Kilka uwag o radach senatu za Władysława IV Wazy

Andrzej Korytko

Kilka uwag o radach senatu za

Władysława IV Wazy

Echa Przeszłości 13, 97-105

A ndrzej Korytko

In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie

KILKA UWAG O RADACH SENATU

ZA WŁADYSŁAWA IV WAZY*

I n s ty tu c ji r a d s e n a t u ( s e n a t u s c o n s i l i u m ) , w p o r ó w n a n iu z in n y m i o r g a ­ n a m i w ła d z y R z e c z y p o sp o lite j, j a k d o tą d p o św ięciło u w a g ę n ie w ie lu h is to r y ­ ków. D y s p o n u je m y je d y n ą m o n o g ra fią M a r iu s z a M a rk ie w ic z a , w k tó re j a u to r szczegółow o z a n a liz o w a ł fu n k c jo n o w a n ie ró ż n e g o r o d z a ju r a d s e n a to r s k ic h za p ie rw sz e g o W e tty n a 1. N a to m ia s t p o z o s ta łe o p ra c o w a n ia , to n a jc z ę śc ie j a r t y ­ k u ły lu b f r a g m e n ty w p r a c a c h p o św ię c o n y c h s y s te m o w i p a r l a m e n t a r n e m u w R z e c z y p o sp o lite j2. P r o b le m a ty k ę z w ią z a n ą z f u n k c jo n o w a n ie m te j i n s t y t u ­ cji, n a p r z y k ła d z ie n a jb a r d z ie j n a s in te r e s u ją c e g o p a n o w a n ia W ła d y s ła w a IV W azy, d o s trz e g a ł je s z c z e p r z e d w o jn ą z n a k o m ity z n a w c a p o ls k o -lite w sk ie g o p a r la m e n ta r y z m u W ła d y s ła w C z a p liń s k i, do k tó re g o z r e s z tą b ę d z ie m y o d w o ­ ły w a ć się w n in ie js z y m s z k ic u n ie je d n o k r o tn ie 3. R a d o m s e n a t u p o św ięcili część m ie js c a w ogó ln ej c h a r a k te r y s ty c e s e n a t u w c z a s a c h p a n o w a n ia d w óch p ie rw s z y c h W azów J a n u s z D o ro b isz i A n n a F ilip c z a k -K o c u r4. A n a liz y p r o je k ­ * Artykuł przygotowany w ramach projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnic­ twa Wyższego nr N N108 397934.

1 M. Markiewicz, R a d y senatorskie A u g u sta I I (1697-1733), Wrocław-Warszawa-Kraków- Gdańsk-Łódź 1988.

2 Krótką charakterystykę funkcjonowania rad senatu znajdziemy u W. Konopczyńskiego,

Geneza i ustanowienie R a d y N ieustającej, Kraków 1917, s. 41-64; D. Makiłły, W ładza w ykonaw ­ cza w Rzeczypospolitej. O d połowy X V I I w. do 1763 r. S tu d iu m historyczno-prawne, Toruń 2003, s. 168-177; H. Olszewskiego, Sejm w daw nej Rzeczypospolitej. Ustrój i idee, t. 1: Sejm Rzeczypo­ spolitej epoki oligarchii (1652-1763). Prawo - p ra k ty k a - teoria - program y, Poznań 2002, s. 261-266.

3 W. Czapliński, S e n a t za W ładysław a IV , w: S tu d ia historyczne k u czci S ta n isła w a K u ­ trzeby, t. 1, Kraków 1938, s. 81-104.

4 J. Dorobisz, A. Filipczak-Kocur, S en a t za Z yg m u n ta I I I i W ładysław a IV , w: S en a t w Polsce. Dzieje i teraźniejszość. Sesja naukowa, Kraków 25 i 26 m aja 1993, pod red. K. Matwi- jowskiego i J. Pietrzaka, Warszawa 1993, s. 74-103, szczególnie s. 92-99.

