami tych ustaw, udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte

w formularzach A, M, R1, R2, R3 było obowiązkowe, zaś w formularzu D – dobrowolne.

Osoby

objęte spisem obowiązane były do udzielenia rachmistrzom spisowym

ścisłych, wyczerpujących i zgodnych z prawdą odpowiedzi na pytania zawarte

w wymienionych formularzach. Osoby prawne i inne jednostki organizacyjne wypełniły

we własnym zakresie formularze R3 i przekazywały je do właściwego terytorialnie

urzędu statystycznego.

Szczegółowe zasady wypełniania formularzy A, M oraz D podane są

w instrukcjach metodologicznych do spisu ludności i mieszkań, natomiast zasady

wypełniania formularzy R1, R2 oraz R3 zawarte zostały w instrukcjach

metodologicznych do powszechnego spisu rolnego. Formularze oraz instrukcje spisowe

dostępne są na stronie internetowej GUS.

XI

Podstawowe cele powszechnego spisu ludności i mieszkań 2002

1. Dostarczenie informacji o stanie i strukturze ludności, gospodarstw domowych

i rodzin oraz informacji o mieszkaniach i warunkach mieszkaniowych – na

najniższym poziomie podziału terytorialnego kraju;

2. Możliwie szeroka charakterystyka zmian, jakie zaszły w czasie w podstawowych

strukturach demograficzno-społecznych ludności, gospodarstw domowych i rodzin

oraz zmian w wielkości i standardzie zasobów mieszkaniowych;

3. Dostarczenie informacji niezbędnych do międzynarodowych porównań – poprzez

uwzględnienie w opracowaniach standardów i zaleceń organizacji międzynarodowych

(ONZ oraz Unii Europejskiej).

Zakres tematyczny powszechnego spisu ludności i mieszkań 2002

Lata

dziewięćdziesiąte to okres przemian społeczno-ekonomicznych nie tylko

w Polsce, ale także w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Lata te

charakteryzowały się daleko idącą integracją międzynarodową, która znalazła swoje

odbicie m.in. w procesie dostosowywania krajowych systemów statystycznych, w tym

wyników spisów, do wymogów międzynarodowych. Biuro Statystyczne ONZ,

Europejska Komisja Gospodarcza oraz Unia Europejska wspólnie przygotowały

propozycje tematów rekomendowanych do uwzględnienia w spisach powszechnych ok.

2000 r.

1

Propozycje te biorą pod uwagę znaczenie konkretnych aspektów sytuacji

ludnościowej oraz potrzeby informacyjne poszczególnych krajów, a także potrzeby

organizacji międzynarodowych związane z monitorowaniem i rozwijaniem polityki

społecznej i regionalnej.

Zalecenia międzynarodowe nie są bezwzględnie obowiązujące dla poszczególnych

krajów, aczkolwiek należy się liczyć z tym, iż Polska – podobnie jak każde inne państwo

– ma obowiązek dostarczania porównywalnych informacji statystycznych do

międzynarodowych baz danych. Należy jednak mieć na uwadze, że każdy kraj ma pewne

tematy ściśle powiązane ze swoją specyfiką, które muszą być bezwzględnie badane

w kolejnych spisach i z tego względu powinny stanowić stały element tematyki spisowej.

Wyniki spisu pozwalają na ocenę ilościowych i jakościowych zmian, jakie zaszły

w społeczeństwie w okresie od poprzedniego spisu, charakteryzując kolejny etap jego

rozwoju. Spis powszechny ludności jest swoistą fotografią społeczeństwa,

przedstawiającą w danym momencie stan, rozmieszczenie i różnorodne struktury

ludności, zamieszkałej na terenie całego kraju.

Poprzez porównanie wyników spisów 2002 oraz 1988 – istnieje możliwość

rozpoznania kierunków i natężenia zmian rozwoju demograficzno-społecznego oraz

zmian w infrastrukturze mieszkaniowej i potrzebach mieszkaniowych – w miarę

możliwości – na każdym szczeblu podziału terytorialnego kraju, tj. na poziomie

1

_{Międzynarodowe rekomendacje do spisów ludności i mieszkań około 2000 roku, zostały przyjęte na}

plenarnym posiedzeniu Konferencji Statystyków Europejskich w czerwcu 1997 r. w Genewie.

Rekomendacje te zostały przedstawione w formie publikacyjnej, jako wspólne opracowanie EKG ONZ

oraz Unii Europejskiej. Aktualnie dostępne są w wersji angielskiej, jako finalny dokument pt.„Zalecenia

dla spisów ludności i mieszkań ok. 2000 r. w regionie EKG [Recommendations for the 2000 Censuses of

Population and Housing in the ECE Region]”, EKG/Eurostat, New York and Geneva 1998.

XII

regionalnym: województw, podregionów (NTS-3) oraz lokalnym (powiatów i gmin).

Należy przypomnieć, że reforma administracyjna wprowadziła powiaty, jako wydzielone

jednostki administracyjne, które nie istniały w spisie z 1988 roku, jak również zmieniły

się znacznie granice administracyjne województw. Dla potrzeb analizy zmian w czasie

przeliczone zostały (w podstawowym zakresie) wyniki spisu 1988 według podziału

administracyjnego obowiązującego aktualnie. Przeliczone dane po raz pierwszy zostały

upowszechnione w raporcie z wynikami spisu 2002, który został wydany w czerwcu

2003 roku.

W przypadku niniejszej publikacji wyniki Narodowego Spisu Ludności 2002

porównywano z danymi z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego 1996 r. Pozwoliło to

na pokazanie zmian, jakie zaszły na rynku pracy w tym okresie wśród ludności związanej

z rolnictwem.

Spis ludności i mieszkań 2002 obejmował następujące tematy:

1. Geograficzne rozmieszczenie ludności według miejsca zamieszkania oraz

przebywania;

2. Migracje wewnętrzne i zagraniczne ludności;

3. Demograficzna charakterystyka osób: płeć, wiek, stan cywilny

(formalno-prawny i faktyczny);

4. Charakterystyka demograficzna gospodarstw domowych i rodzin:

pozycja osób w gospodarstwie domowym i rodzinie, wielkość i skład

gospodarstwa domowego i rodziny;

5. Charakterystyka społeczna osób: poziom wykształcenia oraz

uczęszczanie do szkoły, kraj urodzenia, obywatelstwo, deklarowaną

narodowość i język używany w rozmowach w domu;

6. Niepełnosprawność prawna i biologiczna;

7. Aktywność ekonomiczną ludności: pracujący, bezrobotni, bierni

zawodowo, pracujący w indywidualnych gospodarstwach rolnych,

zawód, rodzaj działalności miejsca pracy;

8. Główne i dodatkowe źródła utrzymania osób oraz pobieranie świadczeń

społecznych;

9. Źródła utrzymania gospodarstwa domowego; samodzielność

gospodarowania;

10. Gospodarstwa zbiorowe i rodziny w tych gospodarstwach;

11. Mieszkania zamieszkane i niezamieszkane: stan zasobów

miesz-kaniowych;

12. Wielkość mieszkań i ich wyposażenie;

13. Samodzielność zamieszkiwania;

XIII

Tematyka

ludnościowa została wzbogacona dzięki przeprowadzeniu dwóch badań

towarzyszących spisowi, a mianowicie: badania dzietności oraz badania

długookresowych migracji ludności, jakie miały miejsce w latach 1989-2002.

