Czy Mikołaj Strachów był pozytywistą?

A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S FÜUA »ДПЕЙАМА 28, fS>90

А л л е и Lcu: t t ' i

CZY MIKOŁAJ STRACHÓW BYŁ POZYTYWISTA?

1 . N i e w s z y s c y b a d a c z e k u l t u r y r o s y j s k i e j u ś w i a d a m i a j ą s o -b i e f a k t , żo w d r u g i e j p o ł o w i e XIX w . t w o r z y l i w R o s j i dwaj M i k o ł a j o w i e M l k o ł a j e w i c z o w i e S t r a c h o w o w l e . P i e r w s z y , b a r d z i e j z n a n y , ż y ł w l a t a c h 1 8 2 8 — 1696 1 b y ł jtidnyra z n a j b l i ż s z y c h p r z y -j a c i ó ł , a t a k ż e k o n s u l t a n t e m w d z i e d z i n i e f i l o z o f i i i m y ś l i s p o ł e c z n e j Ki o d e r a D o s t o j e w s k i e g o i Lwa T o ł s t o j a . D r u g i u r o -d z i ł , si i? w 1852 r . ' d a t y j o g o ś m i i i C i n i e znatoy) 1 od l a t s i e -d e m -d z i e s i ą t y c h w y k ł a d a ł w s e m i n a r iu w duchownym w C h a r k o w i e , P o n i e w a ż o b a j z a j m o w a l i s i ę f i l o z o f i ą i p u b l i k o w a l i swe k s i ą -ż k i p o 4 w la a n y n i i n a z w i s k a m i , n i e k t ó r z y w s p ó ł c z e ś n i b a d a c z e w p r o w a d z e n i z o s t a l i w b ł ą d i b e z z a s a d n i e p r z y p i s a l i c z ę ś ć p r a c S t r a c n o w a m ł o d s z e g o S t r a c h o w o w i s t a r s z o m u . Na p r z y k ł a d , a u t o -r z y a k a d e m i c k i e j , p i $ c 1ot o m o w e j " H ig t o r i i f i l o z o f i i w ZSRR"1 n i e s ł u s z n i e u z n a l i , ż o S t r a c h ó w s t a r s z y j e s t a u t o r e m k s i ą ż e k ; " O c z er k i s t o r t i f i ł o s o f i i з d r i e w r c i e j s z y c h w r i e r a i o n f i ł o s o f i i do n a s t o j a s z c z e g o w r i e m i e n l " , Ch ar ko w 1 9 07 ( p i e r w s z e w y d a n i e - 1 8 9 3 ) o r a z " F i ł ó s o f s k o j e u c z e n i j e o p o z n a n i ! i d o s t o w l e r n o - s t i p o z n a w a j e m ó g o 4 , Cnarkow 1896 ( p i e r w s z a w y d a n i e - 1 8 8 8 ) . B ł ą d t e n p o p e ł n i ł t a k ż e M i k o ł a j S k a t ó w , k t ó r y p r z y g o t o w a ł ? p i e r w s z e , r a d z i e c k i e w y d a n i e -wyboru p i s m S t r a ć h o w a s t a r s z e g o “ i we w s t ą p i ę p r z y p i s a ł mu b r o s z u r ę p t . " U c z e n l j e o B o g i e u o n a c z a t a m r az iu p a“ , Moskwa 1 6 9 3 . Co c i e k a w e , S t r a c h ó w s t a r c z y

1

у

L itie ró tu m a jó

w a r t y k u l e “O z a d a n i a c h h i s t o r i i f i l o z o f i i “3 s k r y t y k o w a ł t a k " U c z e n i j e o B o g i e . . . " , j a k i “O c z e r k I s t o r i i f i ł o s o f i i . . . " j a -k o p r a c e d y l e t a n c -k i e , a w ą t p l i w e j e s t p r z e c i e ż , b y r e c e n z o w a ł i o ś m i e s z a ł w ł a s n e k s i ą ż k i p o d p i s u j ą c s i ę n a d o d a t e k w ła sn ym n a z w i s k i e m . O c z y w i ś c i e w d a l s z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u z aj m u j em y s i ę w y ł ą -c z n i e s p u ś -c i z n ą S t r a -c h o w a s t a r s z e g o . 2 . P y t a n i e p o s t a w i o n e w t y t u l e ma sw e ź r ó d ł o w d o s y ć n i e -z w y k ł e j d l a badart r a d -z i e c k i c h p r a c y P a w ł a S z k u r i n o w a p t , " P o -5 z y t y w i z m w R o s j i XIX w i ek u " . Nauka r a d z i e c k a z w y k l e r o z p a -t r u j e p r o b l e m y p o z y t y w i z m u w R o s j i j e d y n i e w o d n i e s i e n i u d o nau k ś c i s ł y c h , a l b o - p od s i l n y m wpł ywem p u b l i c y s t y c z n y c h p r a c L e n i n a - n e g u j e l u b b a g a t e l i z u j e w pł yw p o z y t y w i z m u na m y ś l r o s y j s k ą 0 . W i ą ż e s i ę t o ś c i ś l o z s o c j o l o g i z u j ą c y m p ojm owan iem t e g o k i e r u n k u j a k o p r o k a p i t a l i s t y c z n e j i d o o l o g i l b u r ż u a z y j n e j i w z w i ą z k u z tym - z p o m n i e j s z a n i e m j e g o w a r t o ś c i w r o z w o j u h i s t o r y c z n y m w s p ó ł c z e s n e j c y w i l i z a c j i . S z k u r i n o w s w o j ą p r a c ą u d o w o d n i ł j e d n o s t r o n n o ś ć t a k i e g o s t a n o w i s k a i n a b a r d z o o b -s z e r n y m m a t e r i a l e o m ó w i ł k s z t a ł t o w a n i e s i ę i p r z e j a w y m y ś l i , j e g o z d a n i e m , p o z y t y w i s t y c z n e j w d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n e j R o s j i , t a k w j e j a s p e k c i e p o s t ę p o w y m , j a k i k o n s e r w a t y w n y m . U s t o s u n k o w a n i e s i ę d o p ro b l e m ów p o r u s z a n y c h p r z e z S z k u r i -nowa wymaga d o g ł ę b n y c h s t u d i ó w . Z a g a d n i e n i a , k t ó r y m i s i ę z a -j ą ł w w i ę k s z o ś c i s ą j e s z c z e b a r d z o m a ł o z b a d a n e . P o n i ż s z e w y-s t ą p i e n i e p o ś w i ę c o n e w i ę c b ę d z i e j e d y n i e p r o b l e m o w i ś w i a t o p o -g l ą d u M i k o ł a j a S t r a c h o w a , k t ó r y w p r a c y r a d z i e c k i e g o b a d a c z a w y s t ę p u j e t o j a k o " b l i s k i p o z y t y w i z m o w i " C s . 1 7 1 , 2 2 7 ] , t o j a -k o w yz n a w c a " d o k t r y n p o z y t y w i s t y c z n y c h " [ s . 2 0 2 ] , t o znów j a -k o " o r t o d o -k s y j n y z w o l e n n i k C om t e' a " [ > . 2 5 4 ] i g ł o s i c i e l " n au -k i w ł a ś c i w i e p o z y t y w i s t y c z n e j " [ s . 3 6 8 ] . 3 Zob. N. S t r a c h o w, P ilo e e fa k ij e о с я вг к г, . S .- P ie t ie r b u r g 1395, s. 433-480. 4 Zob. А. В u d i ł o w s к a j a, B, J e g o r o w, B i b l i o g r a f i a p ie a za tn y c h trudo>j .V. Strachow a, "Uczonyje za p isk i Tartusskogo u n i v i e r - s i t i e t a " 1966, wyp. 184, t . IX, s . 2t3-229,

