Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV, 1999
To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n i s ł a w Go l u b
Cz w a r t y s e z o n p r a c w y k o p a l i s k o w y c h n a w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e j o s a d z i e w Ch e ł m i e
W czesnośredniow ieczna osada przygrodow a dato w ana na w iek X III i funkcjonująca w literaturze jak o sta now isko 144 (nr 1D/I w g now ego podziału w system ie alfanum erycznym w ram ach pow ierzchniow ych badań m etodą AZP obszaru 80-90), położona je st poza obrę bem Starego M iasta, na północ od W ysokiej Górki, na kredow ym zboczu opadającym w kierunku północnym . Stanow isko zostało odkryte w 1995 roku w trakcie prac budow lanych prow adzonych pod budow ę basenu (S. Go lub 1996, s. 127-131).
W pierw szych trzech sezonach badaw czych (1995- 1997) koncentrow ano się głów nie na badaniu naw ar stw ień i obiektów w czesnośredniow iecznych usytuow a n y c h w r e jo n ie p ro w a d z e n ia ro b ó t b u d o w la n y c h . W 1997 r. w celu określenia zasięgu osady w ykonano „sieć” odw iertów oraz w ykopy sondażow e w m iejscu ich przebiegu (T. D zieńkow ski, S. G ołub 1998, s. 203-207). W oparciu o wyniki dotychczasow ych prac stanow isko zostało w pisane do państw ow ego rejestru zabytków woj. chełm skiego (obecnie lubelskiego).
W 1998 roku prace w ykopaliskow e prow adzono od 22 VI 1998 r. do 21 V III 1998 r. Były one finansow ane ze środków G eneralnego K onserw atora Zabytków.
Ze w zględu na planow aną budow ę parkingu założo no w ykop 14 (kontynuow ano num erację z poprzednich sezonów ) o w ym iarach 11 x 25 m i łącznej pow ierzchni 275 m 2 (ryc. 1). Podzielono go na trzy części: A, B i C. W części zachodniej (C) w ykopu na głębokości 30 cm natrafiono na pozostałości now ożytnego budynku gospo darczego z końca X IX w ieku (ob. 1), w postaci funda m entow ych m urów z opoki, które zupełnie zniszczyły w arstw ę kulturow ą i obiekty w czesnośredniow ieczne. W obrębie m urów w ykonano dw a szurfy A i B w któ rych zarejestrow ano now ożytne warstw y, którym i zasy pano głębokie pom ieszczenia piw niczne budynku.
W częściach A i B w ykopu do głębokości 80 cm zarejestrow ano w arstw y now ożytne (X IX /X X w.). Po niżej uzyskano strop w czesnośredniow iecznej w arstw y kulturow ej w postaci szaro-czarnej, zbrylonej, twardej, rędzinow atej ziem i z w trętam i drobnego margla.
E ksplorację w arstw y kulturow ej (10 cm w arstw am i m echanicznym i) kontynuow ano do głębokości 120 cm, odsłaniając zalegający poniżej calec kredow y oraz stro p y X III-w iecznych obiektów.
B adania przyniosły ogrom ną liczbę zabytków w po staci fragm entów naczyń glinianych (7680), w yrobów
172 To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is ł a w Go l u b
metalowych (92), ozdób z kości i rogu (5), wyrobów szkla nych (52) oraz zw ierzęcych szczątków kostnych (4571).
W oparciu o wyniki kilku sezonów wykopaliskowych m ożna stw ierdzić, iż badane stanow isko należy do w cze snośredniow iecznych, jednow arstw ow ych osad otw ar tych, gdzie pod X IX i X X -w iecznym i naw arstw ieniam i zalega niezniszczona w czesnośredniow ieczna w arstwa kulturow a o m iąższości 30-50 cm w raz z dużą ilością obiektów.
Z ogólnej liczby 65 obiektów odsłoniętych w sezo nie 1998, m ożna w yodrębnić kilka typów.
N ajliczn iejszą grupę stanow iły tzw. dołki posłupo- we, czyli ślady po w kopanych balach, słupach. O biek ty tego typu są czytelnym i pozostałościam i naziem nych konstrukcji drew nianych tw o rzący ch np. najp ro stsze w fo rm ie , z a d a s z e n ia n ad o b ie k ta m i z a g łę b io n y m i w ziem ię.