Badanie dzietności kobiet

Badania

dzietności kobiet (reprezentacyjne) są już tradycją w polskich spisach

ludności. Po raz pierwszy takie badanie przeprowadzono przy spisie ludności w 1970

roku. Badanie przeprowadzone w 2002 roku było badaniem szczególnie ważnym

z następujących powodów:

a) w latach dziewięćdziesiątych wystąpiła w naszym kraju głęboka depresja

demograficzna, niemająca precedensu w historii powojennej Polski,

b) począwszy od 1989 r. reprodukcja ludności w naszym kraju nie gwarantuje prostej

zastępowalności pokoleń; aktualne prognozy ludności nie wskazują na zmianę

procesu zmniejszającej się dzietności w perspektywie najbliższych 20 lat,

c) począwszy od 1999 roku ludność Polski zmniejsza się.

Badanie ankietowe zostało przeprowadzone na próbie prawie 350 tys. kobiet,

będących w wieku 16 lat i więcej (bez względu na ich stan cywilny). Ankietowe badania

dzietności są z założenia badaniami, w których uczestnictwo jest dobrowolne.

Badanie długookresowych migracji ludności w latach 1989 - 2002

Badaniem

zostało objętych prawie 4 mln osób, które zmieniały w latach 1989-

2002 miejsce zamieszkania na pobyt stały lub na okres co najmniej 12 miesięcy. Badanie

to obejmuje migracje wewnętrzne oraz migracje zagraniczne ludności.

Uzyskane w spisie informacje o migracjach pozwolą określić faktyczne rozmiary

przemieszczeń, ich zasięg przestrzenny i główne kierunki mobilności ludności w latach

90-tych. Ustalenie rozmiarów takiej kategorii migracji i liczby osób migrujących

w bieżących badaniach jest niezwykle trudne z uwagi na stosunkowo skromny zakres

dostępnych informacji.

Formy upowszechniania wyników spisu

Wyniki Powszechnego Spisu Ludności i Mieszkań 2002 dostarczają

podstawowych informacji o liczbie i strukturach demograficznych i

społeczno-ekonomicznych ludności, gospodarstw domowych i rodzin, zamieszkujących lub

przebywających w Polsce oraz o rozmiarach zasobów mieszkaniowych, o ich jakości

i wykorzystaniu.

Można wyróżnić cztery podstawowe formy upowszechniania danych spisowych:

1) Publikowanie danych;

2) Udostępnianie danych na nośnikach informatycznych oraz poprzez bezpośredni

dostęp do baz informacyjnych z wynikami spisu;

3) Dostępność podstawowych danych poprzez Internet;

XIV

Publikowanie wyników spisów jest już tradycją. Zatem, ta forma upowszechniania

danych będzie kontynuowana. Jednak wobec gwałtownego rozwoju informatyki oraz

nowoczesnych technologii komunikacji szczególna uwaga będzie zwrócona na

ułatwienie odbiorcom danych spisowych korzystania z elektronicznych form dostępu do

danych.

W 2003 roku zostało wydanych 13 publikacji tabelarycznych, zawierających

wyniki spisu na poziomie ogólnokrajowym z jednoczesną prezentacją przekrojów

regionalnych. Kolejne publikacje, głównie o charakterze analityczno-tabelarycznym

będą opracowywane i wydawane począwszy od 2004 roku. Publikacje te – w większości

– przygotowywane są wspólnie z przedstawicielami środowisk naukowo-badawczych,

zarówno tymi, z którymi GUS ma podpisane umowy o współpracy badawczej, jak

i z innymi uczelniami oraz instytutami naukowo-badawczymi.

Jednocześnie z wydawaniem publikacji ogólnokrajowych wydawane są

opracowania regionalne (wojewódzkie), a także lokalne, dotyczące poszczególnych

gmin.

Przygotowywany w postaci tablic wynikowych zakres opracowania wyników spisu, nie

wyczerpuje wszystkich możliwości wykorzystania danych spisowych.

Wdrożony system informatyczny, w tym szeroki program symbolizacji

automatycznej oraz automatycznego „wyprowadzania” wielu informacji

(zmiennych), pozwoli na opracowywanie wyników spisu również w innych niż

proponowane układach korelacyjnych i przestrzennych. Potencjalni odbiorcy

takich danych spisowych, które wykraczają poza dane ujęte we wspomnianych

tablicach wynikowych, muszą jednak liczyć się z tym, że zamówienia będą

realizowane w późniejszym czasie.

Wykaz publikacji z wynikami spisu, przewidzianych do wydania w latach 2003-2004

W 2003 roku przewidziano wydanie następujących tytułów, zawierających dane

na poziomie ogólnokrajowym, z uwzględnieniem przekroju regionalnego (według

województw i podregionów), a dla niektórych informacji – także przekroju lokalnego

(dla powiatów i gmin):

1) Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań 2002. Raport z wyników

2) Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna

3) Gospodarstwa domowe i rodziny

4) Zamieszkane budynki

5) Mieszkania

6) Mieszkania niezamieszkane

7) Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna

8) Ludność i gospodarstwa domowe związane z rolnictwem

9) Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe

10) Aktywność ekonomiczna ludności Polski

XV

12) Migracje zagraniczne ludności

13) Migracje wewnętrzne ludności

14) Metodologia narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań 2002.

W 2004 roku zostaną wydane kolejne tytuły, poświęcone poszczególnym tematom:

15) Aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem

16) Przynależność narodowościowa ludności Polski

17) Dzietność rodzin (na podstawie Ankiety Rodzinnej 2002)

18) Migracje długookresowe ludności (na podstawie Ankiety Migracyjnej 2002).

Zdecydowana

większość publikacji wydawanych w 2003 roku ma charakter

tabelaryczny, przy czym zachowana została jednolita struktura opracowań. Publikacje

przewidziane do wydania w 2004 roku to opracowania tabelaryczne lub analityczno –

tabelaryczne.