■ J ? . S. S z к u r i n o w, F o aitiw ism u> R o e e ii XIX ud eka, Mosiwa

I960.

3. W p r a c y S z k u r i n o w a p o j ę c i e " p o z y t y w i z m " , z g o d n i e г t r a -d y c j ą n a u k i r a -d z i e c k i e j , w y s t ę p u j e j a k o b y w dwóch z n a c z e n i a c h ? w s z e r o k i m - " o z n a c z a c a ł o k s z t a ł t d o k t r y n i d e a l i z m u s u b i e k t y -w n e go n a j n o w s z y c h c z a s ó w " , w w ąsk i m - " w yr a ża s y s t e m f i l o z o -f i c z n y c h i s o c j o l o g i c z n y c h p o g l ą d ó w s w e g o z a ł o ż y c i e l a C c o m t e ' a - A. i . . ] , a t a k ż e p o g l ą d y j e g o b e z p o ś r e d n i c h u c z n i ó w i p op u -l a r y z a t o r ó w " [ s . 9 ] . łiówimy " j a k o b y " , p o n i e w a ż b a d a c z r ad z i e * - c k i , c o j e s t c a ł k o w i c i e z r o z u m i a ł e , n i e j e s t w s t a n i e k o n s e -k w e n t n i e d e f i n i c j o m .tym ( a s z c z e g ó l n i e p i e r w s z e j ) d oc h ow ać w i e r n o ś c i . W s p ó ł c z e ś n i e o k r e ś l a n i e p o z y t y w i z m u mianem i d e a l i z -mu s u b i e k t y w n e g o j e s t p o s t a w i e n i e m sp ra w y n a g ł o w i e m e t o d o -l o g i c z n i e j e s t n i e p r z y d a t n e i _ m i a s t o b r a z r o z j a ś n i ć , z a c i e m n i a g o . P o n i e w a ż w sw oim z a ł o ż e n i u p o z y t y w i z m j e s t t a k a n t y i d e a - l i s t y c z n y , j a k i a n t y m a t e r i a l i s t y c z n y . I d e a l i z m i m a t e r i a l i z m t r a k t u j e j a k o m e t a f i z y k ę i ż ą d a s t a w i a n i a t y l k o t a k i c h p y t a r i , n a k t ó r e m o ż l i w a j e s t o d p o w i e d ź s p r a w d z a l n a . N i e p r z y j m u j ą c d e f i n i c j i S z k u r i n o w a , w d a l s z y c h r o z w a ż a -n i a c h k i e r o w a ć s i ę b ę d z i e m y : z j e d n e j s t r o n y o k r e ś l e n i e m B a r -b a r y S k a r g i , i ż p o z y t y w i z m t o " s z e r o k i p r ą d k u l t u r o w y i f i l o -z o f i c -z n y , k t ó r y w d r u g i e j p o ł o w i e XXX w. p r z e n i k a ł do w i e l u d z i e d z i n ż y c i a i t w ó r c z o ś c i , z n a j d u j ą c s w ó j w y ra z n i e t y l k o w f i l o z o f i i , l e c z r ó w n i e ż w l i t e r a t u r z e , h i s t o r i o g r a f i i , a t a k -ż e w k o n c e p c j a c h p o l i t y c z n o - s p o ł e c z n y c h . P r ą d t e n w y c i s k a ł t a k ż e p i ę t n o na p o g l ą d a c h l u d z i , k t ó r z y mu s i ę p r z e c i w s t a w i a -l i , p o d e j m o w a l i j e g o k r y t y k ę . N a l e ż y j e d n a k p a m i ę t a ć , ż e n i g -dy n i e s t w o r z y ł on j a k i e g o ś j e d n e g o m o n o l i t y c z n e g o s y s t e m u ,

