Ingerencja ZSRR w życie kulturalne Polski : 1944-1953

Wiesław Choriew

Ingerencja ZSRR w życie kulturalne

Polski : 1944-1953

Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 6, 257-265

2000

TtAPIS

Seria VI 2000

Wiktor Choriew

Ingerencja ZSRR w życie kulturalne Polski

(1944-1953)

S

to su n k i p o m ię d zy Polską a Rosją zawsze układały się po d p o tę żn y m w p ły w em sytuacji p olitycznych, któ re zaostrzały się w latach przełom ów . N a p oczątku X V II w iek u o k re- ślały je w yd arzen ia smuty, w X IX w iek u — polskie pow stania n arodow o w y zw o leń cze, w w ie­ ku X X — p rz e w ró t październ ik o w y w R osji, w o jn a p o lsk o -rad zieck a 1920, czw arty ro zb ió r Polski w e w rz e śn iu 1939 i późniejsze tego konsekw encje.

D o o k resó w p rze ło m o w y ch należą także pierw sze lata po drugiej w o jn ie św iatow ej, kiedy u jaw n iło się d ążenie Z S R R d o sow ietyzacji Polski. W yzw olenie Polski przez arm ię radziecką u c h ro n iło n a ró d polski p rzed biologiczną zagładą, lecz nie dało m u m ożliw ości sw ob o d n eg o decydow ania o sw o ich losach. Z w iąz ek R adziecki za p o m o c ą ró żn y ch środków , nie w yłącza­ ją c te rro ru policyjnego, n arz u cił Polsce w łasny system polityczny.

Pod koniec lat cz terdziestych w Polsce, ja k i w w iększości krajów E u ro p y środkow ej i p o łu d n io w o w sc h o d n ie j, u trw alił się reżim k o m u n isty cz n y typu stalinow skiego. O lb rzy m ią rolę w takim biegu w y d arzeń odegrała obecność na te re n ie kraju w o jsk radzieckich, a także d o rad c ó w ze Z w iąz k u R adzieckiego, działających w arm ii polskiej i organach bez p ie cz eń ­ stwa, ja k ró w n ież w in n y c h p olskich instytucjach p olitycznych i ek o n o m icz n y ch , oraz nacisk p o lityczny kie ro w n ic tw a Z S R R na w ładze polskie i organizow ane przez nie „p rzek u cie” ideologiczne lud n o ści polskiej.

O strategicznych zam ierzen iach w ładz radzieckich w obec Polski i m e ch a n izm ie ich rea­ lizacji m o ż n a sądzić na podstaw ie n ie k tó ry ch d o stęp n y ch dzisiaj d o k u m e n tó w archiw alnych, k tó re o m ó w ię p o k ró tce w m o im artykule.

258 W ik to r C h o r ie w

C zęść o m aw ianych d o k u m e n tó w o p ublikow ana została ostatnio przez In sty tu t S łow ia- n o zn aw stw a Rosyjskiej A kadem ii N a u k 1, in n e znalazłem w ró żn y c h archiw ach radzieckich.

D o k u m e n ty te w skazują, że plany Z S R R co do przyszłości Polski przem y śliw an e były je szc ze podczas wojny. 10 stycznia 1944 ro k u je d e n z w ysoko postaw io n y ch d y p lo m a tó w radzieckich J. M ajski w m e m o riale po d adresem W M o ło to w a pisał o losach po w o jen n ej Polski:

C e le m Z S R R p o w in n o być stw o rzen ie Polski niezależnej i zdolnej do życia, n ie je s te ś m y je d n a k zainteresow ani n a ro d z e n ie m się Polski zbyt w ielkiej i zbyt silnej. W przeszłości Polska praw ie zaw sze była w ro g ie m Rosji. C z y przyszła Polska b ędzie p raw d ziw y m przyjacielem Z S R R (przynajm niej za życia n ajbliż­ szego pokolenia), n ik t z pew n o ścią orzec nie m oże. W ielu w to w ątpi, i spra­ w ied liw o ść w ym aga stw ierdzić, że dla takich w ątpliw ości istnieją w ystarczające podstawy. Biorąc p o d uw agę pow yższe, należy ostrożniej kształtow ać Polskę p o w o je n n ą w m ożliw ie m in im aln y ch rozm iarach, ściśle przestrzegając zasady granic etno g raficzn y ch 2.