Uwagi techniczne

Wszystkie tablice zawarte w aneksie tabelarycznym zostały opracowane

w formacie Excel i w takiej postaci są dostępne na płycie CD.

W tablicach, zarówno w tekście jak i w aneksie, wprowadzono automatyczne

zaokrąglenia, co niekiedy może powodować drobne rozbieżności w sumowaniu danych

na wyższych poziomach agregacji.

Z uwagi na ustawowy obowiązek GUS do zachowania tajemnicy statystycznej,

zachodzi konieczność „ukrywania” rzadkich informacji, występujących najczęściej przy

prezentacji danych na poziomie lokalnym. W tych obszarach gdzie może istnieć realne

niebezpieczeństwo identyfikacji danych jednostkowych, informacje liczbowe zostały

zastąpione umownym znakiem.

XVI

UWAGI METODYCZNE

Podstawowe definicje pojęć i klasyfikacje – niezbędne do właściwej interpretacji

wyników spisu – będą zamieszczane w każdej publikacji z wynikami spisu.

Z uwagi na fakt, że dla części mieszkańców niemożliwe było przeprowadzenie

spisu z udziałem rachmistrza spisowego (z różnych powodów) to dla tych osób,

podstawowe informacje, takie jak: imię i nazwisko, data urodzenia oraz płeć – zostały

spisane z ewidencji. Wszystkie pozostałe pytania na formularzu spisowym – w

przypadku spisywanych z ewidencji – pozostały bez odpowiedzi. Szacuje się, że z

ewidencji spisano ponad 730 tys. osób (ponad 2% ogółu ludności), będących stałymi

mieszkańcami naszego kraju. Bezpośrednią konsekwencją spisywania z ewidencji są

braki odpowiedzi (nieustalone), podawane w poszczególnych tablicach.

W czerwcu 2002 roku został przeprowadzony spis kontrolny do powszechnego

spisu ludności i mieszkań. Badaniem objęto ponad 900 wylosowanych obwodów

spisowych. W spisie kontrolnym zbadano 64 tys. mieszkań zamieszkanych i nieza–

mieszkanych oraz 192 tys. osób, zamieszkałych lub przebywających w mieszkaniach.

Wyniki spisu kontrolnego posłużą do analizy i oceny jakości danych spisowych. Efekty

takiej analizy będą prezentowane w kolejnych ogólnopolskich publikacjach

tematycznych a także zostaną udostępnione na stronie internetowej GUS

www.stat.gov.pl

Szczegółowe zasady metodologiczne spisu kontrolnego zostaną przedstawione

w publikacji poświęconej metodologii spisu ludności i mieszkań 2002.

DEFINICJE POJĘĆ

KATEGORIE LUDNOŚCI

We wszystkich tablicach tej publikacji informacje dotyczą kategorii ludności

faktycznie zamieszkałej – dalej określanej jako „ludność”.

Ludność faktycznie zamieszkała obejmuje następujące grupy osób:

1. Mieszkające stale, które:

a) były obecne w momencie spisu;

b) były nieobecne w momencie spisu, ale ich nieobecność trwała mniej niż

2 miesiące;

c) były nieobecne w momencie spisu przez okres dłuższy niż 2 miesiące, ale ich

nieobecność wynikała z następujących powodów:

ƒ

odbywania zasadniczej służby wojskowej lub innej w systemie

skoszarowanym oraz uczestniczenia w misjach wojskowych;

ƒ

przebywania w zakładzie karnym lub śledczym;

ƒ

pobytu za granicą.

2. Przebywające czasowo przez okres powyżej 2 miesięcy. Dotyczy to osób, które

mieszkają na stałe w innym miejscu (są tam zameldowane na pobyt stały), natomiast

w miejscu spisania przebywają czasowo z następujących powodów: nauka, praca,

XVII

warunki rodzinne lub mieszkaniowe, leczenie lub rehabilitacja, przebywanie w domu

opieki.

Jako czas okresowej nieobecności lub przebywania przyjęty został czas faktyczny,

a nie zamierzony.

Kategoria ludności faktycznie zamieszkałej nie uwzględnia osób przybyłych

z zagranicy na pobyt czasowy, tj. tych, które nie posiadają stałego pobytu w Polsce

(pozwolenia na osiedlenie się).

Ludnością związaną z rolnictwem nazwano umownie ludność faktycznie zamieszkałą

w gospodarstwach domowych, w których w składzie znajduje się użytkownik

gospodarstwa rolnego (działki rolnej).

WIEK

Wiek osób – określony liczbą lat ukończonych – ustalono poprzez porównanie

pełnej daty urodzenia z dniem przeprowadzenia spisu (tzw. dniem krytycznym, tj. 20 maja

2002 roku).

W tablicach niniejszej publikacji obok pięcioletnich grup wieku wprowadzono

również ekonomiczne grupy:

▪

wiek przedprodukcyjny – mężczyźni i kobiety w wieku 15-17 lat,

▪

wiek produkcyjny – mężczyźni w wieku 18-64 lata, kobiety w wieku 18-59 lat, przy

czym grupa ta została podzielona na :

- wiek mobilny (18-44 lata mężczyźni i kobiety),

- wiek niemobilny (45-64 lata mężczyźni i 45-59 lat kobiety),

▪

wiek poprodukcyjny – mężczyźni w wieku 65 lat i więcej oraz kobiety w wieku 60 lat

i więcej.

POZIOM WYKSZTAŁCENIA

Poziom

wykształcenia jest to najwyższy ukończony cykl kształcenia w szkole lub

szkolenia w innym trybie i formie, uznany zgodnie z obowiązującym systemem

szkolnictwa. Podstawą zaliczenia wykształcenia do określonego poziomu było uzyskane

świadectwo (dyplom) ukończenia odpowiedniej szkoły: dziennej, wieczorowej, zaocznej

czy eksternistycznej. W 2002 roku, po reformie szkolnictwa z 1999 r., wprowadzającej

6–letnią szkołę podstawową i 3–letnie gimnazjum, badaniem poziomu wykształcenia

objęto osoby w wieku 13 lat i więcej. Nie wyróżniono jednak wykształcenia

gimnazjalnego, ponieważ w maju 2002 r. nie było jeszcze absolwentów tego typu szkół.

Należy zaznaczyć, że w momencie przeprowadzania spisu (maj 2002 r.) uczniowie

ostatnich klas, we wszystkich typach szkół, nie posiadali jeszcze świadectwa ukończenia

szkoły, tym samym został im określony niższy poziom wykształcenia. Dane spisowe

dotyczą zatem raczej sytuacji z początku roku szkolnego (lub z końca roku

kalendarzowego 2001).