że p o s i a d a ł l i c z n e w a r i a n t y , ż e u l e g a ł s t a ł y m m e tam orfoz om " Z d r u g i e j z a ś s t r o n y - w y k o r z y s t a m y m y ś l L e s z k a K o ł a k o w s k i e g o ,

i i s

Pozytyw izm j e s t pewnym s t a n o w i s k i e m f i l o z o f i c z n y m doty czącym w ie dzy l u d z k i e j ; w samym tym s t a n o w i s k u n i * s;j p r z e s a d z o n e , ś c i ś l e b i o r ą c , py-t a n i a o s p os ó b nab yw an ia - w s e n s i e p s y ch o ł o g ic zn y e: lub h i s t o r y c z n y m w ied zy p r z e z l u d z i , P ozytyw izm n a t o m i a s t j e s t z b i o re m r e g u ł o r a z k r y t e

-a. S k a r g a , P olsk a щ £1 f i l o z o f i c z n a w epaoe pozytyw izm u , [ w: j F ilo z o fia i rrtyâl apoł&osna U la ta c h 18Ô&-189&, t . . 1 , Warszawa 1980

rió w w a rt o ś c i o w a n i a od n o szą cy ch s i e do p o z n an i« l u d z k i e g o ; mówi o tym , j a k i e g o r o d z a j u t r e ś c i za w a rt o w nas zy ch w y po w i edzi ach o ś w i e c i e z a s ł u g u -j ą na m i a n o w i e d z y , o ra z p o d aj « riorny p o z w a l a j ą c e o d r ó ż n i ć t o , co s t a -nowi p rz e d m i o t możl iw ego p y t a n i a , od t o g o , o co p y t a ć r o z s ą d n i e n i e p o d o -b n a . P ozytyw izm j e s t wiec. s t a n o w i s k i e m normatywnym re g u l u ją c y m sp o só b u - ży w an ia termi nów t a k i c h , j a k " w i e d z a " , " p o z n a n i e " , " i n f o r m a c j a " ; tym samym r e g u ł y p o z y t y w i s t y c z n e o d r ó ż n i a j ą w pew ien sp osób s p o r y f i l o z o f i -czne i naukowe t a k i e , k t ó r a p ro w a d z i ć w a r t o , od t a k i c h , k t ó r e n i c mają

. . 8 s z a n s r o z s t r z y g n i ę c i a i n i e z a s ł u g u j ą wobec t e g o n a uwag« . 4 . Czy S t r a c h ó w sam u w a ż a ł s i e b i e z a p o z y t y w i s t ę ? O c z y w i ś c i e n i c . B ył p r z e c i e ż m y ś l i c i e l e m , k t ó r y c a ł e sw o-j e ż y c i e p o ś w i ę c i ł w a ł c e o s a m o l s t n o ś ć i n i e z a l e ż n o ś ć k u l t u r y r o s y j s k i e j ( d l a t e g o c z ę s t o n az yw a s i ę g o s ł o w i a n o f l l e m ) , c o n a j d o b i t n i e j s z y w y r a z z n a l a z ł o w j e g o o b s z e r n e j , t r z y t o m o w e j p r a c y z a t y t u ł o w a n e j "Walka z Z ac hodem w n a s z e j l i t e r a t u r z e " ( w y d . 1 8 8 2 - 1 8 9 6 ) . P o z y t y w i z m t r a k t o w a ł j a k o j e d e n z p r z e j a w ó w k r y z y s u m y ś l i z a c h o d n i o e u r o p e j s k i e j , j a k o dowód k o n i e c z n e g o 1 o s t a t e c z n e g o u padku c y w i l i z a c j i Z a c h o d u . N ie ko m u n i ś c i - p i s a ł - n i e m a t e r i a l i ś c i i p o z y t y w i ś c i s ą w i s t o c i e prawdziwymi p r z e d s t a w i c i e l a m i w s p ó łc z e s n eg o o ś w i e c e n i a ; t o j e d y n i e s z k a - r a d z i e ń s t w a p r z e z o ś w i e c e n i e z ro d z o n e i m ają ce s i ł ę t y l k o d l a t e g o , iż t a k samo p e ł n e s ą m e t a f i z y k i , f a n a t y zm u , ś l e p e j w i a r y , j a k i s z k o ł y n a j -d a w n i e j s z e . Człow iek o św ie co n y , umysłowo r o z w i n i ę t y p r z e j r z y ś c i e w i d z i s p r z e c z n o ś c i z aw a rt e w t y c h wołnomyś l i c i e I s t w a c h , w i d z i , że o p i e r a j ą s i c one n a w ą s k i e j w i e r z e . J a k można u z n a / a ć , że w s z y s t k o , co i s t n i e j e , j e s t s u b s t a n c j a ? A lb o , że celem ż y c i a l u d z k i e g o j e s t d o b ro b y t m a t e r i a l n y ? Л1-9 b o , że f i l o z o f i a j e s t j e d n ą z pomyłek l u d z k o ś c i ? Czy t e r m i n “ p o z y ty w i z m " o z n a c z a ł j e d n a k ż e d l a S t r a c h o w a t o s a m o , c o o b e c n i e d l a n a s ? We w s t ę p i e d o sw y ch "S2k i c ó w f i l o z o f i c z n y c h " ( 1 8 9 5 ) S t r a -chów p i s a ł : ä L . K o ł a k o w s k i , F i l o z o f i a p o s y t y u ie t y o a r i a [ o d H u m ’ a do K oła W i& dedbkiego), Warszawa 1966, s . 10-1 1.