P óźn iej plany te m o d yfikow ano. P rzedsięw zięto cały szereg kroków, zm ierzających do u sta n o w ien ia w Polsce re ż im u k o m u n isty cz n eg o na m o d łę radziecką. N ie będę w sp o m in a ł o politycznych, policyjnych i ek o n o m icz n y ch fo rm a ch nacisku na Polskę, zatrzy m am się je d y n ie na n ie k tó ry ch d o k u m e n ta c h , dających pojęcie o roli tak zw anego czyn n ik a radziec­

kiego w życiu k u ltu ra ln y m Polski w latach 1944-1953. O k re s te n zam yka ro k śm ierci Stalina, p o której zaczyna się d łu g o trw ała agonia stw o rzo n eg o przez niego system u.

R adziecki m e c h a n iz m ideologicznej o b ró b k i św iadom ości m asow ej w Polsce i w p ły w u na rozw ój k u ltu ry polskiej pracow ał na rzecz propagandy polityki Z S R R , ideologii k o m u n i­ stycznej, w z o ró w k u ltu ry radzieckiej. C zęściam i tego m e ch a n izm u były am basada radziecka, W szechzw iązkow e Tow arzystw o Łączności K ulturalnej z Z agranicą (W O K S ), R adzieckie B iu ro In fo rm a cy jn e (Sowinformbiuro), w yd aw n ictw o literatu ry w języ k ach obcych, z jed n o ­ czenie Mieżdunarodnaja Kniga, C e n tra la E k sp o rtu F ilm u R adzieckiego (Soweksportfdm), red ak ­ cja polska radia radzieckiego, K om isja Z ag ran iczn a Z w iąz k u P isarzy R adzieckich, T ow arzy­ stw o P rzyjaźni P olsko-R adzieckiej i in n e urzędy.

O d pierw szy ch dni istnienia pow o jen n ej Polski w spraw y polskie aktyw nie ingeruje am basada radziecka, która p ouczała polskich działaczy politycznych, w tym ró w n ież w zakre­ sie p ro p ag an d y i kultury.

1 Zob. N K W D i polskoje podpolie 1944-1945 (Po „osobym papkam” I. W. Stalina), Moskwa 1994; Wostocznaja Jewropa w dokumientach rossijskich archiwów 1944-1953, t. 1: 1944-1948, M oskwa-Nowosibirsk 1997; t. 2:

1949-1953, M oskwa-Nowosibirsk 1998; Sowietskij faktor w Wostocznoj Jewropie 1944-1953, t. 1: 1944-1948. Dokumienty, Moskwa 1999.

In g e re n c ja Z S R R w życie k u ltu ra ln e P o lsk i (1944—1953) 259

W ro zm o w ie 1 sierpnia 1945 ro k u z p olskim p re m ie re m O só b k ą -M o ra w sk im na te m at sytuacji politycznej w Polsce radca am basady Jak o w lew zw rócił uw agę M oraw skiego na to, że w p u blikacjach w ie lu polskich gazet nie docenia się roli działaczy państw ow ych. J a k do n o si Ja k o w lew w notatce służbow ej dla W yszyńskiego, M oraw ski zgodził się z krytyką, dodając:

* * 3

„Weźmy na przykład tow arzysza Stalina, gra tak o lbrzym ią r ol ę. . .

N ie m niej służalczo o Stalinie w ypow iadał się C yrankiew icz, któ ry w ro zm o w ie z tym że Ja k o w lew em w sie rp n iu 1947 ro k u oświadczył:

My, socjaliści polscy, uw ażam y tow arzysza Stalina za tak znaczący dla nas au to ry tet, że rady je g o p o w in n y być dla nas linią p rze w o d n ią.4

P óźniej B ie ru t zw racał się d o Stalina „K ochany i D ro g i Tow arzyszu S talinie”, m eldując w liście z 15 kw ietnia 1950 ro k u o u tw o rz e n iu S ekretariatu O rganizacyjnego K C P Z P R

„w edług W aszych ra d ” .