XVIII

W publikacji zastosowano następującą klasyfikację poziomu wykształcenia:

▪

Wyższe

▪

Policealne

▪

Średnie zawodowe

▪

Średnie ogólnokształcące

▪

Zasadnicze zawodowe

▪

Podstawowe ukończone

▪

Podstawowe nieukończone i bez wykształcenia szkolnego

GOSPODARSTWA DOMOWE

Przez gospodarstwo domowe rozumie się zespół osób spokrewnionych lub

niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się. Jeżeli któraś

z osób mieszkających razem utrzymuje się oddzielnie, osoba ta tworzy oddzielne

jednoosobowe gospodarstwo domowe. W spisywanym pomieszczeniu mogło mieszkać

jedno, dwa, trzy lub więcej gospodarstw domowych.

Gospodarstwo domowe z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa

rolnego (działki rolnej) lub inaczej gospodarstwo domowe związane z rolnictwem

jest to gospodarstwo, w którym jeden z członków jest użytkownikiem gospodarstwa

rolnego, działki rolnej lub właścicielem zwierząt gospodarskich.

Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami

lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić

zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami i obowiązkami związanymi

z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

Za gospodarstwo indywidualne uważa się gospodarstwo rolne o powierzchni

użytków rolnych od 0,1 ha, będące własnością lub znajdujące się w użytkowaniu osoby

fizycznej lub grupy osób oraz gospodarstwo rolne osoby nieposiadającej użytków

rolnych lub posiadającej użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,10 ha, która ma co

najmniej: 1 sztukę bydła lub (i) 5 sztuk trzody chlewnej albo 1 lochę lub (i) 3 sztuki

owiec bądź kóz lub (i) 1 konia lub (i) 30 sztuk drobiu lub (i) 5 sztuk samic zwierząt

futerkowych (w tym królików) lub (i) 1 pień pszczeli.

W niniejszej publikacji wyróżniono działki rolne – tj. gospodarstwa rolne

o powierzchni 0,1-1,00 ha UR łącznie z użytkownikami zwierząt gospodarskich.

Za użytkownika gospodarstwa indywidualnego uważa się osobę fizyczną lub

grupę osób, które faktycznie użytkują grunty, niezależnie od tego, czy są właścicielami,

dzierżawcami, czy użytkują je z innego tytułu i niezależnie od tego, czy grunty te są

zlokalizowane w jednej, czy w kilku gminach. W gospodarstwie domowym może

wystąpić tylko jeden użytkownik indywidualnego gospodarstwa rolnego (działki rolnej).

XIX

AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA LUDNOŚCI ZWIĄZANEJ Z ROLNICTWEM

W publikacji dane o aktywności ekonomicznej ludności odnoszą się do osób w wieku

15 lat i więcej będących członkami gospodarstw domowych z użytkownikiem

gospodarstwa rolnego.

W spisie zastosowano definicje aktywności ekonomicznej zalecane przez Europejską

Komisję Gospodarczą ONZ i Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich (EUROSTAT).

Zgodnie z tymi zaleceniami przedmiotem badania była bieżąca aktywność ekonomiczna,

oznaczająca aktywność lub bierność zawodową w okresie badanego tygodnia.

Ludność aktywna zawodowo w rolnictwie indywidualnym, (inaczej mówiąc siła

robocza) obejmuje wszystkie osoby uznane za pracujące lub bezrobotne, zgodnie

z definicjami podanymi niżej.

Współczynnik aktywności zawodowej jest to udział osób aktywnych zawodowo w

licz-bie ludności ogółem oraz danej grupy (wyróżnianej np. ze względu na płeć, miejsce

zamieszkania, wiek lub poziom wykształcenia).

Do pracujących zaliczono wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, które

w okresie badanego tygodnia:

- wykonywały przez co najmniej 1 godzinę pracę przynoszącą zarobek lub dochód

tzn. były zatrudnione w charakterze pracownika najemnego, pracowały we

własnym (lub dzierżawionym) gospodarstwie rolnym lub prowadziły własną

działalność gospodarczą poza rolnictwem, pomagały (bez wynagrodzenia)

w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej działalności

gospodarczej poza rolnictwem,

- nie wykonywały pracy (np. z powodu choroby, urlopu, przerwy w działalności

zakładu, trudnych warunków atmosferycznych, strajku), ale formalnie miały

pracę jako pracownicy najemni bądź pracujący na własny rachunek.

Do pracujących - zgodnie z międzynarodowymi standardami - zaliczani byli również

uczniowie, z którymi zakłady pracy lub osoby fizyczne zawarły umowę o naukę zawodu

lub przyuczenie do określonej pracy, jeżeli otrzymywali wynagrodzenie.

Wskaźnik zatrudnienia jest to udział osób pracujących w liczbie ludności ogółem oraz

danej grupy.

Dane o miejscu pracy osób pracujących prezentowane są w układzie Polskiej

Klasyfikacji Działalności (PKD). PKD została opracowana na podstawie wydawnictwa

Urzędu Statystycznego Wspólnot Europejskich EUROSTAT - ,,Nomenclature des

Activites de Communate Europeenne - NACE rev. 1”

Wśród

pracujących

będących członkami gospodarstwa domowego

z użytkownikiem gospodarstwa rolnego wyodrębniono następujące kategorie:

1. pracujący wyłącznie w swoim gospodarstwie rolnym (na działce rolnej),

2. pracujący wyłącznie poza swoim gospodarstwem rolnym (działce rolnej),

XX

3. pracujący głównie w swoim gospodarstwie rolnym (na działce rolnej),

a dodatkowo poza gospodarstwem (działką),

4. pracujący poza swoim gospodarstwem rolnym (działką rolnej), a dodatkowo

w swoim gospodarstwie rolnym (na działce rolnej).

Do pracujących w swoim gospodarstwie rolnym (na działce rolnej)

zaliczono osoby pracujące wyłącznie lub głównie:

- w indywidualnych gospodarstwach rolnych powyżej 1 ha, z wyłączeniem

gospodarstw produkujących wyłącznie na potrzeby własne,

- na działkach rolnych (do 1 ha użytków rolnych włącznie), z wyłączeniem

działek produkujących wyłącznie lub głównie na potrzeby własne,

- jako właściciele zwierząt gospodarskich, z wyłączeniem produkujących

wyłącznie lub głównie na potrzeby własne.

Uwaga:

W tablicach przeglądowych zawierających porównanie wyników PSR 1996 i NSP

2002 dane dotyczące pracujących w rolnictwie indywidualnym w 1996 roku zostały

przeliczone stosownie do podanej powyżej definicji zastosowanej w NSP 2002.