9

N. S t г а с h o w, B or*ba e Zapadom u n a s z e j l i t i a r - a t u r i e , ę , 1, K ij ew 1897, s , 241.

J e ś l i ch o dz i o s z k o ł y f i l o z o f i c z n e c z y t e l n i k n i c z n a j d z i e w m o j ej k s i ą ż c e p ra w i c n i c o t a k s i l n y m w o s t a t n i c h d z i e s i ę c i o l e c i a c h p o z y t y w i z -mie i e w o l u c j c n iz m i e ( s z k o l e S p e n c e r a ) , t e o r i e t e zowsxe wydawały » i s i e swego r o d z a j u k o n g l o m e r a t a m i , w k t ó r y c h w ew n ętrzn y zw iązek n i e d a s i c wy-p ro w a d z i ć z o k r e ś l o n y c h p o d s t aw , l e c z t r z e b a gó odgadywać p s y c h o l o g i c z -n i e lub h i s t o r y c z -n i e . Ni e podejmował em s i e t a k i e g o z a d a n i a , gdyż p rz y p u -s z c z a ł e m , że s a t o tw o ry ch w i l o w e, k t ó r e z n i k n ą z b i e g i e m c z a s u , p o n i e -waż n i c z a w i e r a j * w s o b i e z a s ad d łu g ow i ecz n yc h* 0 .

W in n ym m i e j s c u S t r a c h ó w w y r a ź n i e o d g r a d z a od p o z y t y w i z m u t a k k o n c e p c j e C l a u d e ' a B e r n a r d a , j a k i t z w , " c z y s t y empiryzm", c h a r a k t e r y s t y c z n y , j e g o z d a n i e m , g ł ó w n i e d i a m y ś l i a n g i e l -s k i e j ( M i l i ) 1 *. D l a m y ś l i c i e l a r o s y j s k i e g o p o z y t y w i z m , b ę d ą c " z j a w i s k i e m c z y s t o f r a n c u s k i m " ' ' , o g r a n i c z a s i ę w ł a ś c i w i e t y l -k o ula " s z -k o ł y C o m t e ' a " 13 1 j a k o t a k i z a w s z e t r a k t o w a n y j e s t p r z e z n i e g o n i e p r z y c h y l n i e . S z k u r i n o w n i e ma. w i ę c , n a szy m z d a -n i e m , ż a d n y c h p o d s t a w d o o k r e ś l a n i a S t r a c h o w a mianem " o r t o -d o k s y j n e g o Z w o l e n n i k a C o m te ' a " . 5 . A c o p r z e m a w i a n a k o r z y ś ć s t a n o w i s k a r o z p a t r u j ą c e g o ś w i a t o p o g l ą d S t r a c h o w a w d u c h u p o z y t y w i z m u ? S t r a c n o w z w y k s z t a ł c e n i a b y ł p r z y r o d n i k i e m , c e n i ł n a u k i ś c i s ł e , b y ł jed nym z n i e l i c z n y c h m e t o d o l o g ó w n a u k i w m y ś l i r o -s y j -s k i e j . J e g o z a s ł u g i w tym z a k r e s i e w s p ó ł c z e ś n i e s ą n i e d o -c e n i a n e , a p r z e -c i e ż n i e p r z y p a d k o w o w d r u g i e j p o ł o w i e XIX w. k i l k a k r o t n i e w z n a w ia n o j e g o r o z p r a w y : "0 m e t o d o l o g i i nauk przy-r o d n i c z y c h i i c h z n a c z e n i u w w y k s z t a ł c e n i u o g ó ln ym " ( 1 8 6 5 , 1 9 0 0 ) , "O p o d s t aw ow y c h p o j ę c i a c h w p s y c h o l o g i i t f i z j o l o g i i " ( 1 8 8 6 , 1 8 9 4 , 1 9 0 4 ) , " ś w i a t j a k o c a ł o ś ć . S z k i c e z n a u k i o p r z y r o d z i e " ( 1 8 7 2 , 1 8 9 2 ) , S t r a c h ó w b y ł t a k ż e z n a k om i ty m t ł u m a c z e m , p o p u l a r y z a t o r e m i k r y t y k i e m m y ś l i z a c h o d n i o e u r o p e j s k i e j . D z i ę k i j e g o p r z e k ł a -dom s p o ł e c z e ń s t w o r o s y j s k i e m o g ł o z a p o z n a ć s i ę m i ę d z y i n n y m i z k i l k u t o m o w ą “H i s t o r i ą f i l o z o f i i " Kuno F i s c h e r a ( r o s . w yd. 10 S t r a c h ó w , H l o a o f o k i j e o o z e i b i , s . X-XX, " Zob. t a a i e , s . »48-15Q, 3 78 -3 7 9 , 12 S t r a с h o v , B o r 'b a e Zapadom, t . 3 , K ijew 1898 , 8. 97 . S t r a c h ó w , H lo e o fB k ije оояегкгл s . 37 8.