A m basada radziecka n ie jed n o k ro tn ie zgłaszała C yrankiew iczow i ró żn e dezyderaty, za które, ja k referu je Jakow lew , te n „szczególnie gorąco dzięk o w ał”. D o tyczyło to m iędzy in n y m i w y d aw n ictw a PPS ,^Wiedza”, o któ ry m w g ru d n iu 1946 ro k u Ja k o w lew pow iedział C yrankiew iczow i:

C o d o W aszego w ydaw nictw a partyjnego ,JWiedza”, to sam i w idzicie, że je g o działalność w k ie ru n k u rozpo w szech n ian ia literatu ry radzieckiej ró w n a się zeru. Tym czasem książka radziecka, w tym literatura na tem aty artystyczne, m ogłaby sprzyjać zadaniu, któ re stoi p rzed PPS, m ianow icie zadaniu w y c h o ­ w an ia na n o w o ludności polskiej w d u c h u przyjaźni d o Z w iąz k u R adzieckiego6 C yrankiew icz obiecał naty ch m iast w płynąć na rozpo w szech n ian ie przez w ydaw n ictw o „W iedza” literatu ry radzieckiej i organizację jej tłu m aczen ia w Polsce.

W spraw ozdaniu politycznym ambasady radzieckiej w Warszawie za rok 1947 stwierdzano, że

P o zio m ideow y życia k u ltu ra ln eg o w Polsce w yraźnie odstaje od osiągniętych p rzez kraj sukcesów p olitycznych i ek o n o m iczn y ch . W ychow ana na tradycjach w alki o w yzw o len ie n aro d o w e od caratu rosyjskiego i służąca antyradzieckim celom polskich rządów reakcyjnych w latach 1918-1939 inteligencja polska nie p rze b u d o w a ła jeszcze sw ojego pojm o w an ia now ej sytuacji w Polsce i n ow ych sto su n k ó w p o lsk o -rad z iec k ich . ( ...) N ajw ięksi pisarze i poeci polscy w ciąż jeszcze zajm u ją pozycję w yczekującą. O b e c n ie na takiej pozycji w dalszym ciągu pozostaje P arandow ski (członek angielskiego P E N - C lu b u ) i po części n aw et Z o fia N ałkow ska. N ajw iększy poeta polski T uw im p rzychylnie w y p o ­

3 Wostocznaja Jewropa w dokumientach..., op. cit. t. 1, s. 245. 4 Ibid., s. 696.

5 Wostocznaja Jewropa w dokumientach.. ., op. cit. t. 2, s. 337-338. 6 Sowietskijfaktor..., op. cit. s. 384.

2 6 0 W ik to r C h o rie w

w iada się o now ej Polsce i Z w iąz k u R adzieckim , lecz gryzie go je szc ze robak w ątpliw ości. N atarczy w ie dopytyw ał się W andy W asilewskiej, która przyjeż­ dżała d o W arszawy w p aź d ziern ik u 1947 ro k u , czy rzeczyw istość radziecka o d p o w iad a je g o ideałom . N a razie nie napisał nic now ego ( ...).

D alej w sp raw o zd an iu m ó w iło się o D ąbrow skiej, P ru szy ń sk im , A n d rz ejew sk im („pisarz katolicki, w ydał n ie d aw n o książkę Popiół i diament, w całości pośw ięco n ą P P R ”). Iw aszkiew i­ czu, K ru czk o w sk im , P u tra m e n c ie („tw órczość P u tra m e n ta krytyka radziecka ocenia p o zy ­ ty w n ie ”), o „reakcyjnym re p e rtu a rz e ” te atru polskiego, któ ry „świadczy o tym , że osiągnięcia P P R na fro n cie id eologicznym w ciąż jeszcze są niew ielkie"” Z analizy w y sn u w an o w n io se k o stanie kryzysow ym k u ltu ry polskiej.

N ale ża ło g ru n to w n ie „przepłukać m ó z g i” inteligencji polskiej, której przedstaw iciele, w ty m ró w n ież członkow ie P P R , w e d łu g spraw ozdania ambasady, „nie pozbyli się jeszcze

ł

7

ideologii szlacheckiej ze sw oich g łó w ” .