Za pracę w swoim gospodarstwie rolnym uważano wykonywanie prac

bezpośrednio związanych z produkcją rolniczą (roślinną i zwierzęcą) oraz prace ogólne,

związane z prowadzeniem gospodarstwa np.:

- zakup środków produkcji,

- sprzedaż produktów i przygotowanie ich do sprzedaży,

- prace związane z magazynowaniem,

- transport na potrzeby gospodarstwa rolnego,

- bieżące naprawy sprzętu rolniczego, prace konserwacyjne budynków, maszyn,

instalacji,

- organizację i zarządzanie pracą w gospodarstwie rolnym, załatwianie spraw

urzędowych, prowadzenie rachunków.

Jako pracy w gospodarstwie rolnym nie traktowano takich prac jak: przyrządzanie

posiłków, pranie, sprzątanie, doglądanie dzieci oraz innych prac związanych

z

prowadzeniem gospodarstwa domowego. Wyłączono również prace związane

z leśnictwem, łowiectwem, połowem lub hodowlą ryb (bez względu na to czy

prowadzone były w gospodarstwie czy poza nim).

Wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie indywidualnym jest to udział osób pracujących

w

swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej) w liczbie ludności związanej

z rolnictwem ogółem oraz danej grupy.

Bezrobotni są to osoby w wieku 15-74, które spełniły jednocześnie trzy warunki:

XXI

- aktywnie poszukiwały pracy, tzn. podjęły konkretne działania w ciągu 4 tygodni

(wliczając jako ostatni - tydzień badany), aby znaleźć pracę,

- były gotowe (zdolne) podjąć pracę w tygodniu badanym lub następnym.

Do bezrobotnych zostały zaliczone także osoby, które nie poszukiwały pracy,

ponieważ miały pracę załatwioną i oczekiwały na jej rozpoczęcie.

Stopa bezrobocia jest to udział osób bezrobotnych w liczbie ludności aktywnej

zawodowo ogółem oraz danej grupy.

Ludność bierną zawodowo (tzn. pozostająca poza siłą roboczą) stanowią osoby

w wieku 15 lat i więcej, które nie zostały zaklasyfikowane jako pracujące lub bezrobotne,

tzn. osoby, które w badanym tygodniu:

- nie pracowały, nie miały pracy i jej nie poszukiwały,

- nie pracowały, poszukiwały pracy, ale nie były zdolne (gotowe) do jej podjęcia

w tygodniu badanym i następnym.

NAKŁADY PRACY W ROLNICTWIE INDYWIDUALNYM

W tablicach 27-29 dane o pracujących w rolnictwie zaprezentowano w innym

ujęciu niż wynikające z podanych wcześniej definicji. Podejście to jest zgodne

z metodologią badań struktury gospodarstw rolnych. W tym przypadku uwzględniono

wszystkie osoby wykonujące pracę w gospodarstwie w ciągu 12 miesięcy

poprzedzających badanie (nawet jeżeli była to praca w minimalnym wymiarze godzin),

we wszystkich typach gospodarstw rolnych (łącznie z tymi, których produkcja rolnicza

była przeznaczana wyłącznie lub głównie na użytek własny, a nie na sprzedaż).

Ze względu na duży udział pracy w niepełnym wymiarze godzin oraz sezonowego

zatrudniania pracowników dorywczych, nakłady pracy w rolnictwie zostały wyrażane

w umownych rocznych jednostkach pracy (Annual Work Unit - AWU).

Roczna jednostka pracy (AWU) jest ekwiwalentem czasu przepracowanego w ciągu

roku w gospodarstwie rolnym przez 1 osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie. W Polsce

przyjęto 2120 godzin przepracowanych w ciągu roku jako równoważnik pełnego etatu

(roczną jednostkę pracy). Jednocześnie zgodnie z metodologią Eurostatu zachowano

warunek, że na 1 osobę nie może przypadać więcej niż 1 AWU, nawet jeżeli

w rzeczywistości pracuje ona dłużej.

Przy wyliczaniu nakładów pracy wyrażonych w AWU uwzględniono wkład pracy

wszystkich osób we wszystkich kategoriach gospodarstw indywidualnych. Nakłady pracy

ogółem dla całego rolnictwa uwzględniają również wkład pracy pracowników najemnych

w gospodarstwach indywidualnych i w gospodarstwach osób prawnych oraz jednostek

nieposiadających osobowości prawnej.

XXII

CZĘŚĆ ANALITYCZNA

1. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA LUDNOŚCI W GOSPODARSTWACH

DOMOWYCH ZWIĄZANYCH Z ROLNICTWEM W 2002 r.

Wyniki spisu ludności w 2002 r. pozwoliły na scharakteryzowanie realnych

zasobów pracy tworzonych przez wyróżnioną grupę ludności zamieszkującej

w gospodarstwach domowych użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych. Do

aktywnych zawodowo związanych z rolnictwem zaliczono osoby w wieku 15 lat i więcej,

które zamieszkiwały w gospodarstwach domowych użytkujących gospodarstwa (lub

działki rolne) i albo pracowały w momencie spisu (lub miały pracę) albo tej pracy

aktywnie poszukiwały i były gotowe ją podjąć w badanym lub następnym tygodniu. Dla

tej grupy ludności – zgodnie z międzynarodowymi rekomendacjami – nie określono

górnej granicy wieku pozostawania bezrobotnym, istotne było w tym przypadku dążenie

do wykonywania pracy i możliwość jej podjęcia.

Populacja aktywnych zawodowo związanych z rolnictwem liczyła w maju 2002 r.

4948,8 tys. osób. Stanowiło to 15,8% ludności w gospodarstwach domowych w wieku

15 lat i więcej oraz 29,5% ogółu aktywnych zawodowo. W omawianej zbiorowości

dominowali mężczyźni (2761,1 tys.). Kobiety stanowiły 44,2% ogółu aktywnych

zawodowo w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego

(działki rolnej).

Istotną cechą opisującą populację aktywnych zawodowo jest wiek, który

równolegle z podziałem na płeć i miejsce zamieszkania pokazuje istniejące

zróżnicowanie. Analiza zbiorowości aktywnych zawodowo związanych z rolnictwem

według 10-letnich grup wieku wskazuje, że najbardziej liczebną grupę stanowiły osoby

w wieku 35-44 lata, zarówno wśród mężczyzn jak i kobiet. W kolejnych grupach

młodszego wieku liczebności wzrastały (na rynek pracy wchodziły nowe roczniki wieku

młodzieży po zakończeniu nauki na różnych poziomach edukacji), a w starszych grupach

– obniżały się, co ma związek z przechodzeniem w stan nieaktywności zawodowej

(na skutek złego stanu zdrowia lub osiągnięcia wieku uprawniającego do emerytury).