1 8 6 2 - 1 8 6 5 ) , z " ż y c i e m p tak ów " A l f r e d a Br eh ma ( w y d . r o s . 1 8 6 6 ) , z " H i s t o r i ą m a t e r i a l i z m u " F r y d ę r y k a L a n g e g o ( w y d . г о з . 1 8 8 1 - - 1 8 8 3 ) , a t a k ż e z p r a c a m i p o z y t y w i s t ó w - z e "Wstępem d o medy-c y n y e k s p e r y m e n t a l n e j " C l a u d e ' a B e r n a r d a ( w y d , г о з . 1 8 6 6 ) i г " I n t e l i g e n c j ą " H i p o l i t a T a i n e ' a ( w y d . r o s . 1 8 7 2 , p t . "Ob u m ie i p o z n a n i i " ) . Spod j e g o p i ó r a w y s z ł o t a k ż e k i l k a r o z p r a w o p o -z y t y w i s t a c h z a c h o d n i o e u r o p e j s k i c h « " C l a u d e B e r n a r d o m e t o d z i e e k s p e r y m e n t a l n e j " ( 1 8 6 7 ) , "0 m e t o d z i e c z y s t o e m p i r y c z n e j “ ( 1 8 7 2 ) , “M i l i " ( 1 8 7 0 ) , " M i l i w s w o j e j a u t o b i o g r a f i i " ( 1 8 7 4 ) , "U wagi o T a i n i e " ( 1 8 9 3 ) , a t a k ż e o m y ś l i c i e l a c h b a r d z i e j l u b m n i e j b l i s k i c h p o z y t y w i z m o w i - o E r n e ś c i e R en an i e , D a w i d z i e S t r a u s s i e i i n n y c h . » S ą t o j e d n a k t y l k o z e w n ę t r z n e p r z e j a w y z a i n t e r e s o w a n i a my-ś l ą z a c h o d n i o e u r o p e j s k ą . S p r ób u jm y w i ę c t e r a z z a g ł ę b i ć s i ę w ś w i a t o p o g l ą d S t r a c h o w a i w y d o b y ć s t a m t ą d e l e m e n t y p r z e m a w i a -j ą c e z a i p r z e c i w o k r e ś l a n i u g o mianem p o z y t y w i s t y . 6 . L e s z e k K o ł a k o w s k i w y r ó ż n i a c z t e r y n a j w a ż n i e j s z e r e g u ł y , j a k i c h w e d l e d o k t r y n y p o z y t y w i s t y c z n e j t r z y m a ć s i ę n a l e ż y ''*■ 3 ą t o : r e g u ł a f e n o m e n a l i z m u , n o m i n a l i z m u , r e g u ł a n e g u j ą c a w a r -t o ś c i p o z n a w c z e s ą d ó w o c e n i a j ą c y c h i w y p o w i e d z i n o r m a ty w n y c h , o r a z w i a r a w z a s a d n i c z ą j e d n o ś ć m e t o d y w i e d z y . R e g u ł a f o n e m e n a l i z m u z a k ł a d a , i ż " n i e ma r ó ż n i c y r e a l n e j m i ę d z y » i s t o t ą « a » z j a w i s k i ö m « " . O d r z u c a w i ę c j a k o b e z p o d -s t a w n o w s z e l k i e b y t y w y k r a c z a j ą c e p o z a d o ś w i a d c z e n i e , j a k n p . " m a t e r i a " i " d u c h “ . S t r a c h ó w t z g a d z a j ą c s i ę z p o z y t y w i s t a m i , ż e “m ą t e r i a l i z r a j e s t n a j ł a t w i e j s z ą m e t a f i z y k ą " , o d r z u c a ł j e d -n o c z e ś -n i e e m p i ry z m j a k o " n a j ł a t w i e j s z ą " f o r m ę p o z n a n i a 1 5 . J o g o i d e a ł e m b y ł o p o z n a n i e a p r i o r y c z n e , k t ó r e g o p od m i o t e m j e s t c z ł o w i e k z d u s z ą i c i a ł e m . S t r a c h o w o w s k i d u a l i z m p r o w a d z i ł do s f o r m u ł o w a ń t y p u " ż y c i e d u s z y j e s t d l a n a s b e z p o ś r e d n i ą r z e -c z y w i s t o ś -c i ą " 1 6 , -c o z r e g u ł ą f e n o m e n a l i z m u b y ł o w j a w n e j s p r z e -c z n o ś -c i . Qb oanownych p o n ia tija e h p e i c h o ł o g i i i f i i s i o b s g i l

,

D u a l i z m s t r a c h o w a n i e d a j e s i ę t a k ż e p o g o d z i ć z r e g u ł ą n o - m i n a l i z m u , k t ó r a z a k a z u j e p r z y p u s z c z a ć , "by j a k a k o l w i e k w i e -d z a fo r m u ł o w a n a w t e r m i n a c h o g ó l n y c h m i a ł o w r z e c z y w i s t o ś c i i n n e o d p o w i e d n i k i a n i ż e l i j e d n o s t k o w e p r z e d m i o t y k o n k r e t n e " . S t r a c h ó w b a r d z o c z ę s t o d o sw yc h roz w ażar f w p r o w a d z a ł b y t y , k t ó r e p o z y t y w i ś c i t r a k t o w a l i j a k o m e t a f i z y c z n e u r o j e n i a . Cha-r a k t e Cha-r y s t y c z n e d l a n i e g o b y ł o m ó w i e n i e n p , o "Styciu" j a k o s w o i s t y m a b s o l u c i e , k t ó r e g o p o z n a n i e w s p o s ó b e m p i r y c z n y n i e 17 18 j e a t m o ż l i w e . S t r a c h o w o w s k i e "ż ywe ż y c i e ” , b y t t a k c z ę s t o w y s t ę p u j ą c y r ó w n i e ż w t w ó r c z o ś c i A p o l l o n a G r i g o r j e w a i F i o d o r a D o s t o j e w s k i e g o , d l a p o z y t y w i s t y n i e ma j a k i e g o k o l w i e k r e a l n e -g o u z a s a d n i e n i a C j o s t n a t o m i a s t c i e k a w ą a n t y c y p a c j ą p ó ź n i e j -s z y c h " f i l o z o f i i ż y c i a " ) . P o n i e w a ż S t r a c h ó w n i e p o jm o w a ł w i e d z y a n i f e n o m e n a ł i s t y - c z n i e , an.1 n o m i n a l i s t y c z n i e , n i e p r z e s t r z e g a ł t a k ż e r e g u ł y , k t ó r a p r z e c z y w a r t o ś c i p o z n a w c z e j są d ów o c e n i a j ą c y c h i w ypo -w i e d z i n o r m a t y -w n y c h . W i ą z a ł o s i ę t o ś c i ś l e z j e g o p o g l ą d a m i r e l i g i j n y m i . D l a p r z y k ł a d u - p r a w d a , d o b r o , w o l n o ś ć b y ł y d l a n i o g o " p o j ę c i a m i s t o j ą c y m i p o n a d z w y k ł y m i form ami p o z n a n i a , w y m a gaj ąc ym i s z c z e g ó l n e g o r o d z a j u m y ś l e n i a , a j e d n o c z e ś n i e d a -nymi nam b e z p o ś r e d n i o i b ę d ą c y m i z a s a d n i c z ą t r e ś c i ą n a sz e g o ży - c i a d u ch ow e go " . T a k i e p o s t a w i e n i e t e j s p r a w y , j a k o n i e m og ą c e z n a l e ź ć p o -t w i e r d z e n i a w d o ś w i a d c z e n i u , b y ł o o c z y w i ś c i e s p r z e c z n e z f i -l o z o f i ą p o z y t y w i s t y c z n ą . T a k ż e S t r a c h o w o w s k i p se u d o n a u k o w y n a -c j o n a l i z m , a f i r m u j ą -c y w a r t o ś -c i " g l e b y r o s y j s k i e j " , n i e ma j a -k i e g o -k o l w i e -k u z a s a d n i e n i a w d o k t r y n i e p o z y t y w i s t y c z n e j . S p o ś r ó d f u n d a m e n t a l n y c h i d e i p o z y t y w i z m u , w y m i e n i o n y c h p r z e z L e s z k a K o ł a k o w s k i e g o , d o S t r a c h o w a d a s i ę o d n i e ś ć j e d y -n i e w i a r ę w z a s a d n i c z ą j e d n o ś ć m e t o d y ' w i e d z y . J e d n a k d l a my-ś l i c i e l a r o s y j s k i e g o p o d s t a w ą t e j j e d n o ś c i b ę d z i e n i e e m n l