K olejnym typem obiektów będących pozostałościa mi takich konstrukcji były negatyw y poziom o zalegają cych b elek d rew n ian y ch . B elki o znacznej długości (ok. 3,8 m) m iały podłużny przebieg o prostokątnym za rysie. O biekty te funkcjonalnie m ożna określić jako p o zo stało ści ścian zew n ętrzn y ch , czy p rz e p ie rze ń w e w nętrznych budynków m ieszkalnych bądź gospodar czych. Bardzo czytelnym i ciekaw ym zarazem przykła dem był obiekt 95, w którym podłużna belka „łączyła się” z dw om a dołkam i posłupow ym i w skazując, iż są to pozostałości konstrukcji sum ikow ołątkow ej obserw ow a nej ju ż we w cześniejszych sezonach badaw czych, sto sow anie której znane je st innych w czesnośredniow iecz nych stanow is, ja k np. Lublin C zw artek (M. M łynarska- K aletyn 1968, s. 120); K raków -N ow a H uta (P. Poleska, J. B ober 1996, s. 112).
Licznie w ystępującym i na stanowisku obiektami były rów nież jam y. Z reguły obiekty te m iały jednolite wy- pełnisko w postaci szaro-czarnej, rędzinow atej ziem i, co sugeruje ich jednoczasow e zasypanie i niezbyt długie ist nienie osady. Potw ierdzeniem tej tezy były zalegające w nich zabytki o jednolitym horyzoncie chronologicz nym. Szczególnym przykładem był ob. 77, określony ze w zględu na kształt czytelny w przekrój u, j ako j ama grusz- kow ata (ryc. 2). B ył to obiekt w kopany w ziem ię na znaczną głębokość 220 cm, posiadający w arstw ow ane niejednolite w ypełnisko. Z obiektu w yeksplorow anego w połow ie uzyskano ogrom ną ilość zabytków, z których udało się w części w ykleić naczynia gliniane. Istotnym je st fakt, iż poszczególne fragm enty wyklejonych naczyń pochodziły z różnych głębokości i warstw, co sugeruje jednorodność zasypiska i jeg o synchroniczność z okre
sem użytkow ania obiektu. Jam y gruszkow ate w ystępo w ały dosyć często na w czesnośredniow iecznych osadach zarówno u Słowian Zachodnich ja k i W schodnich (A. Ża ki 1974, s. 105, ryc. 57; T. N. N ikolskaja 1987, s. 80, rys. 41: 4; P. Poleska, J. B ober 1996, s. 113, rys. 10, 15). Ich funkcję określa się ja k o jam y zasobow e - piw niczki do przechow yw ania żyw ności.
N a szczeg ó ln ą uw ag ę z a słu g u ją obiekty (81, 94, 100), będące pozostałościam i po dużych półziemiankach. Odkryte w pobliżu liczne dołki posłupow e oraz negaty wy belek w skazują na istnienie naziem nych konstrukcji drew nianych zw iązanych z obiektam i.
Z obiektu 81 uzyskano ok. 600 fragm entów naczyń obtaczanych, kilka fragmentów bransolet szklanych, duże ilości kości zw ierzęcych, a ponadto 9 bryłek żużli żela znych oraz dno naczynia zaw ierającego w ew nątrz rudę żelaza. Te ostatnie znaleziska sugerują, że w osadzie pro w adzono wytop i obróbkę (?) żelaza oraz inform ują o pra cow nianym (?) charakterze obiektu. Teza o funkcjonu jący m na osadach w ytopie żelaza pom im o braku znale zisk pieców dym arkow ych nie je s t pozbaw iona racji, gdyż m ożliw e było przeprow adzanie w ytopu w ogni skach otw artych naziem nych lub rozpalanych w jam ach (A. Żaki 1974, s. 99-102).
Obiekty 94 i 100 m ogły rów nież pełnić funkcje go spodarcze. Poza fragm entam i ceram iki, zabytkam i
szkla-Ryc. 2 Chełm, stan. 144. Plan (cz. E) i przekroje ob. 77 - jamy groszkowatej: 1 - branatno-szara, sypka ziemia; 2 - bru natna, wilgotna ziemia z węglami drzewnymi; 3 - czamo-bru- natna ziemia z wtrętami margla; 4 - rumosz kredowy.