To „pranie m ó z g u ” o dbyw ało się ró żn y m i m e to d am i. P rzykładow o, dla zw iększenia efektyw ności p ropagandy film ow ej w latach 1946-1947 w Z S R R p rzy g o to w an o polski d u b ­ b in g d w ó c h film ów , je g o jak o ść okazała się je d n a k zła:

W idzow ie polscy — pisał d o M o sk w y przedstaw iciel Soweksportftlmu w W arsza­ w ie — śm ieją się nie tyle z w ątk u k om ediow ego, ile ze złej polszczyzny, i w znacznej liczbie opuszczają salę p rzed k o ń ce m sean su 8.

Tak sam o m ało skuteczne były ró w n ież ta n d etn e radzieckie b ro sz u ry p ropagandow e, k tóre zalegały półki księgarń polskich. W n otatce służbow ej z 16 g ru d n ia 1946 o pracy p rzedstaw icielstw a Sowinformbiura w Polsce pisano:

E fektyw ność p ropagandy radzieckiej w Polsce nie odpow iada w y m ag an io m m o m e n tu p olitycznego9.

S tosow ano także organizacyjne środki oddziaływ ania na red a k to ró w prasy polskiej, k tó rzy nie kw apili się z publikacją m ateriałó w nadsyłanych ze Z w iąz k u R adzieckiego. Tak na przykład 1 kw ietnia 1948 ro k u przedstaw iciel S o w in fo rm b iu ra w Polsce Ż y rn o w ośw iadczył, że w szyscy redaktorzy, k tó rzy nie zam ieszczają w sw oich p ism ach m ateriałó w Sowinformbiura

• 10

lub p u b lik u ją je w niedostatecznej ilości, będą zdjęci z zajm ow anych stanow isk .

7 Archiwum Polityki Wewnętrznej Federacji Rosyjskiej, zespół 0122, rejestr 30a, teczka 247, sprawa 3, karta 56, 64, 73-74.

8 Rosyjskie C entrum Przechowywania i Badania Dokum entów Historii Najnowszej (obecnie Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej), zespół 17, rejestr 132, sprawa 251, karta 40. 9 Rosyjskie C entrum Przechowywania i Badania Dokumentów Historii Najnowszej, zespół 17, rejestr 125, sprawa 509, karta 4.

In g e re n c ja Z S R R w życie k u ltu ra ln e P o lsk i (1 9 4 4 -1 9 5 3 ) 261

W ielkie znaczenie k iero w n ictw o radzieckie nadaw ało p u b lik o w a n iu w o lb rzy m ich n a­ kładach literatu ry m ark sisto w sk o -len in o w sk iej po polsku. W p ise m n y m raporcie dla sek re­ tarza K C G . M a len k o w a z 23 sierpnia 1949 ro k u pracow nicy W ydziału Agitacji i P ropagandy K C W K P (b) L. S m irn o w i M . M o ro z o w stw ierdzali, że na polecenie R ady M in istró w Z S R R z 6 lutego 1949

.. .w ro k u bieżącym zam ierzano w y drukow ać dla Polski, na bazie poligraficznej radzieckiej strefy okupacyjnej N ie m ie c , 5 m ilio n ó w egzem plarzy dzieł klasy­ ków m a rk siz m u -le n in iz m u . P óźniej, w e d łu g w skazań K C W K P (b), w y d aw ­ n ic tw o S W A G (Radzieckiej A dm inistracji W ojskow ej w N ie m c z e c h ) p o w in n o w y d ru k o w a ć w ję z y k u p o lsk im 1 m ilio n egzem plarzy Krótkiego kursu historii

W K P (b).

W raporcie ty m m ó w io n o ró w n ież o literaturze pięknej:

P rzejrzeliśm y p rzy b liżo n y spis u tw o ró w artystycznych, któ re polskie w y d aw ­ nictw a zam ierzają w y d ru k o w ać w 1949 ro k u ( ...) . O g ó ln ie spis te n nie w y w o ­ łuje sprzeciw u. W iększość książek to u tw o ry pisarzy radzieckich: G orkiego, S im o n o w a, F iedina, W asilewskiej i innych. W spisie są też książki au to ró w polskich: M ickiew icza, T uw im a i P russa [tak w tekściej ”11.

