Metody określania obszarów wpływów miast jako miary ich atrakcyjności rynkowej

Pełen tekst

(1)2003. o. Akadomll Ekonomlcznol w. Krzysztof P. Wojdacki Kateclra Handlu I Instytucll Rynkowych. Metody określania obszarów ywów nnast jako nU ich atrakcyjności r owej 1. Wprowadzenie Problematyka niniejszego artykułu związana jest z jednym z nurtów przestrzennych badań rynku i konsumpcji. Szczególne nasilenie prac dotyczących tej tematyki przypadło w Polsce na lata 80.' Należałoby zatem zadać pytanie, czy w związku ze zmianami transformacyjnymi gospodarki polskiej, polegają cymi na przyjęciu modelu gospodarki rynkowej. tematyka ta, oprócz aspektów poznawczych, posiada również walor pragmatyczny, aplikacyjny. Odpowiedź na powyższe pytanie jest twierdząca. Wynika to z faktu, że miasta konkurują ze sobą (podobnie jak ma to miejsce na rynku przedsiębiorstw), a jedną z najważniejszych, zdaniem autora, przewag konkurencyjnych jest ich atrakcyjność handlowa. a szerzej - atrakcyjność rynkowa. Atrakcyjność handlowa miasta jest jednocześnie jedną z ważniejszych przesłanek zarządzania jego rozwojem. Atrakcyjność ta mierzona może być na wiele sposobów, tak w sensie metod, jak i konkretnych mierników. Jednym z nich jest obszar wpływu danego miasta. Dlatego też celem niniejszego artykułu jest przedstawienie teoretycznych podstaw kształtowania obszarów oddziaływania rynkowego miast, czynników determinujących wielkość i kształt tychże obszarów oraz metod ich określania.. I. Por. m.in. Resortowy Program 8adail Podstawowych RP. III. 39 "Zmiany w strukturze kon-. sumpcji 1986-199()" - Grupa tematyczna 5,4 - "Przestrzenna struktura konsumpcji a kształtowa. nie systemu miejskich. ()~rodków. rynku"..

(2) 2. Atrakcylność handlowa miast I lei zwlqzek z obszarami wpływów W niniejszej pracy atrakcyjność handlową miasta rozumieć można zgodnie z teorią ośrodków centralnych W. Christallera [4J oraz jej póżniejszymi modyfikacjami.jako nadwyi.k~ znaczeniow'l danego ośrodka centralnego (centrum handlowego) w stosunku do innych ośrodków oraz obszaru otaczaj'lcego. Teoria ta byla wielokrotnie prezentowana w liten,turzc. tak z zakresu geografii ekonomicznej. osadnictwa. jak i geografii handlu. nic wymaga więc w tym miejscu szczegółowego omówienia'. Godne przytoczenia "I jednak te jej elementy. które pozwolą na określenie czynników determinujących atrakcyjność handlową miasta. jego rangę oraz obszaru oddziaływania rynkowego. Punktem wyjścia sformułowanej przez W . Christallera oraz rozwijanej przez innych autorów teorii miej" (ośrodków) centralnych są relacje zachodzące między miastem a obszarem OIaczaj'lcym je (obszarem wpływu) . W teorii tej stwierdza się. że przestrzeń rynkowa nie jest równomierna . Istniej'l punkty w przestrzeni. które charakteryzują si, koncentracją pf<Jcesów rynkowych . S'I to z reguły jednostki miejskiej sieci osadniczej. Ośrodki te (miejsca centrulne) wypełniaj" funkcje centralne. Pełnienie funkcji ceJ1lralnych utożsa miane jest z wytwarzaniem (sprzedawaniem) dóbr i uslug centralnych. Z kolei dobra i uslugi centralne (czyli posługuj"c się terminologią marketingową - produkty centralne) definiowane są jako te. które S'I wytwarzane i ś wiadczone w niewielu punktach przestrzeni. a wykorzystywane (konsumowane) IV wielu rozproszonych punktach. Do podstawowych uslug centrałnych W . Christaller oraz autorzy późniejszych modyfikacji zaliczali handel detaliczny i hurtowy. usługi lokalnej administracji lokalnej - samorz"dowej, zwi"zane z kulturą, oświatą i edukacją oraz religijne, niektóre rodzaje przemysłu. uslugi sektora ochrony zdrowia oraz uslugi komunikacyjne . Aby dobra i usługi centralne mogly być wytwarzane i sprzedawane ceJ1lralnie, wymagają pojawienia się w ośrodku pewnej minimalnej (progowej) wielkości popytu w zależności od kategorii. na które zostały podzielone . Zróżnicowanie popytu na poszczególne dobra jest zależne od rodzaju sprzedawanych artykułów i świadczonych usług. Wymagana progowa wielkość popytu na dobra i usługi. w zależności od ich rodzaju. pojawiać się będzie w ośrodkach o różnej hierarchii. Sprzedaż. określonych dóbr i usług będzie tym "wyżej" zlokalizowana, im mniejsza jest wiclkość (czy też częstotliwość) popytu. W związku z tym. każde miejsce centralne (miasto) posiadać będzie dobra i usługi oferowane przez ośrodki o mniejszym znaczeniu oraz pewien zestaw odpowiadaj'lcych jego poziomowi hierarchicznemu dóbr i usług. w które zaopatrywać będzie mieszkańców własnych i ośrodków niższego poziomu. W ten naturalny sposób zostanie więc uksztaltowana hierarchiczna struktura ośrodków centralnych. ~ Szczegółowe. przedstawienie omawianej teorii. w pracach : 19}, It31.1 t51 .. Wra7, Z jej póżniejszymi. modyfikacjami m .in..