-Zob. пр. Я. S t r & с h o w, la i a t a r i i l itie r a tu r n o a o n i g i l i a - ma. Ш 1 - 2 Ш , S . - P ie ti e r b u r a 1890, e . 99-100.

>8

Zob. np. 8 t r a c h o w , Вov*ba в Zapadom. . . , t . 2 , Kijew 1897.

e . 170. * *

’ 19

r y z m , a a p r i o r y z m , p o z n a n i a r a c j o n a l n o w ' l e g l o

-7 . J ak w i d z i m y , w e d ł u g d e f i n i c j i L e s z k a K oł ak ow ski ego S t r a -chów p o z y t y w i s t ą b y ć n i e m ó gł - z b y t w i e l e e l e m e n t ó w m e t a f i z y -c z n y -c h z a w i e r a j e g o ś w i a t o p o g l ą d . S pr ó b u jm y t e r a z p r z e ś l e d z i ć i d o e z a w a r t e w s p u ś c l ź n ^ e m y ś l i c i e l a r o s y j s k i e g o p od k ą tem s t a n o w i s k a B a r b a r y S k a r g i . D l a L e s z k a K o ł a k o w s k i e g o p o z y t y w i z m j e s t p r z e d e w s z y s t k i m e c j e n t y s t y c z n ą p o s t a w ą m e t o d o l o g i c z n ą , k t ó r ą o d n a j d u j e on n a -w e t -w m y ś l i ś r e d n i o -w i e c z n e j . N a t o m i a s t B a r b a r a S k a r g a s t a r a s i ę p o z y t y w i z m u z e a c j e n t y z m e m n i e u t o ż s a m i a ć , g d y ż , m a ją c ś w i a -d o m o ść z m i e n n o ś c i p o s t a w y s c j e n t y a t y c z n e j w r o z m a i t y c h o k r e -s a c h h i -s t o r y c z n y c h , d l a p o z y t y w i z m u r e z e r w u j ą ' o n a j e d y n i e e - p o k e d r u g i e j p o ł o w y XIX w. J e j z d a n i e m , z a k r e s y t y c h dwóch p o j ą ć k r z y ż o w a ł y s i ę i t r u d n o j e s t w y z n a c z y ć i c h d o k ł a d n e g r a -n i c e . 3 e z w ą t p i e n i a s t a n o w i s k o p o l s k i e j b a d a c z k i b l i ż s z e j e s t h i s t o r y k o m l i t e r a t u r y , k t ó r z y mianem p o z y t y w i z m u o k r e ś l a j ą c a -ł ą op o k ą l i t e r a c k ą . Wśród n a j w a ż n i e j s z y c h c e c h c h a r a k t e r y z u j ą c y c h p o z y t y w i z m j a k o p r ą d k u l t u r o w y i f i l o z o f i c z n y d r u g i e j p o ł o w y XIX w. wy-m i e n i ć n a l e ż y : u p o w s z e c h n i e n i e o ś w i a t y , p o p u l a r y z a c j ę n a u k i i l a i c k i e g o ś w i a t o p o g l ą d u ( z czym s i e w i ą ż e t e n d e n c j a a n t y m e t a - f i z y c z n a i n i e c h ę ć d o r e l i g i i ) , ' t e n d e n c j ą e c j e n t y s t y c z n ą , a w ś l a d z a tym - i d e ę p o d n i e s i e n i a n auk h u m a n i s t y c z n y c h d o p o z i o -mu n au k p r z y r o d n i c z y c h , e w o l u c j o n i z m , u t y l i t a r y z m w e t y c e , u t y l i t a r y z m w s2t u e e , t r a k t o w a n i e d z i e ł a l i t e r a c k i e g o g e n e t y -c z n i e o r a z p o m n i e j s z a n i e , a n i e k i e d y n e g o w a n i e z n a c z e n i a n a -2 1 r o d u j a k o i s t o t n e j k a t e g o r i i h i s t o r i o z o f i c z n e j Z w y m i e n i o n y c h c e c h n a j b l i ż s z y m i S t r a c h o w o w i b y ł y : upow-s z e c h n i e n i e o ś w i a t y i p o p u l a r y z a c j a n a u k i . Z n a l a z ł o t o s w o j e o d z w i e r c i e d l e n i e j u ż w j e g o p i e r w s z y c h a r t y k u ł a c h z c y k l u “No-w o ś c i n au k p r z y r o d n i c z y c h " , z a m i e s z c z a n y c h w 1 8 57 r . n a ł a -mach c z a s o p i s m a " ź u r n a ł M i n i s t . i e r s t w a N a r o d n o g o P r o s w i e s z c z e -20

Por. N. S t г а с h o w, £> m io to d ie je e iie e tw is n n y c f h nauk i ic h zn a c a er.ii u оЬааствет d b m z c u a n i i, S .- P i e t U r b u r g *865, s . V-VI i P i e - r ie p iü k a !.. T e ł a togo а 11, Stva ch a jy m , S . - P i e t i e r b u r g 1913, в. 337-358.