9 8 Andrzej Korytko

tó w te j in s ty tu c ji - o rg a n ic z n ie z w ią z a n e j z s e n a to r a m i re z y d e n ta m i, k tó r e p ró b o w a n o p rz e p ro w a d z ić z a c zasó w J a n a K a z im ie r z a - d o k o n a ła S te f a n ia O c h m a n n 5. F u n k c jo n o w a n ie r a d s e n a t u w o k re s ie p ó ź n ie jsz y m , a d o k ła d n ie w l a ta c h 1 6 7 4 -1 6 9 6 z a n a liz o w a ł J a c e k K r u p a 6. T ą s a m ą in s ty tu c ją , a le za p a n o w a n ia A u g u s ta II S a s a , z a ją ł się J a r o s ła w P o r a z iń s k i w d w ó ch a r t y k u ­ ła c h - w p ie rw s z y m z b a d a ł j e d n ą z r a d s e n a tu , o b r a d u ją c ą w M a lb o r k u 7, w d ru g im d o k o n a ł c h a r a k te r y s ty k i r a d s e n a t u do c z a s u s e jm u n ie m e g o 8. P ó ź n ie js z y m o k r e s e m z a in te r e s o w a ł się M a r iu s z M a rk ie w ic z , k tó r y z b a d a ł in s ty tu c ję r a d s e n a t u z a A u g u s ta I I I 9, a w n a s tę p n y m a r ty k u le o p is a ł „ c e re ­ m o n ia ł r a d s e n a to r s k ic h ja k o ś ro d e k p r z e k a z u d ecy zji p o lity c z n y c h ” w p ie r w ­ szej po ło w ie X V III w .10 I w re sz c ie n a r a d y s e n a t u zw ró cił ró w n ie ż u w a g ę A n d rz e j N o w a k o w s k i p rz y o k a z ji o gólnej c h a r a k te r y s ty k i in s ty tu c ji s e n a to ­ ró w r e z y d e n tó w 11.

W iele je s z c z e p o z o sta je do z ro b ie n ia , z a ró w n o w s fe rz e a n a liz y p r o c e d u r fu n k c jo n o w a n ia r a d s e n a tu , j a k i ic h z n a c z e n ia w s y s te m ie u s tro jo w y m R z e ­ cz y p o sp o lite j. O b e c n a , u ło m n a s k ą d in ą d , w ie d z a n a ic h t e m a t p ro w a d z i c z a ­ s a m i do p e w n y c h in te r p r e ta c y jn y c h n ie p o r o z u m ie ń 12. N in ie js z y sz k ic n ie j e s t j e d n a k p r ó b ą k o m p le k so w e j o d p o w ie d z i n a w s z y s tk ie w ą tp liw o ś c i i p y ta n ia , k tó r e ro d z ą się w tr a k c ie b a d a ń . J e s t je d y n ie e le m e n te m u z u p e łn ia ją c y m u s t a l e n i a W . C z a p liń s k ie g o , p r ó b ą d o o k re ś le n ia n ie k tó r y c h w n io sk ó w , z w ią ­ z a n y c h p rz e d e w s z y s tk im ze sp o so b e m p ro c e d o w a n ia .

Z w yczajow o s e n a t u s c o n s i l i u m zw o ły w a ł k ró l, k tó r y n ie b y ł z w ią z a n y ja k im ik o lw ie k s ta ły m i t e r m in a m i o d b y w a n ia p o sie d z e ń . To, w j a k i sposób s e n a to ro w ie b y li p o w ia d a m ia n i p rz e z w ła d c ę o z w o ła n iu r a d y s e n a t u z a le ż a ło

5 S. Ochmann, Projekty reformy R a d y Senatorów R ezydentów w p ism a ch politycznych czasów J a n a K azim ierza Wazy, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 2008, t. 60, z. 1, s. 203-213.

6 J. Krupa, R a d y senatu za J a n a I I I Sobieskiego (1674-1696), „Studia Historyczne”, 1992, z. 2, s.7307-328.

7 J. Poraziński, Malborska rada senatu w 1703 roku, „Zapiski Historyczne”, 1979, t. 44, z. 2, s. 33-56.

8 Idem, Funkcje polityczne i ustrojowe ra d senatu w latach 1697-1717, „Kwartalnik Hi­ storyczny”, 1984, R. 51, nr 1, s. 25-43.

9 M. Markiewicz, R a d y senatu za A u g u sta III, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloń­ skiego”, 1985, DCXIV, Prace Historyczne, z. 77, s. 69-89.