(3) MelOdy okrdlania nh.'i:.arów. miast .. .. Hierarchia ta. a ściślej stopien wypelniania funkcji centralnych (stopiel\ centralności). powoduje, że ośrodki charakteryzuj;lce się koncentracją tych funkcji posiadają tzw. nadlVytkę moczenio",,! w stosunku do innych miejscowości i przede wszystkim obszarów je otaczających. dla których stanowią miejsca realizacji popytu na dobra i usługi centralne. Obszar. dla którego ośrodek centralny jest punktem środkowym. nazywany jest obszarem uzupelniają cym lub ahszarem wplvII'rhv . Obszary uzupełniaj'lce ośrodków centralnych tworzą hierarchiczną strukturę . Oznacza to. że obszary niższych szczebli stanowią część składową obszarów szczebli wyższych, a te z kolei - obszarów o wyi.szym miejscu w hierarchii. Należy podkreślić, że obszary wpływu nie S,l jednakowe dla wszystkich produktów centralnych, a promicn oddziaływania zależy od znaczenia (centralnościl ośrodka. odleglości od konkurujących z nim ośrodków, a taki.e od ilości, jakości i ceny produktó w. Tak więc obszary wpływów. a ściślej ich wielkość i kształt. są wynikiem interakcji przestrzennych polegaj'lcych na przeplywie ludzi, pieniędzy. produktów i informacji . Przedstawiony w syntetyczny sposób zarys głównych założeń teorii miejsc centralnych nie jest z pewnością pełny. ale wystarczaj'lcy do dalszych rozważali związanych z identyfikacją atrakcyjności handlowej miast, jej czynników oraz metod pomiaru, a tym samym określenia obszarów ich wpływów'.. 3. Czynniki de'ermlnulące obazarów wpływów mlas'. wielkość. I kształt. Podstawowym problemem rozpatrywanym w ramach analizy obszarów wplywów miast jest określenie czynników je determinujących. Czynniki te dotyczą bardzo szerokiego spektrum dzialalności społeczno-gospodarczej w samym mieście oraz obszarze go otaczającym . Generalnie czynniki te podzielić można na cztery grupy: - czynniki związane z pełnieniem przez miasto funkcji centralnych. - czynniki związane ze strukturą sieci osadniczej danego obszaru, - czynniki związane z dostępnością komunikacyjną (przestrzenną) miasta, - czynniki związane z rozwojem społeczno -ekonomicznym obszaru. Dalsza delimitacja każdej grupy czynników pozwala na sformułowanie listy czynników szczególowych (rys. I l. Jeżeli rozpatrzymy pierwszą z grup czynników, to posługując s ię terminologią teorii miejsc centralnych. można stwierdzić. że obszary wplywów miasta determinowane są poprzez s/opiel; realizacji Iunkcji cen/ralnych . Innymi ,I. Teoria ta od momentu powstania. miała znac l. n;lliC1.b~. zarówno zwolcnnik t'ow .jak i przeciw-. ników. Wydaje się jednak. że mnogość prac kontynuujqcych i modyfikujących jej klasyczne ujt;d c oraz liczne prace empiryczne potwierdziły jej prz y datno ść do prowadzenia prac związanych z o kreś laniem ccntfalnosc i j atrakcyjności jednostek miej skiej sieci osadniczej - por. [13)..