Z M ickiew icza p ro p o n o w a n o w ydać Pana Tadeusza, z T uw im a — Słonia Trąbalskiego i L o­

komotywę, z P ru sa — Faraona i Placówkę.

A u to rzy ra p o rtu uw ażali za celow e zakazać polskim w y d aw n ic tw o m opublik o w an ia książki G ro sm a n a Śmierć poety (o P u szk in ie), p oniew aż w ypacza o n a w iz e ru n e k „geniusza oryginalnej k u ltu ry rosyjskiej”.

Po rfo k u 1948 natarcie radzieckie na polskim froncie ideologicznym i k u ltu ra ln y m rozw ija się na w ielk ą skalę. Tak o to 21 m arca 1949 ro k u k ie ro w n ik IV E uro p ejsk ieg o W ydziału M in isterstw a S praw S agranicznych Z S R R S. K irsanow w o pracow aniu Propozycje nasilenia

wpływów radzieckich na życie kulturalne Polski, Czechosłowacji i innych krajów Europy Wschodniej

stw ierdza, że zn aczn a część inteligencji polskiej

.. .nie poszła jeszcze drogą wsparcia now ego ustroju dem okracji ludow ej, chodzi je szc ze na pasku najwyżej postaw ionej b u rżuazyjnej reakcji, pow iązanej tysią­

cznym i n ić m i z reakcyjnym i kręgam i im perialistycznych krajów zachodnich.

Je g o z d a n ie m szczególnie silny je s t w p ły w inteligencji reakcyjnej w p o lsk im szkolnictw ie w yższym , a w szkołach podstaw ow ych i śred n ic h — dziw i się K irsanow — „nadal trw a nauka religii” („dosichporpriepodajetsia zakon bożij”) . W zw iązku z ty m au to r p ro p o n u je niezw łocznie podjąć szereg kroków , m iędzy innym i:

262 W ik to r C h o rie w

U tw o rz y ć przy W yższej Szkole Partyjnej i A kadem ii N a u k S połecznych w y ­ działy kształcenia m arksistow skiej kadry krajów d em okracji ludow ej ( ...) ; W p ro w ad zić praktykę kierow ania n au k o w c ó w i w ykładow ców radzieckich do

pracy na w yższych uczeln iach krajów dem okracji ludow ej (wykłady, kursy specjalistyczne, k ierow anie katedram i) ( ...);

Z w ró c ić uw agę naszych przyjaciół w krajach dem okracji ludow ej na k o n ie cz­ ność zdecydow anej likw idacji resztek daw nej zależności od za ch o d n ich pań stw im perialistycznych — ró ż n e g o ro d z a ju k o n w e n c ji k u ltu ra ln y c h , za g ra n ic z ­ n y c h in sty tu c ji i sz k ó ł k u ltu r a ln y c h 12.

P o d o b n e propozycje zostały skierow ane przez M in isterstw o Spraw Z agran iczn y ch Z S R R do K o m ite tu C e n traln e g o W K P (b):

1. P eriodycznie, w p rzy b liżen iu dw a razy d o ro k u , zw oływ ać w K C W K P (b) narady w szystkich resortów , które m ogą p o m ó c w spraw ie nasilenia w p ły w ó w k u ltu ra ln o -p o lity c z n y c h Z S R R w Polsce i in n y ch krajach d em okracji ludow ej, dla o m ó w ie n ia p odstaw o w y ch przedsięw zięć, zaplanow anych przez resorty na p ó ł ro k u — ro k w tej dziedzinie. ( ...);

2. U sta lić praktykę delegow ania n au k o w c ó w i w ykładow ców radzieckich do pracy w szkolnictw ie w yższym Polski (i in n y c h krajów d em okracji ludow ej) na d łu ższe okresy (pół ro k u — rok);