Najwyższymi współczynnikami aktywności zawodowej charakteryzowali się

członkowie gospodarstw domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa

rolnego (lub działki rolnej) w wieku 25-34 lata oraz w wieku 35-44 lata. Wiek

maksymalnej aktywności zawodowej różnił się dla mężczyzn i kobiet – mężczyźni

osiągali najwyższą aktywność zawodową w wieku 25-34 lata, kobiety w wieku 35-44lata.

Współczynnik aktywności zawodowej ludności związanej z rolnictwem według wieku i płci w 2002 r.

Wiek Wyszczególnienie Ogółem

15-24 lata 25-34 35-44 45-54 55-64 65 lat i _więcej

w %

Ogółem 60,0 44,4 87,7 87,5 75,2 41,4 17,2

mężczyźni 66,6 48,8 92,2 90,3 79,8 50,5 23,2

XXIII

Ludność związana z rolnictwem to w znaczącej większości mieszkańcy wsi.

Stanowią oni 80,4% ludności w wieku 15 lat i więcej. Wśród aktywnych zawodowo

członków gospodarstwa domowego z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa

rolnego mieszkańcy wsi stanowili 81,5%.

Współczynnik aktywności zawodowej mieszkańców wsi w wieku 15-24 lata

związanych z gospodarstwami użytkowników przez fakt wspólnego zamieszkiwania

wynosił w maju 2002 r. 47,1%, a dla osób w wieku 65 lat i więcej - 18,7%. Najwyższą

aktywnością zawodową w omawianej zbiorowości charakteryzowały się osoby w wieku

25-34 lata (87,9%). Wśród ludności wiejskiej, zamieszkującej gospodarstwa domowe

użytkujące gospodarstwa rolne obserwuje się wyższą aktywność zawodową niż dla ogółu

ludności w wieku 15 lat i więcej. Dotyczy to w szczególności najmłodszej i najstarszej

rozważanej grupy wieku, ponieważ członkowie rolniczych gospodarstw domowych na

wsi rozpoczynają swą aktywność wcześniej i trwa ona dłużej.

Istotnym czynnikiem określającym status na rynku pracy jest poziom

wykształcenia. Ludność związaną z rolnictwem podobnie jak ludność wiejską cechuje

przeciętnie niższy poziom wykształcenia. W 2002 r. 39,3% aktywnych zawodowo

związanych z rolnictwem legitymowało się co najmniej średnim poziomem ukończonej

edukacji (w ogólnej populacji aktywnych zawodowo odpowiednio 54,1%). Odsetek

aktywnych zawodowo z wykształceniem podstawowym wyniósł 23,0%, a udział osób

posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe – 36,5%. W zasobach pracy wysoki

był również udział ludności z wykształceniem średnim i policealnym – 31,6%, a osoby

legitymujące się wykształceniem wyższym stanowiły 7,7% rozważanej populacji

(dwukrotnie mniej niż obserwowano w całej zbiorowości aktywnych zawodowo).

Ludność aktywna zawodowo związana z rolnictwem według poziomu wykształcenia i płci w 2002 r.

Ogółem Wyższe Średnie i

policealne Zasadnicze zawodowe Podstawowe ukończone Podstawowe nieukończone i bez wykształ-cenia szkolnego Wyszczególnienie w tys. w % Ogółem1) _{4948,8 7,7 31,6 36,5 23,0 1,1} mężczyźni1) _{2761,1 6,0 25,7 43,5 23,8 1,0} kobiety1) _{2187,7 9,9 39,0 27,7 22,0 1,3}

1) W dalszym podziale nie uwzględniono osób o nieustalonym poziomie wykształcenia

Analiza poziomu wykształcenia osób aktywnych zawodowo wskazuje na istotne

różnice według płci. Wyniki spisu z 2002 r. pokazują, że w badanej populacji (podobnie

jak wśród ogółu aktywnych zawodowo) kobiety są lepiej wykształcone niż mężczyźni.

Wśród kobiet aktywnych zawodowo przeważały absolwentki szkół średnich

i policealnych – 39,0%, natomiast najwięcej mężczyzn ukończyło szkoły zasadnicze

zawodowe – 43,5%. Najwyższym poziomem aktywności zawodowej charakteryzowały

się osoby – zarówno kobiety jak i mężczyźni – z wykształceniem wyższym, a najniższym

– osoby nie posiadające ukończonego wykształcenia szkolnego. Kobiety częściej niż

XXIV

mężczyźni legitymowały się wyższym poziomem wykształcenia (9,9% wobec 6,0%

wśród mężczyzn).

2.

PRACUJĄCY

Według spisu ludności w 2002 r. liczba osób pracujących, które zamieszkiwały

w gospodarstwach domowych z użytkownikiem wynosiła 4250,7 tys. osób, z tego

1967,0 tys. pracowało w swoim gospodarstwie rolnym, a 2251,1 tys. poza swoim

gospodarstwem. W rozważanej populacji pracujących większość stanowili mężczyźni

(56,0%).

Wskaźnik zatrudnienia, który jest miarą prezentującą rzeczywiste zaangażowanie

w procesie pracy wynosił dla omawianej zbiorowości 51,6%. Populację pracujących

mężczyzn, będących członkami gospodarstw domowych użytkujących gospodarstwa

rolne, cechował wyższy wskaźnik zatrudnienia niż obliczony dla kobiet (odpowiednio

57,4% i 45,6%). Również wyższy wskaźnik zatrudnienia notowano wśród mieszkańców

wsi związanych z rolnictwem (52,8%) niż dla osób, które swą siedzibę miały w miastach.

W grupie osób w wieku przedprodukcyjnym częstość zatrudnienia była niewysoka

(8,2%), a w wieku produkcyjnym siedmiokrotnie większa (63,7%). Niskim wskaźnikiem

zatrudnienia charakteryzowały się osoby bez ukończonego podstawowego wykształcenia

(16,6%), a największy udział pracujących występował wśród osób legitymujących się

wykształceniem wyższym (78,8%). Stosunkowo niski wskaźnik zatrudnienia zanotowano

również dla osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym, pracowało bowiem

tylko nieco ponad 45% tej populacji.