(4) Krzysztof 1'. Wojdacki. slowy, moi.emy mówić tu o poziomie koncentracji potencjalu ludzkiego i rzeczowego w takic h dziedzinach dzialaln ośc i, jak handel detaliczny i hurtowy, uslugi (w tym przede wszystkim uslugi wyspecjalizowane), kultura, edukacja, ochrona zdrow ia, admini stracja publiczna. turystyka itp . Z ko lei ka żdą z tyc h funkcji, a ściś l ej poziom jej realizacji. chara ktery zować można poprzez szereg mierników, np. handel detaliczny poprzez wielkość i jakość sieci placówek handlowych - liczba placówek (lub sklepów) detalicznych, powierzchnia ogólna lub sp rzedażowa placówek (sk lepów), liczba placówek wie lkopowierzchniowych, zatrudnienie w handlu detalicznym (placówkach, sk lepach), wie lko ść sprzedaży w handlu detalicznym itp.'. Czynniki zwi"lzane z samym miastem. -. Czynniki zwi'lzanc ze strukturą sieci. - stop icl'l realizacji funkcj i centralnych - czynniki delllograficzne - liczba.. po:m:zegól n)'dl jednostek osadniczyc h. w tym prl.elk wszystkim innyd miast lego samego lub wyższego rz!;du. osadniczej danego. obszaru. Atrakcyjno ść. handlowa miasla. położenie. komunikacyjne miaSt;} wyposaicnia regionu. Czynniki zwillzanc z dt) s lt;pn ości ą komunikacyjni) (przcslrzcnnq ) miasta. -. Czynniki zwi;lzane z rozwojem. - czynniki demograficzne - czynniki ekonomiczne - czynniki psychologiczne i socj opsyc hologiczne. s połeczno-. -ekonomicznym obszaru. Rys. I. Czynniki. wielko ść ,. .., rodzaj. rozmieszczenie. określające. s topień. w infras lrukl urę kOl11u nik aJ.: yjną - rozwój komunikacji publicznej i prywatnej - nalUralne i SZlllClllC przeszkody komunikacyjnc. obszary wplywów miasta. Źródło: opracowanie własne .. -ł Mierniki te mogą przybicrać formę mierników względnych i bezwzględnych. jednostkowych. synletycznych , nalężcnia, struktury i dynamiki - szcrzcj na temat mierników funkcj i handlowych miasta znajdzie czytelnik m.in . w pracy [23 1. j.

(5) Metody okreHania o!Js':.arów. ItIwsf. ... Jednocześnie. istnieje silny związek korelacyjny między wielkością obszarów wplywów miasta a ich wielkością w sensie demograficznym'. Mamy więc tu liczbę ludności miasta , jej strukturę demograficz ną, społeczno-zawodową, udział ludności miejscowej w obrotach handlu detalicznego itp. Na wielkość i kształt obszarów wpływów miast istotnie oddziałuje lik/ad osadIIiczy oraz ogólllie pojęta jego struklr/ra. Wyznacza on strukturę hierarchiczną miast i pozostałych jednostek osadniczych obszaru, strefy ciążenia obszarów rolniczych, a tym samym chłonność rynków lokalnych . Do podstawowych elementów określających układ sieci osadniczej należą: liczba, wielkość, rodzaj i rozmieszczenie poszczególnych jednostek osadniczych, w tym przede wszystkim innych ośrodków miejskich tego samego lub wyższego rzędu, czyli ośrodków konkurencyjnych. Trzecią grupę czynników stanowią CZYllniki komul/ikacyjlle związane z dostępności q przestrzenną miasta (ośrodka handlowego) . Obejmuje ona zarówno polożenie komunikacyjne miasta ( główne lub boczne), stopień wyposażenia regionu w infrastrukturę komunikacyjną, rozwój komunikacji publicznej i prywatnej, ale także naturalne i sztuczne przeszkody komunikacyjne (np. linie kolejowe, rzeki , góry itp .). Podstawowym miernikiem tej grupy czynników jest odległość, którą potencjalny nabywca musi pokonać , aby realizować zakupy w badanym miescie. Odległość ta empirycznie charakteryzowana może być przez odległość : - przestrzenn.! (lotniczą, kolejową, drogową), - chronologiczną (czas potrzebny na przemieszczenie się do miasta), - ekonomiczną (koszty ponoszone przy przemieszczaniu się do miasta), - społeczną (subiektywne odczuwanie odległości, którą nabywca musi pokonać)' .. Ostatnia grupa czynników charakteryzuje rozwój spo/ecZ/lo-ekol/omiczny regionu (obszaru wpływu miasta). W tym przypadku lista czynników szczegółowych jest znaczna' . Niewątpliwie podstawową grupę stanowią czynniki demograficzne (liczba ludności, struktura wiekowa, zawodowa, poziom bezrobocia, gęstość zaludnienia, rozwój demograficzny itp .) , ekonomiczne (dochody i wydatki ludności oraz ich struktura, wielkość spożycia naturalnego itp.) oraz psychologiczne i socjo-psychologiczne (preferencje i zachowania konsumentów, modele i wzorce konsumpcji itp.) . Podobnie jak w przypadku czynników dotyczących samego ośrodka, każda z grup charakteryzowana może być przez zestaw czynników szczegółowych.. ~. W wielu pracach empirycznych potwierdzono tezę o wysokiej korelacji miedzy atrakcyjności.) handlOWi) miasta ijcgo obszarem wpływu a liczbą ludnośc i miasta. por. m.in.13l. [71. (25]. "Sl.crzcj na lemat dostępności przestrzennej oraz odleglości w rÓŻnych jej wymiarach traktuje. praca 1121 . 7. Szczególowy wykaz omawianych czynników zawierają prace: 15 J, I' 16]. 19] ..