3. O rg an izo w ać p rzy A kadem ii N a u k S połecznych w ydział kształcenia kadry m arksistow skiej k rajów dem okracji ludow ej, uzgadniając z K om itetam i C e n ­ traln y m i partii k o m u n isty cz n y ch i robo tn iczy ch staran n ą selekcję p erso n aln ą k an d y d a tó w kierow anych na studia na tym w y d ziale13

Z auw ażm y, że szkolenie i przeszkalanie polskiej kadry partyjnej ró żn y ch p o z io m ó w p rzekształciły się w stały system . P rzykładow o 7 m aja 1949 ro k u k ie ro w n ik W ydziału Polityki W ew n ętrzn ej KC W K P (b) W G rig o ria n m eldow ał Stalinow i o przybyciu na 3 - 4 tygodnie do W yższej S zkoły Partyjnej przy K C W K P (b) g ru p y p o n ad pięćdziesięciu a b so lw en tó w Wyższej Szkoły Partyjnej p rzy KC P Z P R ; 5 m aja 1950 — o w izycie w Z S R R sześćdziesięcioosobow ej g ru p y a b s o lw e n tó w je d n o ro c z n e j szkoły partyjnej p rzy K C P Z P R ; 16 sierpnia 1950 ro k u do Z S R R przyjechały dw ie gru p y z R. Z a m b ro w sk im na czele dla zapoznania się z pracą K C W K P (b), k o m iteta m i ce n traln y m i partii k o m u n isty cz n y ch rep u b lik zw iązkow ych, k o m i­ te tó w o b w o d o w y ch i rejonow ych; 24 sierpnia 1951 ro k u w tym sam ym celu przyjechała grupa sekretarzy w ojew ódzkich P Z P R i przew odniczących w ojew ódzkich rad n aro d o w y ch 14. Ten system w ychow ania kadry u trzy m ał się aż do ro zkładu b loku radzieckiego.

12 WostocznajaJewropa w dokumientach..., t. 2, op. cit. s. 40-41.

13 Archiwum Polityki Wewnętrznej Federacji Rosyjskiej, zespól 021, rejestr 3, teczka 8, sprawa 192, k. 2-5. 14 Rosyjskie C entrum Przechowywania i Badania Dokum entów Historii Najnowszej, zespól 82, rejestr 2, sprawa 1299, karty 17, 27-28, 42, 68.

In g e re n c ja Z S R R w życie k u ltu ra ln e P o lsk i (1 9 4 4 -1 9 5 3 ) 263

D la oddziaływ ania na inteligencję polską w ykorzystyw ano w izyty w Polsce p rze d staw i­ cieli k u ltu ry radzieckiej. 5 czerw ca 1948 ro k u radca am basady radzieckiej Jak o w lew radzi J. B e rm an o w i w ykorzystać przyjazd d o Polski k o m p o z y to ró w C h re n n ik o w a i S zaporina „dla w yjaśnienia po lsk im k ręg o m m u z y cz n y m sensu dyskusji w Z S R R o w ypaczeniach form ali- stycznych w m u z y c e ”. B e rm an obiecał dać o d p o w ied n ie polecenie cz ło n k o m aparatu p artyj­ n ego z K C P Z P R i w ice m in istro w i k u ltu ry i sztuki W S o korskiem u w tej spraw ie, ja k też w spraw ie d ru k u m a teria łó w o Z w iązk u R adzieckim w w y daw nictw ie „W spółpraca”. O biecał ró w n ież zrobić p o rzą d ek w stow arzyszeniu „Film Polski”, które, zd a n ie m am basady radziec­ kiej, „zachw aszczone je s t przez ele m e n ty w rogie spraw ie przyjaźni p o lsk o -rad z iec k iej”15.

C h arak tery sty czn a je s t irytacja am basadora radzieckiego w Polsce W L ebiediew a w rap o r­ cie o k o n feren c ji teoretycznej, pośw ięconej języ k o zn aw czy m p raco m Stalina, któ ra odbyła się w W arszaw ie 4 g ru d n ia 1950 ro k u . O skarża o n „polskich n au k o w c ó w burżu azy jn y ch , specjalistów językoznaw ców , przybyłych z K rakow a” — p ro fe so ró w N itsc h a, D o ro szew sk ie­ go, S tiebera, U rb ań czy k a, L ehra-S p ław iń sk ieg o (czyli kw iat lingw istyki polskiej) o to, że „w ykorzystali o n i u d o stę p n io n ą im try b u n ę, żeby rozw inąć w łasny sztandar w o b ro n ie burżuazyjnej lingw istyki idealistycznej, któ rą re p re z e n tu ją ”16.