Cz w a r t ys e z o np r a cw y k o p a l is k o w y c hn aw c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e jo s a d z i ew Ch e ł m i e 1 7 3
Ryc. 3 Chełm, stan. 144. Wybór wczesnośredniowiecznych zabytków wydzielonych: 1 - talerz, 2 - czerpak, 3 - fragm. orna mentowanej pokrywki, 4 - oprawka kościana, 5 - fragm. szkliwionego brzuśca, 6 - okładzina kościana, 7 - fragm. naczynia sitowatego.
1 7 4 To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is ł a w Go l u b
nymi i m etalow ym i znaleziono bryłki żużli żelaznych w raz z fragm entam i naczyń zaw ierających rudę żelaza.
W I V sezonie badaw czym w śród m ateriałów zabyt kow ych najliczniejszą grupę stanow iła ceram ika obta- czana. W ydobyto łącznie 7485 fragm entów z w arstw y kulturow ej i obiektów. R eprezentow ały j ą głów nie for m y gam kow ate grupujące się w typie IV w g A. Żakiego (1974, s. 181-184). B y ły to n aczynia ornam entow ane poziom ym i żłobkam i oraz liniam i falistym i w ykonyw a nym i rylcem . W ystępow ały rów nież licznie naczynia obtaczane z p o b ia łk ą typow e dla C hełm a. W śród n a czyń w yróżniały się fragm enty z cy lin d ry czn ą szyjką zaliczane do V III grupy w yróżnionej przez A. Ż ak ie go. Ich przykłady znane są z M azow sza i północnej M a łopolski (A. Ż aki 1974, s. 186-187). M ają rów nież sw o j e o d p o w ied n ik i na te re n a c h Z a c h o d n ie g o W ołynia (B. A. P ry śćep a, J. M. N ik o lće n k o 1996, s. 53, rys. 20: 11,46: 6, 80: 4, 6). C hronologię tych naczyń określa się na późne fazy w czesnego średniow iecza (X -X III w.). Do form szczególnych n ależą gliniane talerze i czerpaki (ryc. 3: 1, 2) ze w zględu na to, że w Polsce nie w ystępu j ą one zbyt często. N ajbliższe analogie pochodzą ze sta now isk w ołyńskich i tam datow ane są na X II-X III w iek (B. A. Pryśćepa, J. M. N ikolćenko 1996, s. 57, rys. 47: 13; 83: 1). N a uw agę zasługują rów nież ułam ki obtacza- nych naczyń szkliw ionych (ryc. 3: 5) o ścisłych w schod nich analogiach i chronologii X II-X III w. (T. N. N ikol- skaja 1987, s. 41, rys. 20: 1), oraz fragm ent glinianej pokryw ki zdobionej ornam entem linii falistej (ryc. 3: 3).
Z abytki m etalow e reprezentow ane są przez ozdob ne brązow e guzki (?) oraz b rązow ą spinkę (?). Z w yro bów żelaznych (przed k o n serw acjąn ie w ykonano rysun ków ) należy w ym ienić sprzączkę o ram ce w kształcie
litery D z um ocow anym na niej trzpieniem , zbliżoną do typu III w g typologii A. Ż akiego (1974, s. 297) m ającą analogie na ruskim grodzisku Słobodka (T. N. N ikol- skaja 1987, s. 132, rys. 69: 23), oraz grot strzały z osa dzonym na trzpieniu trapezow atym ostrzem . Jest to ju ż drugi egzem plarz tego typu grota znaleziony na bada nym stanow isku, pierw szy p o ch o d ził z sezonu 1997. M ożna datow ać go na X III i X IV w., a o prow eniencji w schodniej św iadczą znaleziska z terenu Rusi (S. Go- łub, T. D zieńkow ski 1998, s. 207, ryc. 3: h). Sporadycz nie groty te w ystępują na obszarze Polski, np. na Górze Birów w Podzam czu, daw nym woj. katowickim ) (B. Mu- z o lf 1994, s. 120, ryc. 2: 5). C iekaw ym znaleziskiem je st zabytek w postaci krzem ienia opraw ionego w brązow ą okładzinę, który „w deptano” w strop w arstw y kulturo wej w czesnośredniow iecznej. Stanow i on przykład tzw. skałki — część zam ka broni palnej (skałkow ej) funkcjo nującej od XVI w.