2 ł

Oprócz p r гг cytowanych zob, Slou m ik temi-ridu lit e r a o k ia h , Wro- cław-Wa r a z aw .ar К r a tów~ Gd ans к \')7 b, $. 333-335,

n i j a " , a n a s t ę p n i e w s z e r e g u I n n y c h p r a c w ł a s n y c h 1 we wspom-n i a wspom-n y c h t ł u m a c z e wspom-n i a c h l i t e r a t u r y z a c h o d n i e j . p o p u l a r y z a c j a n a u k i i o ś w i a t y n i e p r o w a d z i ł a j e d n a k S t r a c h o w a w żadnym r a -z i e d o n e g a c j i m e t a f i -z y k i i d o ś w i a t o p o g l ą d u l a i c k i e g o . M eta-f i z y k a z a w s z e p o z o s t a w a ł a d l a n i e g o " n a j w y ż s z y m , p raw dz iw ym p o z n a n i e m , w p o r ó w n a n i u z -k tórym p o z n a n i e z w y k ł e j e s t c a ł k o -w i c i e n i e d o s t a t e c z n e , g d y ż n i e o b e j m u j e i s t o t y b y t u r z e c z y w i -2 -2 s t e g o " , a r e l i g i j n o ś ć S t r a c h ó w « n a j s i l n i e j o d z w i e r c i e d l i ł a 23 s i ę w k r y t y c e t e o r i i D a r w i n a T e n d e n c j i s c j e t i t y s t y c z n e j u l e g ł S t r a c h ó w w tym s e n s i e , i ż n au k a b y ł a d l a n i e g o w i e l k i m a u t o r y t e t e m . J e d n a k , d o c e n i a j ą c w a r t o ś ć n auk p r z y r o d n i c z y c h i z a j m u j ą c s i ę n i m i ( " 0 k o ś c i a c h n a d g a r s t k a u s s a k ó w ” - 1 8 5 7 ) , f i l o z o f i ą t r a k t o w a ł z a w s z e j a k o 2 4 a p r i o r y c z n ą n au k ę nauk i p o d s t a w ę w s z e l k i e j m e t o d o l o g i i Obca b y ł a mu w i ę c r ó w n i e ż i d e a p o d n i e s i e n i a h u m a n i s t y k i d o p o -z i o m u nauk p r z y r o d n i c z y c h - g ł o s i ł n a t o m i a s t p r ym at l o g i k i i 2 S r a c j o n a l i z m u we w s z e l k i c h r o z w a ż a n i a c h U t y l i t a r y z m w e t y c e i s z t u c e , t a k c h a r a k t e r y s t y c z n y w Ro-s j i d l a p o g l ą d ó w t z w . r e w o l u c y j n y c h d e m o k r a t ó w i n a r o d n i k ó w ( n p . d l a C z e r n y s l e w s k l e g o i Ł a w r o w a ) , S t r a c h ó w z w a l c z a ł z a -w z i ę c i e p o c z ą w s z y od l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h ( n a ł a m a c h c z a s o p i s m b r a c i D o s t o j e w s k i c h - "Wremia" i “E p o c h a " ) k r y t y k u j ą c t a k t e -o r i ę " r o z u m n e g o e g o i z m u " , j a k i w s z e l k ą t e n d e n c y j n o ś ć w l i t e -2 6 r a t u r z e O n a c j o n a l i z m i e S t r a c h o w a j u ż w s p o m i n a l i ś m y . Do k oric a ż y -c i a b r o n i ł o n k a t e g o r i i n a r o d o w o ś c i j a k o p o d s t a w y w s z e l k i c h roz w ażar f ń i s t o r l o z o f i c z n y c h , a n a w e t e s t e t y c z n y c h ; w s p i e r a ł sw oi m a u t o r y t e t e m p a n s l a w i s t y c z n o - r u s o f i ł s k i e k o n c e p c j e M i k o-ł a j a D a n i l e w s k i e g o i “w a l c z y ł z Z ac hod em w l i t e r a t u r z e r o s y j -s k i e j “ 2 7 . 22 ' S t r a c h ó w ,