S poro k ło p o tó w dostarczało p rzy w ó d co m radzieckim i p olskim radio zachodnie. Ż eb y m u przeciw działać, 24 p aździernika 1951 ro k u R ada M in istró w Z S R R przyjęła p o sta n o w ie­ nie p odpisane p rzez Stalina O stworzeniu zakłóceń na terytorium Polski przeciwko antypolskiej

propagandzie radiowej. M in iste rstw u Łączności Z S R R kazano radzieckim i środkam i te ch n ic z ­

ny m i zorganizow ać zakłócenia radia za chodniego na falach k ró tk ich na teren ie Polski i p o m ó c rządow i p o lsk ie m u w stw o rze n iu zakłóceń na falach ś re d n ic h 17.

O rg a n y radzieckie w M oskw ie i w Polsce aktyw nie ingerow ały w politykę kadrow ą w ładz polskich. 13 lutego 1950 am basador L ebiediew przekazał B ieru to w i w iad o m o ść o tym , że M oskw a o d m ó w iła w izy „działaczom literatury polskiej Ż ó łk ie w sk iem u i F ed ec k ie m u ”. w o d p o w ied z i B ie ru t ośw iadczył, że n ie kojarzy postaci Fedeckiego z przeszłości, lecz ujął się za Ż ó łk ie w sk im , który, je g o zd an iem , „usilnie pracuje nad tym , żeby zostać d o b ry m m arksistą i d o b ry m lite ra te m ”. „C hciałoby się — o znajm iał dalej B ie ru t — żeby tow arzysze radzieccy p o m o g li n am go w y ch o w ać”18.

W staw iennictw o B ieru ta nie p o m o g ło Ż ó łk ie w sk iem u , k tórego w Z S R R zaw sze p o d e j­ rzew an o o w rogość. W tak zw anym a rc h iw u m p rezy d en ck im w M oskw ie znajduje się d o k u ­ m e n t z uw agam i Stalina na m arginesie, w ysłany 18 lutego 1952 ro k u przez p o m o c n ik a sekretarza gen eraln eg o M S Z Z S R R , W K uzniecow a do Stalina, M o ło to w a, B erii, M alenkow a i B ułganina. J e s t to zapis je g o ro zm o w y z córką J. M archlew skiego, w której tak opiniow ała Ż ółkiew skiego:

15 Sowietskij faktor..., op. cit. s. 586-587.

16 Wostocznaja Jewropa w dokumientach..., op. cit. t. 2, s. 462. 17 Ibid., s. 642.

26 4 W ik to r C h o r ie w

N a czele In sty tu tu B adań L iterackich stoi niejaki Ż ółk o w sk i [tak w dokumencie] , d zien n ik a rz sanacyjny. W instytucie ty m udają, że przyg o to w u ją m arksistow ską h isto rię literatu ry polskiej. Ż ółk o w sk i to zręczny oszust, korzysta z te rm in o lo ­ gii m arksistow skiej, ale sam nie w ierzy w to, co m ó w i19.

W tej sam ej ro zm o w ie stw ie rd z o n o rów nież, że L eon G om o lick i to „były b iałogw ardzi­ sta”, że „w w y daw nictw ie «Książka i W iedza» siedzą daw ni i dzisiejsi w rogow ie, szpiedzy i d y w ersan ci”, że „k ierow nikiem W ydziału H isto rii Partii je s t niejaki D aniszew ski, którego praw d ziw e nazw isko b rz m i K irschbaum ; je g o ojciec w p rzed w o jen n ej Polsce był bogatym b a n k ie re m i p o słe m na se jm ”, oraz że D aniszew ski m a w M oskw ie przyjaciela, niejakiego M illera z In sty tu tu S łow ianoznaw stw a A kadem ii N a u k Z S R R , który p ro teg u je go w Wielkiej

Ensyklopedii Radzieckiej i tak dalej.