W m ateriale zabytkow ym często w ystępow ały b ran solety szklane, w yroby kościane fragm ent, ja k ornam en tow anej okładziny oraz opraw ki (ryc. 3: 4, 6), osełki z piaskow ca oraz przęśliki i ciężarki tkackie w ykonane z kredy.
Z aprezentow any pow yżej m ateriał zabytkow y w p o łączeniu z danym i z p o p rzednich sezonów stanow i p o tw ierdzenie w cześniejszych ustaleń o datow aniu osady na końcow e fazy w czesnego średniow iecza, a u ściśle nie na w iek X III (oraz ew entualnie początek X IV w.) w iązać m ożna z historycznym i przesłankam i łączącym i osadę z okresem panow ania dynastii Rom anow iczów w C hełm ie przypadającym na okres od poł. XIII do ok. 1 ćw. X IV w. (S. R udnik 1996, s. 216-217; S. G ołub 1997, s. 83-94).
Li t e r a t u r a
D z i e ń k o w s k i T., G o ł u b S.
1998 Trzeci sezon badań wykopaliskowych w Cheł mie, ul. S. Czarnieckiego 8, stan. 144, APŚ, t. 3, s. 203-207.
G o ł u b S.
1996 Badania stanowisk z okresu wczesnego średnio wiecza w Chełmie, APŚ, t. 1, s. 127-131. 1997 Pozostałości osadnictwa z okresu wczesnego
średniowiecza w centrum miasta Chełma, [w:] Najważniejsze odkrycia archeologiczno-archi- tektoniczne Chełma i okolic, Chełm, s. 83-94.
M ł y n a r s k a - K a l e t y n M.
1968 Wczesnośredniowiczne osadnictwo na Czwart ku w Lublinie w świetle badań wykopalisko wych w latach 1959-1962, R. Lub., t. 9, s. 79-
143, M u z o 1 f B.
1994 Badania wielokulturowego stanowiska na Gó rze Birów w Podzamczu, województwo kato wickie, [w:] Badania archeologiczne na Gór
nym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1994 roku, Katowice, s. 119-131.
N i k o l s k a j a T. N.
1987 Gorodisće Słobodka XII-XIII w., Moskva. P o l e s k a P, B o b e r J.
1996 Wczesnosłowiańska półziemianka ze stanowi ska 5B (Wyciąże) w Krakowie-Nowej Hucie, Mat. Arch. N H ,t. 19, s. 101-127.
P r y ś ć e p a B. A., N i k o l ć e n k o J. M.
1996 L itopysnyj D orohobuż w p e rio d Ky'ivskoi Rusi. Do istoriinaselenja Zachidnoi' Vofyni X- XIII stolittjach., Rivne.
R u d n i k S.
1996 Rozwój przestrzenny Chełma - tendencje histo ryczne i perspektywy, [w:] Chełm i Chełmskie w dziejach, Chełm, s. 215-244,
Ż a k i A.
1974 Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecz nej, Wrocław.
Cz w a r t ys e z o np r a cw y k o p a l is k o w y c hn aw c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e jo s a d z i ew Ch e ł m i e 1 7 5
To m a s z Dz ie n k o w sk i a n d St a n isl a w Go l u b
Th e Fo u r t h Fie l d Se a s o n ata n Ea r l y Me d ie v a l Se t t l e m e n tin Ch e l m
The excavations in 1998 constituted the fourth season of exploration at an early medieval settlement adjacent to a stron ghold. It functioned at the time of reign of the Romanowicz dynasty (13th to the beginning of 14th century). Sixty five set tlement features were examined. They included: semi-subter
ranean huts, pits and remains o f timber constructions. A total of 12 497 artefacts of various kind were obtained, that is, par tly wheel-made pottery, ornaments made of bronze, bone and antler, as well as iron items.