(6) 4. Metody wyznaczania obszarów oddziaływania I wpływów miasta - ośrodka handlowego Jak wspomniano wcześniej, zewnętrznym przejawem atrakcyjności handlowej miasta i jego rangi w strukturze hierarchicznej jest wykształcenie obszaru jego oddzialywania. W wyniku powiązań miast z obszarami uzupelniającymi oraz ich wzajemnej lokalizacji i dostępności komunikacyjnej wykszt"lcaj'l się tzw . obszary rynkowe, stanowi'lce odzwierciedlenie przestrzennych interakcji w określonym czasie . Interakcje te przyjmują post"ć różnego rodzaju przeplywów. przemieszczeń i ruchów wewnętrznych w formie wielokierunkowych strumieni ludzi. informacji, środków pieniężnych czy też dóbr materialnych 121 , s. 203 i n.]. Generalnie rzecz bior<IC, wyróżnić mo żna dwie grupy metod określani" obszarów rynkowych (obszarów wplywu)'. Pierwsza grupa to metody bazujące na pierwotnych źródłach informacji, natomiast grupa druga wykorzystuje źró dla wtórne (rys. 2) .. Metody ukreślania obszarów wpływów miasta - ośrodka handlowego. Metody oparte na wtórnych. Metody opane na pierwotnych żródlach. informacji rynkowych. - badania somlażowc bczpośrednic i pośrednie dotyczące lokalizacj i zakupów ludności. Rys . 2. Metody. określania. obszarów. wpływów. źródłach. informacji rynkowych. - metoda W.J. Rcillya. - metoda FA. Fettera - metoda M.. miast -. Drcwiń skicgo. ośrodków. handlowych. Źródlo: opracowanie własne .. Do pierwszej grupy zaliczać będziemy wszelkiego rodzaju badania sondażowe (lak pośrednie , jak i bezpośrednie)" dotyczące szeroko rozumianej lokalizacji zakupów ludności . W badaniach tych am,lizie podlega przestrzenna mobilność popytu identyfikowana poprzez wielkość i częstość wkupów reali~. Ddimitacja ta wynika z przyjęcia jako głównego kryterium podziału - źródł:l informacji rynkowych. Przyjęcie takiego kryterium podziału wynika ze specyfiki prowadzenia badań. lj Dokładną egzemplifikacje metod sonda7.owych zawieraj,1 prace untyc7.ll"C badań markelingowych -. por. np.lttJ.lt4J, liKI ..

(7) t. okre,\:/llnia o!Js;::.arów wp/ywów miast .... zowanych przez ludność we .,własnych" oraz" obcych" ośrodkach handlowych. Analiza odpowiednich rozkładów pozwala na określenie zas ięgu oddziaływania danego ośrodka handlowego i tym samym obszaru wpływu . Pozwala także na określenie stopnia natężenia tego wpływu (wyznaczenie stref oddziaływania )"'. Badania tej grupy w sposób najbardziej dokładny dają odpowiedź na pytania dotycz'lce zasięgu danego miasta (centrum) . jego obszaru wplywów. Posiadają jednak p ow ażne ograniczenie - sq bardzo czaso- i kosztochłonne i. o ile ich stosowanie jest możliwe w badaniach lo kalnych czy regionalnych. to trudno przeprowadzić je w skali makroregionalnej czy ogólnopolskiej ". Ograniczenie to częściowo niwelowane jest w ramach drugiej grupy metod. Metody te bazuj'l na wtórnych. bardziej dostępnych źródłach informacji. przede wszy stkim na materiałach statystycznych publikowanych w polskich warunkach przez GUS. Historycznie jedn" z pierwszych prób wyznaczenia o bszaru oddziaływania miasta - ośrodka handlowego podjąl W.J . Reilly. wykorzystując metodę "punktu przeła mania" ". Metoda ta nawi'lzujc do zasad fizyki newtonowskiej i opiera się na prawie grawitacji handlu detalicznego . co oznacza, że w normalnych warunkach dwa miasta. będ'ICC ośrodkami handlu detalicznego, przyciągają konsumentów z otaczaj'lcych miejscowo śc i wprost proporcjolll,lnie do liczby ludno śc i tych miast i odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu odległości międ zy tymi miejscowośc iami a każdym z miast. W postaci formuły matematycznej prawo to zapisać można w następujący sposób:. D,;. Po. (I). D'. ". gdzie: B". BI> - wielkość zakupów realizowanych w miastach CI oraz b, przez ludność miasta położonego w strefie ich wpływu. P". PI> - liczba ludności w miastach a oraz b. D". D" - odległość od miast (I oraz b miasta będącego w ich strefie wpływu. W oparciu o. modyfikację formuły. (I) zaproponowaml przez P.D . Conversa. 161: d ... d .= :.J. '1 -~;:= i. p.. 1+ \'-:" p. (2). J. d IJ.. =d:::/. +d:j. KonkretIle proccllury oraz wyniki takich badali m.in . w pracy 171 . II Ze wzgh;du na czas i koszly hadail sondażowych trudno wyobrazić so bie idcntyfikacjt; zasit;gu i obszarów wpływów np. wszystkich miast Polski, bior,)(,; chociażby pod uwagt; liczchno.~ci pn'lh w ka7.tłym micście, ich reprezentatywność itd . 10. I~. Mc!oda la po raz pierwszy opisana zoslała w pracy 1171 ..