Filoaofekije ocï.erki,

ie

27

Do r o z w i ą z a n i a p o z o s t a ł w i ę c nam j u i t y l k o p r o b l e m e w e n -t u a l n e g o -t r a k -t o w a n i a p r z e z S t r a c h o w a d z i e ł a l i t e r a c k i e g o g e -n e t y c z -n i e . Musimy p r z y z n a ć , ż e t u t a j m y ś l i c i e l r o s y j s k i b l i -s k i b y ł p o z y t y w i z m o w i . B l i s k o ś ć t a w y n i k a ł a j e d n a k z e z b i e ż -n o ś c i p o m i ę d z y t e o r i ą c z y n n i k ó w s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a g e n e t y z m T a i n e ' a ( r a c a , ś r o d o w i s k o i c z a s ) a H e g l o w sk i m h i s t o r y z m e m 2 8 . S t r a c h ó w sam d o s t r z e g ł ową z b i e ż n o ś ć i c h o ć p o d s t a w o w e z a ł o -ż e n i a e s t e t y k i T a i n e ' a k r y t y k o w a ł , g e n e t y z m w r o z p a t r y w a n i u l i t e r a t u r y n i e b y ł mu o b c y 2 ' . O c z y w i ś c i e s i l n i e j o d d z i a ł a ł na n i e g o H e g e l n i ż T a i n e , c o n i e z m i o n i a j e d n a k f a k t u , ż e w sw y ch k o n c e p c j a c h m e t o d o l o g i c z n y c h d o t y c z ą c y c h l i t e r a t u r y i j e j h i s t o r i i b y ł w w i e l u m om en tach z g o d n y z "duchem e p o k i ” . S t r a c h ó w r o z p a t r y w a ł d z i e ł o l i t e r a c k i e p r z e d e w sz y s tk im j a -k o z j a w i s -k o s p o ł e c z n e , s t a r a ł s i ę u w aru nk ow ać j e g o p o w s t a n i e p od o b n ym i c z y n n i k a m i j a k i T a i n e , z t y m , ż e " r a s a " b y ł a u n i e g o " n a r o d o w o ś c i ą " , a " ś r o d o w i s k o " - • " g l e b ą " . T a k ż e j e g o k o n c e p c j ą t y p ó w l i t e r a c k i c h i s p o ł e c z n y c h m ożn a b y ł o b y p o ró w -n y w ać z e s t e t y k ą T a i -n e ' a . Co p r a w d a , S t r a c h ó w p r z e j ą ł j ą od 30 " o s t a t n i e g o rom a n ty k a " A p o l l o n a G r i g o r j e w a , o k t ó r y m j e d n a k A l e k s a n d e r B r l ic k n e r p i s a ł , i ż " z a s a d y T a i n e ' a dawno p r z e d T a i -3 1 nem s f o r m u ł o w a ł " 8 . I t a k n a s z e r o z w a ż a n i a p r o w a d z ą d o n e g a t y w n e j o d p o w i e -d z i n a p o s t a w i o n e w t y t u l e p y t a n i e , s t r a c h o w a p o z y t y w i s t ą n a -z w ać n i e m oż n a . W o s t a t e c z n o ś c i i z w i e l o m a z a s t r z e ż e n i a m i możemy j e d y n i e m ówić o p e w n y c h e l e m e n t a c h p o z y t y w i z m u , k t ó r e o d d z i a ł a ł y n a j e g o ś w i a t o p o g l ą d . B ł ą d P a w ł a S z k u r i n o w a t ł u m a -cz ym y s o b i e , z j e d n e j s t r o n y - skromnym d o r o b k i e m n a u k i r a -d z i e c k i e j w b a d a n i a c h n ad p o z y t y w i z m e m , z d r u g i e j - n l e d o g ł ę - o n ą z n a j o m o ś c i ą s p u ś c i z n y j e d n e g o z n a j w i ę k s z y c h e r u d y t ó w r o -s y j -s k i c h , k t ó r y w d o d a t k u z r ó ż n y c h p r z y c z y n ( c e n z u r a , wyma-g a n i a r e d a k t o r ó w i t p . ) n i e z a w s z e w y p o w i a d a ł s i ę c a ł k o w i c i e 28

Por. Z. M i t o s e k , T e o rie badań l i te r a a k i a h , Warszawa 1983, 6. 8 0 -8 1.

29

Zob. S С г а с Ъ o w, Bor’ ba в Zapadom.. . , t . 3, в. 104-108.

30 4

Zob. пр. N. S t r a c h ó w , K r i tie e e a k ij e a t a t j i ob I . Tur-g ie n ie w ie i L, T c ie to m , t , 1, Kijew 1901, s , 229-230, 246-247 i i n .

3 1 А. В r ü с к n e r , H i s t o r ia l it e r a t u r y r o s y j s k i e j , t . 2 j Lwów 1923, я. 234.

j e d n o z n a c z n i e . N a j l e p s z y m t e g o p r z y k ł a d e m b y ł o z a m k n i ę c i e p r z e z c e n z u r ę c z a s o p i s m a b r a c i D o s t o j e w s k i c h "Wriemla" z a p r o -p o l s k i e rz ek om o s t a n o w i s k o w a r t y k u l e o p o w s t a n i u s t y e z n i o -3 2 wyrr. .. F i o d o r D o s t o j e w s k i - p r z e s a d n i e z ł o ś l i w i e t a k s c h a r a k t e -r y z o w a ł t ę c e c h ę S t -r a c h o w a : f

J a k o k r y t y k b a r d z o p rzyp om in a owa P us zk in o w s k ą s w atkę w b a l l a d z i e "P an m ł o dy " , o k t ó r e j p o e t a po w i ad a:

P i e ro g a m i s w at k a s i e o b j a d a I t a k k o ł u j ą c , r z e c z w yk ł ad a.

P ie ro g a m i i y c i a n a s z k r y t y k b a r d z o l u b i ł s i e o b j a d a ć i t e r a s t e ż . zajm u-j e dwie i n t r a t n e pod w zględem l i t e r a c k i m p o s a d k i , w i ę c w a r t y k u ł a c h swo-i c h r z e c z c a ł a musi w y k ł ad a ć k o ł u j ą c , k r a ż a c w o k ó ł , aby t y l k o n i c d o t -ч kmjć j e j s e d n a 3 3 . I n s t y t u t F i l o l o g i i R o s y j s k i e j U n i w e rs y t e t Łódzki Анджей Лазари БЫЛ ЛИ НИКОЛАЙ СТРАХОВ ПОЗИТИВИСТОМ? В статье доказывается необоснованность причисления Павлом Шкурино- вым Николая Страхова к позитивистам ( с м . : П. С. Шкуринов, Позитивизм в России XIX века. Носкаа 1Э80). Основой рассуждений о позитивизме послу-жили работы польских ученых: Барбары Скарги и Лешка Колаковского. 32

Zob. A. I а г a t i , W kręgu Fiodora D o stojew skieg o . D ostojew - b k i i pan elauizv. M ik o ła ja D a n ile u ek ieg o , "Przegląd Humanistyczny" 1984, nr 5 / 6 , s . 112-ł 15,

33

F. D o s t o j e w a k i , Z n o ta tn ik ó w , Wybrał, p r z e ł o ż y ł , s ł o -wem wstępnym i p rzypi san i op atrzył Z. p o d g ó r z e c , Warszawa 1979, ». 339,