2.1. PRACUJĄCY WYŁĄCZNIE LUB GŁÓWNIE W SWOIM GOSPODARSTWIE

ROLNYM (DZIAŁCE ROLNEJ)

Według spisu ludności w 2002 r. wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie

rolnym (działce rolnej) pracowało 1967,0 tys. osób, tj. 46,3% ludności pracującej

w wieku 15 lat i więcej zamieszkującej w gospodarstwach domowych z użytkownikiem

gospodarstwa rolnego (lub działki rolnej). Zdecydowana większość tej populacji

(1899,2 tys. osób, tj. 96,6%) pracowała wyłącznie w gospodarstwie rolnym, natomiast

dla 67,7 tys. osób (3,4%) było to główne miejsce pracy, ponieważ dodatkowo pracowali

również poza gospodarstwem. W populacji pracujących w swoim gospodarstwie rolnym

większość stanowili mężczyźni (54,7%). Kobiety nieco rzadziej niż mężczyźni

podejmowały dodatkowo pracę poza gospodarstwem rolnym. Dla 98,3% kobiet

pracujących w swoim gospodarstwie rolnym było to wyłączne miejsce pracy, podczas

gdy dla mężczyzn odsetek ten wynosił 95,1%.

Struktura pracujących wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym

mężczyzn i kobiet według wieku była zbliżona, chociaż proces aktywizacji zawodowej

mężczyzn rozpoczyna się nieco wcześniej niż dla kobiet. Najliczniejszą grupę tworzyły

osoby w wieku 45-54, a następnie 35–44 lata. Osoby w wieku produkcyjnym stanowiły

85,4%, a tylko 12,5% pracujących było w wieku poprodukcyjnym. Dla 1613,9 tys. osób

w wieku produkcyjnym, tj. 85,0% praca w gospodarstwie była wyłącznym zajęciem.

Natomiast w populacji pracujących wyłącznie lub głównie poza swoim gospodarstwem

XXV

udział osób w wieku produkcyjnym kształtował się na poziomie 98,8%, a osób w wieku

poprodukcyjnym było tylko 0,9% tej zbiorowości.

Istotnie

różniła się również zbiorowość osób, które miały dodatkowe zajęcie poza

główną pracą w gospodarstwie rolnym. W tej populacji udział młodzieży w wieku 15-24

lata był dwukrotnie niższy niż wśród pracujących wyłącznie w gospodarstwie rolnym

i notowano znacząco mniejszy odsetek osób starszych w wieku 65 lat i więcej. Wśród

pracujących wyłącznie w użytkowanym gospodarstwie rolnym 10 osób na 100 było

w najmłodszej rozważanej grupie wieku i podobny wskaźnik obserwowano dla

najstarszej grupy, natomiast w zbiorowości osób posiadających dodatkowe zajęcie

odsetki te wynosiły odpowiednio 5,4% dla grupy wieku 15-24 lat i 1,3% dla osób

w wieku 65 lat i więcej.

Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej) według wieku i płci w 2002r.

Wiek Ogółem 15-24

lata 25-34 35-44 45-54 55-64 i więcej 65 lat

Wiek produkcyjny Wyszczególnienie

w tys. w %

Pracujący wyłącznie lub głównie1) 1967,0 10,2 17,0 24,0 25,9 12,9 10,0 85,4 mężczyźni1) _{1076,5 11,9 16,2 23,4 25,6 13,2 9,7 87,9} kobiety1) _{890,5 8,2 18,0 24,8 26,2 12,6 10,3 82,4} Pracujący wyłącznie1) _{1899,2 10,4 16,8 23,6 25,8 13,1 10,3 85,0} mężczyźni1) _{1024,0 12,3 15,9 22,8 25,4 13,5 10,1 87,4} kobiety1) _{875,3 8,2 17,9 24,5 26,2 12,7 10,4 82,2} Pracujący głównie1) 67,7 5,4 22,8 35,2 29,0 6,3 1,3 98,2 mężczyźni1) _{52,5 5,1 22,7 34,4 29,6 6,9 1,3 98,5} kobiety1) _{15,2 6,4 23,1 37,9 27,2 4,2 1,3 97,3}

1) W dalszym podziale nie uwzględniono osób o nieustalonym wieku

Zdecydowaną większość pracujących wyłącznie lub głównie w swoim

gospodarstwie rolnym lub na działce rolnej (65,5%) stanowili członkowie gospodarstw

domowych użytkujący działki rolne lub małe gospodarstwa rolne do 10 ha, w średnich –

pracowało 33%, natomiast w gospodarstwach rolnych o powierzchni użytków 50 ha

i więcej - tylko 1,5% omawianej populacji.

Osoby łączące pracę w swoim gospodarstwie rolnym z pracą dodatkową rzadziej,

niż pracujący wyłącznie w swoim gospodarstwie, wykonywali tę pracę na małych

obszarowo gospodarstwach (działkach rolnych), a najczęściej w gospodarstwach

o powierzchni użytków rolnych 5-20 ha (58,5% pracujących dodatkowo poza

gospodarstwem rolnym).

XXVI

Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej) według powierzchni użytków rolnych w 2002 r. Pracujący Wyszczególnienie Ogółem wyłącznie głównie w tys. Ogółem 1967,0 1899,2 67,7 0,00-1,00 21,2 20,4 0,8 1 – 2 199,4 194,8 4,6 2-5 496,2 483,0 13,3 5-10 571,2 549,9 21,3 10-20 461,6 443,2 18,4 20-50 187,3 180,0 7,4 50-100 22,6 21,3 1,3 100 i więcej 7,4 6,7 0,7 w % Ogółem 100,0 100,0 100,0 0,0-1,0 1,1 1,1 1,2 1 – 2 10,1 10,3 6,8 2-5 25,2 25,4 19,6 5-10 29,0 29,0 31,4 10-20 23,5 23,3 27,1 20-50 9,5 9,5 10,9 50-100 1,1 1,1 1,9 100 i więcej 0,4 0,4 1,1

W populacji pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwie rolnym lub

działce najliczniejszą grupę stanowiły osoby legitymujące się wykształceniem

podstawowym ukończonym (39,5%), a następnie zasadniczym zawodowym (36,0%).

Pracujące kobiety charakteryzowały się przeciętnie wyższym poziomem wykształcenia

niż mężczyźni. Osoby z wykształceniem średnim i wyższym stanowiły 26,1% ogółu

pracujących kobiet, podczas gdy dla mężczyzn analogiczny odsetek wynosił 18,4%.