(8) Kr:YIZto! P. Wojdacki. gdzie : w i-tym oraz.i-tym mieście (ośrodku handlowym). d;/ - odległość między i-tym oraz .i-tym ośrodkiem handlowym. d,;. d;j - odległość między i-tym orazj-tym ośrodkiem handlowym a punktem równowagi wpływów ("punktem przełamania"). P;. Pj - liczba. ludności. wyznaczyć można punkt równowagi wpływów ośrodka i-tego oraz j-tego. Punkt ten dzieli przestrzeń rynku na dwa obszary wpływów rynkowych ośrodka i-tego oraz j-tego. Drugi etap omawianej procedury polega na graficznym wykreśleniu obszarów rynkowych miast na mapie analizowanego terenu.. Wykorzystuje się w tym celu metodę tzw. poligonów Thiesena 1251 . W późniejszych pracach" następowały modyfikacje polegaj lIce na zastępo waniu liczby ludności ośrodka Uako miary jego centralnościl innymi miarami (np. wielkością sprzedaży detalicznej. liczbq sklepów. powierzchnią sklepów. liczbl] zatrudnionych w handlu detalicznym . agregatową miarą atrakcyjności handlowej itp.). Metoda "punktu przełamania", nałeż:lca do klasycznych.jest szeroko wykorzystywana w przestrzennej delimitacji obszarów oddziaływania ośrodków handlowych - miast. Jej podstawową zaletą jest nieskomplikowany proces obliczeniowy. jak również łatwość dostępu do materiałów statystycznych. Jednak przy dużej liczbie ośrodków handlowych pojawiają się znaczne trudności w prezentacji i interpretacji graficznej wyników obliczeń . Jest to skutkiem. na co zWr<lca uwagę A . Szromnik [2 ł, s. 215 i n.1. nakładania si, granic obszarów różnych oś rodków . W związku z tym pojawiają się obszary. będące pod wpły wem wielu ośrodków - tzw. "obszary neutralne". Z punktu widzenia jednoznaczności interpretacji wyników jest to poważne ograniczenie tej metody. Innym zastrzeżeniem jest duży stopień przybliżenia granic obszarów. Procedurą. która w dużym stopniu likwiduje te ograniczenia jest metoda nadwyżki potencja/u M. Drewiliskiego. Jej istota nawiązuje do klasycznej postaci newtonowskiego modelu potencjału" . Różnica między tymi dwoma metodami połega na odmiennej interpretacji zależności między masą a rangą ośrodka oraz na wyborze miernika masy (atrakcyjności) ośrodków handlowych. Głównym założeniem tej metody jest stwierdzenie. że o randze (atrakcyjności) ośrodka jako centrum handlowego decyduje nie całkowita wielkość potencjału. a jedynie jego nadwyżka. czyli ta część potencjału. która nie została "pochłonięta" w miejscu jego wytworzenia. Jest to więc proste nawiązanie do klasycznej christallerowskiej koncepcji nadwyżki znaczeniowej . Jako miernik masy przyjęto wielkość sieci handlu detałicznego mierzoną powierzchni:l użyt kową sklepów. przy czym wartość potencjału wyznaczają nie zasoby ogółem sieci detałicznej ośrodka. ałe ich nadwyżka. czyli ta część zasobów sieci, która zostaje po "obsłużeniu" ludności miejscowej 16]. I ,~. Szerzej na ten lemat znajd7.lC Czytelnik m.in . w pracach: [1). [6)'1201 . 123,1.. 14. Szerzej na temat moucli grawitacji i potencjału m.in . w pracy [241 ..