D o b itn y m p rzykładem bezcerem o n ialn ej ingerencji radzieckiej w w e w n ę trz n e spraw y P olski — nie tylko w dzied zin ie k u ltu ry — je s t list am basadora Z S R R w Polsce G . P opow a d o W M o ło to w a z 25 sierpnia 1953 o polskim h y m n ie naro d o w y m , gdzie czytam y m iędzy in n y m i:

Polska R e publika L udow a dotychczas nie m a n ow ego h y m n u narodow ego, adekw atnego w treści d o now ej epoki w życiu Polski. ( ...) Tekst o becnego h y m n u je s t absolutnie przestarzały politycznie, a treść antyrosyjska i sz o w in i­ styczna.

D alej am b asad o r p o w o łu ję się na ro zm o w ę z B ieru tem , R okossow skim i C y ran k iew i­ czem , k tó rzy zgodzili się z tym , że h y m n je s t przestarzały i należy napisać nowy, „lecz —

* 20

skarży się am basador — sprawa now ego h y m n u w Polsce dotychczas nie została rozw iązana” . R ozp atru jąc ingeren cję radziecką w życie k u ltu ra ln e Polski, trzeba je d n a k uw zględnić także liczne k o m p ro m isy z w ład zą radziecką i polską, na k tóre — z ró żn y ch przyczyn — szła w iększość inteligencji polskiej. O ceniając zaś ro zp o w szech n ian ie w Polsce ta m ty c h lat k u l­ tu ry rosyjskiej i radzieckiej, trzeb a brać pod uw agę, że często tym i sam ym i kanałam i ro z c h o ­ dziła się nie tylko ta n d e tn a p ro d u k cja propagandow a, lecz i w ielkie osiągnięcia klasycznej rosyjskiej sp u ścizn y literackiej, m uzycznej i teatralnej. Polscy w id zo w ie i słuchacze m ogli zapoznaw ać się ró w n ież ze sztuką w y b itn y ch pianistów i skrzypków z Rosji, z rosyjskim b alete m i te atrem , w ystępującym i gościnnie w Polsce. Ich tw órczość p odtrzym yw ała prestiż k u ltu ry rosyjskiej, m im o w szystkich o graniczeń polityki i estetyki stalinow skiej. W samej Polsce praw d ziw i ko n eserzy k u ltu ry rosyjskiej często om ijali do g m aty i zakazy instytucji radzieckich, Tak n a przykład w 1947 ro k u ukazała się w Polsce antologia poezji rosyjskiej X IX i p oczątk u X X w ie k u w o p raco w an iu M . Ja stru n a i S. Pollaka, z p rze d m o w ą L. G om olickiego.

19 Ibid., s. 700-701.

20 Archiwum Polityki Wewnętrznej Federacji Rosyjskiej, zespół 0122, rejestr 36, teczka 305, sprawa 77, karta 171-172.

In g e re n c ja Z S R R w życie k u ltu ra ln e P o lsk i (1 9 4 4 -1 9 5 3 ) 265

Z a m iesz cz o n o w niej w iersze p o etó w zakazanych w Z S R R , co sp ow odow ało n ie za d o w o le­ nie re fe re n tó w sow ieckiego W O K S (Tow arzystw a Łączności K ulturalnej z Z agranicą)21.

Trzeba dodać ró w n ież, że propaganda radziecka przez swój lichy p o zio m często w rz e ­ czyw istości pracow ała przeciw ko w y zn aczo n y m celo m ideologicznej obró b k i polskiej opinii p ublicznej.

Z ak ro jo n a na w ielką skalę, o b róbka ta okazała się w gru n cie rzeczy m ało skuteczna, co u d o w o d n iły dalsze w y darzenia najnow szej h isto rii Polski. Trw ałym zabezpieczeniem przeciw id e o lo g ic zn e m u naciskow i pozostaw ały n aro d o w e tradycje k u ltu ra ln e, któ ry ch nie u dało się w yk o rzen ić ze św iadom ości ogółu ani dostosow ać ich d o p o trze b ideologii kom u n isty czn ej.