Pracujący wyłącznie w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej) według poziomu wykształcenia

w 2002 r. Policealne 1,2% Podstawowe ukończone 40,2% Podstawowe nieukończo-ne 2,6% Zasadnicze zawodowe 35,9% Średnie ogólno-kształcące 3,1% Średnie zawodowe 15,7% Wyższe 1,3%

Pracujący głównie w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej) według poziomu

wykształcenia w 2002 r. Policealne 2,2% Wyższe 4,2% Podstawo-we ukończone 20,4% Podstawo-we nieukoń-czone 0,3% Zasadni-cze zawodowe 42,7% Średnie ogólno-kształcące 3,5% Średnie zawodowe 26,6%

XXVII

Wśród osób, które znalazły dodatkowe zatrudnienie poza gospodarstwem rolnym

zdecydowanie korzystniejsza była struktura wykształcenia. Odsetek posiadających tylko

wykształcenie podstawowe był w tej grupie dwukrotnie mniejszy niż wśród pracujących

wyłącznie w swoim gospodarstwie rolnym i wynosił odpowiednio: 20,7% i 42,8%,

natomiast udział osób posiadających wykształcenie co najmniej średnie - odpowiednio

36,6 i 21,4%.

Populacja pracujących wyłącznie lub głównie w swoich gospodarstwach rolnych

jest istotnie zróżnicowana pod względem wykształcenia w zależności od wielkości

gospodarstwa rolnego. Osoby pracujące w największych gospodarstwach (o powierzchni

użytków rolnych 50 ha i więcej) były zdecydowanie lepiej wykształcone niż te, które

pracowały w małych i średnich gospodarstwach rolnych. W pierwszej grupie

odnotowano ponad dwukrotnie wyższy odsetek osób z wykształceniem co najmniej

średnim (47,5%), niż w gospodarstwach o powierzchni poniżej 50 ha użytków rolnych

(21,4%). Osoby posiadające jedynie wykształcenie podstawowe lub bez wykształcenia

stanowiły wśród pracujących w największych gospodarstwach - 19,3%, natomiast

w gospodarstwach małych i średnich - 42,5%.

Mężczyźni pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym według

poziomu wykształcenia w 2002 r. Policealne 0,7% Wyższe 1,5% Podstawo-we 41,3% Średnie ogólno-kształcące 1,5% Zasadnicze zawodowe 40,2% Średnie zawodowe 14,7%

Wyniki spisu ludności oraz przeprowadzonego łącznie z nim powszechnego spisu

rolnego dostarczyły informacji o czasie pracy w rolnictwie, zarówno o liczbie miesięcy

pracy w roku, jak i przeciętnej dziennej liczbie godzin. Dane te pozwalają na

stwierdzenie, że populacja pracujących w swoim gospodarstwie rolnym jest bardzo

niejednorodna pod względem wkładu pracy.

Praca w indywidualnym gospodarstwie rolnym (działce rolnej) zajmowała średnio

7,5 godziny dziennie. Mężczyźni pracowali przeciętnie o godzinę dłużej (8 godzin

dziennie) niż kobiety (niecałe 7 godzin). Można zaobserwować wyraźną zależność

Kobiety pracujące wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym według

poziomu wykształcenia w 2002 r. Średnie zawodowe 17,8% Policealne 2,0% Wyższe 1,3% Podstawo-we 42,8% Średnie ogólno-kształcące 5,1% Zasadnicze zawodowe 31,0%

XXVIII

długości czasu pracy od powierzchni użytków rolnych gospodarstwa. Pracujący

w gospodarstwach indywidualnych o powierzchni użytków rolnych do 7 ha pracowali

średnio 5-7 godzin dziennie, z wyjątkiem gospodarstw rolnych o powierzchni 1-2 ha,

w których pracowano najkrócej (4,3 godziny dziennie). Najdłuższy był przeciętny

dzienny czas pracy osób użytkujących gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 20 ha,

wynosił on prawie 10 godzin. Podobne zależności dały się zaobserwować zarówno

w populacji pracujących mężczyzn, jak i wśród kobiet.

Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym według rocznego wkładu pracy w 2002 r.1)

Przeciętna dzienna liczba godzin pracy

Ogółem

do 3

4-5

6-8

9-10

11-12

powyżej

₁₂

brak

danych

Liczba

miesięcy

w tysiącach

Ogółem

1962,4 416,6 251,7 435,4 383,3 237,7 222,7 15,0

10-12

1520,7 105,2 173,4 395,2 377,9 236,6 222,5 9,9

7-9

158,3 59,9 53,6 36,7 5,3 1,1 0,2 1,4

4-6

173,7 143,9 24,3 3,4 0,1 0,0 - 2,0

do 3

109,7 107,7 0,4 0,0 - - - 1,7

mężczyźni

1074,6 197,4 118,2 217,4 230,9 152,2 149,0 9,5

10-12

848,7 44,9 76,1 193,5 227,4 151,5 148,8 6,4

7-9

83,2 28,4 27,9 21,7 3,4 0,8 0,1 0,9

4-6

87,6 70,3 13,9 2,2 0,1 0,0 - 1,2

do 3

55,2 53,9 0,3 0,0 - - - 1,0

kobiety

887,8 219,2 133,5 218,0 152,5 85,5 73,7 5,5

10-12

672,0 60,3 97,3 201,7 150,5 85,1 73,6 3,5

7-9

75,2 31,5 25,7 15,1 1,9 0,4 0,1 0,5

4-6

86,1 73,6 10,4 1,2 0,0 - - 0,8

do 3

54,5 53,8 0,1 - - - - 0,7

1) Liczby w tablicy dotyczą osób, które deklarowały przynajmniej 1 pełny miesiąc przepracowany w gospodarstwie rolnym.

Ponad trzy czwarte omawianej populacji (77,6%) pracowało w gospodarstwie

rolnym od 10 do 12 miesięcy w roku. Blisko 60% tej grupy osób wykonywało pracę

przez przeciętnie ponad 6 godzin dziennie w ciągu roku, co można uznać za znaczący

wkład, porównywalny z pracą w pełnym wymiarze godzin poza rolnictwem. Stosunkowo

niewielkim zaangażowaniem w gospodarstwie rolnym (do

3

miesięcy w roku)

charakteryzowało się 5,6% populacji pracujących w nim wyłącznie lub głównie (5,1%

mężczyzn i 6,1% kobiet). W zdecydowanej większości osoby te pracowały średnio do

3 godzin dziennie.

2.2 PRACUJĄCY WYŁĄCZNIE LUB GŁÓWNIE POZA SWOIM GOSPODARSTWEM

ROLNYM (DZIAŁKĄ ROLNĄ)

Poza osobami pracującymi wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie

rolnym, w gospodarstwach domowych z użytkownikiem zamieszkuje liczna grupa osób,

wspomagająca swą pracą populację zaangażowaną w rodzinnym przedsiębiorstwie. Są to

osoby pracujące wyłącznie lub głównie poza użytkowanym gospodarstwem rolnym.