(9) -okrdlania obszarów. od. 'iw- miasI .. .. Siłę oddzialywaniaj-tcgo ośrodka ośrodka można wyrazi ć wzorem: .. 1=. VII}. dl'J. na dany punkt;. polożony. w odleglości d. ;=1,2, ... ,11. (3). gdzie: VII} - wartość nadwyżki. dij. -. odleglość. Natomiast. potencjalu w j-tym ośrodku, i-tego punktu odj-tego ośrodka.. warto ść. nadwyżki. potencjalu w j-tym. ośrodku. obliczono. w następujący sposób: VII = p . . J. J. i=1.2" .. ,11. (4). je że li :. gdzie: Vn} - wskaźnik nadwyżki (niedobont) potencjalu rynkowego j-tego ośrodka. w m2 •. powierzchnia użytkowa sklepów j-tego ośrodka związana z obslugą ludności zamiejscowej (w ml ), W j - wielkość sprzedaży na l m' powierzchni użytkowej sklepów w ośrodku k, W"" - przeciętna wielko ść sprzedaży na l m' powierzchni u żytk owej skle• pow w regIOnie, S/I} - wskaźnik nadwyżki dla (S" > O) sprzedaży w j-tym ośrodku, p,,} - powierzchnia użytkowa sklepów w danym ośrodku, S - sprzedaż ogóle m w handlu detalicznym w j-tym ośrodku, Sm} - sprzedaż w handlu detalicznym związana z zakupami ludności miejscowej w j-tym ośrodku, S,W" - przeciętna sprzedaż w handlu detalicznym na l mieszkańca regionu, L} - liczba ludnośc ij-tego ośrodka /I - liczba ośrodków (miast). PZj. -. ••. W efekcie każdy i-ty punkt przestrzeni charakteryzowany jest przez /I obli czonych zgodnie z fo rmulą (3) wskaźnik ów sily oddziaływania każdego z ośrodków. Punkt ten zostaje zaliczony do obszaru wplywów rynkowej j-tego ośrodka, gdy wartość wskaźnika; jest maksymalna. Szczególowy ałgorytm omawianej metody przedstawia rys. 3..

(10) Wybór miernika masy i od!egłosci. Naniesienie na analizowany obszar układu kartezjańskiego. Określenie współrzędnych. miast w układzie. analizowanych. kartezjańskim. Obliczenie odległości między analizowanymi miastami. Obliczenie dla. każdego. oddziaływania. punktu obszanl !-iily każdego z miast .. Przyporzqdkowanie poszczególnych punktów przestrzeni obszarom dominacji rynkowej miasta o maksymalnej sile oddziaływania. Wykreślenie. granic obszarów dominacji rynkowej poszczególnych miast. Rys. 3. Algorytm metody M. Drewińskiego Źródło:. określenia. obszarów wplywów rynkowych miast. opracowanie własne na podstawie: [6J.. Omawiana procedura wyznaczania obszaru wpływów rynkowych jako zewnętrznego (przestrzennego) wyrazu atrakcyjności handlowej miasta posiada wiełe załet. Do głównych zalet nałeży niewątpliwie fakt, że metoda ta: - uwzgłędnia zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne obszaru badań (wprowadzenie wskaźnika korygującego), - uwzględnia oddziaływanie w danym punkcie dowołnej łiczby miast ośrodków handlowych oraz efekt pochłaniania części potencjału w miejscu jcgo wytworzenia,.

(11) , okre.V1allia obJzardw. tą. ' miast .... - nie ogranicza obszaru badań i liczby miast - ośrodków handlowych. - badania empiryczne wskazują na duż, ą zbieżność wyników otrzymanych metodą oraz w oparciu o badania sondażowe",. Sformułowanie. oraz wstępnych. ce lu anałiz hipotez badawczych Określenie. charakteru zmiennych. zakresu merytorycznego, terytorialnego i czasowego badań. Określenie. Ustalenie wag zm ienn ych Dobór zmiennych diagnostycznych. Zebranie kompletnegu i adckw<tlncgo materiału statyslycl,nego. Analiza parametrów opisowych zmiennych Analiza danych wejkiowych. Sposób normalizacji zmiennych Reguły. agregacji zmiennych. Wyznaczenie zmiennych syntetycznych. Hierarchia obiektów Analiza syntetycznych miar rozwoju. Grupowanie obiektów. --L. Korelacja zmiennych . . . z miarami rozwoJu Wnioski. końcowe. Bieguny i ścieżki rozwoJu Optymalna strategia . rozwoJu. Rys, 4, Algorytm wielowymiarowej analizy porównawczej Zródło :. opracowanie własne na podstawie: [2].. I~ Zbieżność. ta waha. się. w granicach 5-7';0 - por . [6, s. II H]..

(12) KrZYJZlOf P . Wojdacki. Metoda ta posiada również pewne ograniczenia. Najważniejszym z nich jest przyjęcie tylko jednego miernika związanego z realizacją przez miasto funkcji centralnych. Wybór miernika (chociaż oparty na przesłankach merytorycznych) charakteryzuje się znacznym stopniem subiektywizmu. Przezwyciężenie tego ograniczenia daje współczesny aparat statystyczno-ekonometryczny. Pozwala on na bardziej obiektywne i sformalizowane określenie miernika charakteryzującego wypelnianie przez miasto funkcji centralnych i to w ujęciu syntet ycznym . Przede wszystkim można wykorzystać w tym celu wielowymiarow'l analizę porównawczą (WAP) . Metoda ta opisywana była w literaturze wielokrotnie. W związku z powyższym przedstawiona zostanie jedynie jej idea i główne zalożenia.. Najogólniej rzecz biorqc, wielowymiarowa analiza porównawcza (W AP) obejmuje techniki porównywania obiektów wielocechowych. Schemat postępowania w W AP zależy od analizowanego problemu , jednak wyodrębnić można pewne ctapy (elementy stale) , które zawsze pojawiają się w trakcie badań. Algorytm ten ująć można w siedmiu etapach , przedstawionych na rys. 4. Do glównych zagadnie,; rozpatrywanych przy użyciu W AP należy 12, s. 127 i n.]: - hierarchizacja obiektów i ich zbiorów , ujmowanych w wielowymiarowych przestrzeniach cech, z punktu widzenia pewnej charakterystyki , której nic można zmierzyć w sposób bezpośredni (obiektami tymi mogą byC:' miasta określone w przestrzeni cech dotyczących realizacji funkcji centralnych, za ś charakterystyką - atrakcyjność handlowa): - wyodrębnienie jakościowo homogenicznych podzbiorów obiektów, zawierających elementy podobne do siebie z punktu widzenia wyróżnionej charakterystyki agregatowej (sy/lletycz/lcj), a jednocześnie niepodobne do elementów należących do innych podzbiorów (w naszym przypadku homogenicznymi podzbiorami będą szczeble hierarchicznej struktury miast określone wedlug kryterium atrakcyjności handlowej): - wybór cech najbardziej informatywnych, szacowanie współczynników ważności oraz ocena siły i kierunku wpływu, jaki wywierają poszczególne zmienne na analizowane procesy (po przeprowadzeniu wstępnej egzemplifikacji zmiennych charakterywjących realizację funkcji centralnych przez miasta, np. w oparciu o kryteria merytoryczne, następuje ich selekcja w oparciu o kryterium niepowielania informacji: w miejscu tym znajdują zastosowanie i wykorzystywane są metody szeroko rozumianej analizy czynnikowej, metody taksometryczne oraz metody korelacyjno-regresyjneJ'): - metody normalizacji i agregacji różnoimiennych zmiennych (w oparciu o wyselekcjonowany zbiór zmiennych dotYCZllcych realizacji funkcji central-. Ih. Szerzej na tcn lemat np. w pracy f 101..

(13) Metod.\' okre.\:fania obszarów wplywow miast .... nych przez miasta określić można syntetyczną miarę jego atrakcyjności handlowej); - analiza charakteru i siły współzależności pomiędzy zbiorami zmiennych; - przeprowadzenie szczegółowej analizy prawidłowości dynamiczno-strukturalnych (izokwanty rozwoju, optymalne ścieżki wzrostu, optymalne strategie rozwoju itp,) (prowadząc analizę atrakcyjności handlowej miast w oparciu o materiał statystyczny chronologiczno-strukturalny, metody W AP pozwalają na określenie zmian zachodzących w poziomie atrakcyjności poszczególnych miast w czasie, a co za tym idzie - zmian ich hierarchii, Daje to podstawę, przy odpowiednio długim okresie, do prognozowania rozwoju atrakcyjności handlowej każdego z miast,jak i każdego ze szczebli hierarchicznych"), Przedstawiony zestaw wybranych metod określania obszarów wpływów miast - ośrodków centralnych, tak w ujęciu klasycznym, jak i z wykorzystaniem współczesnego aparatu statystyczno-ekonometrycznego z pewnością nie jest pelny, Wybór tych, a nie innych metod i technik podyktowany został ich walorami pragmatycznymi oraz ilością ich zastosowań w prowadzonych w Polsce i innych krajach badaniach empirycznych, Literatura [1 J Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik mnodycZ1l)', pod red. S. Mynar~ skiego, PWN, Warszawa 1992. (21 Bazarnik J., Grabiński T., Wojdacki K.P., Taksollomiczne nu' lody analizy przestrZl'Ilnej struktur konsumpcji [w:l Badania przestrZl'f1fj(' rynku i konsumpc:ji. PrZfwodllik metodyczny, pod red. S. Mynarskiego, PWN, Warszawa 1992. [3) Berry B.J .L., Geograph:v of Marh,t Cef!ters al/d ReNlil Distrihutioll, Englew()od Cliffs, New York 1967, 141 Chrjstaller W., Dil> li,ntra/ell Orle in Siiddeurschland, Fischer Verlag, Jena 1933 15 J Domański R., Przestrzenna trans/c1fmacjll gospodarki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. (61 Drewiński M., Geografia handlu, AE we Wrocławiu, Wrocław 1992. 171 Drewiński M., Programowanie sieci handlu i lIslug, Wrocław 1983. [8] Drewiński M., Programowanie struktury prZt'strzellllej sieci detalicznej, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 1982, nr 224. (91 Eaton C., Lipsay R., Ali Economic Theory ofCl'Illral Placl>s, "Economics Journal" 1982, vol. 92, (10] Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A .. Ml'lody doboru zmh'flll}'ch w moddach ekono· metrycznych, PWN, Warszawa 1992. (III Kaczmarczyk S., Badania marketingowe. Metody i techniki, PWN, Warszawa 1994. 1121 Klassen L.H., Paelinck J.H.P., Wagenaar S., S.vstem.v przestrzenne, PWN, Warszawa 1982. 113] Kosso P. and C., Central Place Theory and the Ri'('iprocity ht'twl'('fl Theory and Evi~ dl'nce, "Philosophy ot' Science" 1995, vol. 62, no 4, December. [14] Mynarski S., Badania rynkowe w warunkach konkuremji, Fogra, Kraków 1995. 17. Szerzej na ten temat np. w pracy [22]..

(14) [151 Preston R .E .. Christaller's Neglecred Comribwiorl to the Srudy ol th e Evoltttiorl ol CcmraJ PIaceJ, "Progrcss in Human Geography"1985 . \fo l. 9. 116) PrUJtrU lll1y wymiar polityki rozwoju gm.podarcZt'ł-!o , pod red . S .M. Zawadzkiego. SGH . Warszawa 1996. 1171 Reilly W.J .• Tlle Lillv of Re/ail Grill'i/lIIioll . New York 193 1. 118} Sagan A., 8ad(lIIia marketingowe. Podstawowe kil'f/ltlki. Wydawnictwo AE w Krakowie . Kraków 1998. 1191 Swiuniewicz P .. Dziemianowicz W., Atrakcyjno,f(; inwestowania miast. Pmce IBnGR. z. 95. Gdańsk - Warszawa 1998.. {201 Szromnik A .. Handel- konsument-przestrZeli, Wydawnictwo. Spółdzielcze,. Warszawa. 1990.. 121l Szromnik A ., M,~to dy analizy interakLji przestrUllllych Iw :] Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczny. pod red . S. Mynarskiego, PWN, Warszawa 1992 . [221 Wojdacki K,P" Funkcje handlowe miast Polski (mlllli:.a przestrzenI/o-statystyczna), AE w Krakowie . Kraków 1999 (maszynopis). 123] Wojdacki K ,P" Obszary wpływów rYllkowej wielkich mitHt Polski, AE w Krakowie. Kraków 2000 (maszynopis).. 1241 Wojdacki K,P .. Prz.e.Hr:.ellno-ekOflOmicz,llfl identyfikacja miejskich ośrodków ry"ku Polski PoJ"Jlliowo-Wschodlliej. AE w Krakowie. Kraków 1988 (maszynopis). 125} Wrona J .. Podstawowe melOdy kartografii j·{wll'C:.llo-gmpodarczej, AE w Krakowie. Kraków 1986 .. Methods of Oetermlnlng Areas of Urban Influence as a Measure of Thelr Market Attractlveness The issuc covered by this paper is the outcome ol' trends in spatial market and consumption researches. The intensification of studies into this problem arca in Poland took place during Ihe 1980s. A question that readily comes to mind therefore. is whcthcr the problem has. apart from cognitive aspects, any pragmatic and applicable values as a result of economic transformation of the Polish economy which meant adopting market cconomy models , The answer to the questions is of course in the affirmativc . This being Ihe result of the faet that cities are competing amongst themselves just like industries . One of the most important fUl:lors 01' competitiveness according to the author is their commercial attractiveness, The commercial atlractivencss of a city is at the same time onc of thc most important premise for dcvclopment management. The external expression of a cily's commercial attractiveness is its territorial arca of influence. That is why it is importani , from bOlh the cognitive as well as pragmatic point of vicw, lo define the scope and size of the territory . As result. the papcr presents the basics of W. Christaller's theory Central Lo.::ation on the basis of which interrelationships betwccn thc city and its areas oC inllucnce are cxplained . Faclors that uefine these relationships as well as those directly affecting the scopc and size (Jf a city' s [CrrilOrial influence were also iden tifjed . Selected mcthods for detcnnining areas of a city's influence bot h from the classical point of vicw as well llsing modern statislic •.l1 and econometric instrument s were also prcsentcd..

(15)