10 Idem, Ceremoniał ra d senatorskich w czasach saskich, w: T heatrum ceremoniale na dworze królów i ksią żą t polskich. M ateriały konferencji naukow ej zorganizow anej przez Zam ek Królew ski n a Wawelu i In s ty tu t H istorii U niwersytetu Jagiellońskiego w dniach 2 3 -2 5 I I I 1998,

pod red. M. Markiewicza i R. Skowrona, Kraków 1999, s. 291-296.

11 A. Nowakowski, Senatorowie rezydenci w Polsce w latach 1573-1775, „Studia Historycz­ ne”, 1991, R. 34, z 1 (132), s. 21-37.

12 Trudno zgodzić się z drugą częścią opinii I. Lewandowskiej-Malec, S ejm w alny koronny Rzeczypospolitej Obojga N arodów i jego dorobek ustaw odaw czy (1587-1632), Kraków 2009, s. 165, że „Pewne sformalizowanie tego ciała [rady senatu - przyp. A.K.] nastąpiło po przyjęciu artykułów henrykowskich, które przewidywały powstanie rady senatorów rezydentów, przepis ten wszedł jednak w życie dopiero na sejmie 1607”. On przecież wszedł w życie wraz z przyję­ ciem artykułów henrykowskich, ale od strony prawnej dopiero za Stefana Batorego, nie był jednak egzekwowany.

n a jc z ę śc ie j od o k o liczn o ści, w k tó ry c h z a p a d a ła d ecy zja. W s y tu a c ji, k ie d y s e n a to ro w ie b y li o b ec n i n a d w o rze, w y s ta rc z y ły z a p e w n e u s tn e z a p r o s z e n ia p rz e z s p e c ja ln y c h gońców , n a jp r a w d o p o d o b n ie j b ę d ą c y c h p o d r ę k ą s e k r e ta r z y lu b re fe re n d a rz y , szc z e g ó ln ie w ted y , g d y k ró l p o d e jm o w a ł d ecy zję o z w o ła n iu r a d y n a ty c h m ia s t. N a to m ia s t je ś li c z a s u było w y s ta rc z a ją c o d u żo , zw y czajo ­ wo k a n c e la r ia k r ó le w s k a w y s y ła ła lis ty z p u n k ta m i do k o n s u lta c ji n a d a n ą r a d ę 13. P o k a z u je to p r z y k ła d k o n s y liu m w K ra k o w ie , z w o ła n e g o w cz a sie k o ro n a c ji L u d w ik i M a rii w lip c u 1646 r. W ó w cz as k a n c le r z w ie lk i k o ro n n y J e r z y O s s o liń s k i r o z e s ła ł o d p o w ie d n io p rz y g o to w a n y d o k u m e n t do o b ecn y ch n a u ro c z y s to ś c ia c h se n a to ró w . P y ta ł w n im o z ło ż e n ie s e jm u zw y czajn eg o p rz e d o p is a n y m w p r a w ie p o s p o lity m c z a s e m d w ó ch la t. W y ja ś n ia ł ró w n ie ż sw oje s ta n o w is k o w te j s p ra w ie , z a k ła d a ją c , że z p o w o d u w y ja z d u m o że n ie z d ą ż y ć w y g ło sić w o tu m n a r a d z ie 14. P o d o b n ie k ilk a l a t w c z e śn ie j, z a r a z po z a k o ń c z o n y m 1 c z e rw c a se jm ie w 1640 r., W ła d y s ła w IV z a s ię g a ł listo w n e j o p in ii w s p r a w ie u k ła d ó w z S ie d m io g ro d e m i ta k ż e z a p o ś re d n ic tw e m lis tó w t a k ą o p in ię od n ie k tó ry c h s e n a to ró w o trz y m y w a ł15. C z a se m m o n a r c h a w y rę ­ czał się in n y m i s e n a to ra m i, n ie re z y g n u ją c je d n a k z p ise m n e g o p o w ia d o m ie ­ n ia . N a p rz y k ła d w o jew o d a p o z n a ń s k i K rz y s z to f O p a liń s k i p is a ł do b r a t a Ł u ­ k a s z a , in fo rm u ją c , że k ró l życzy sobie, a b y te n p rz y b y ł n a p o g rz e b królow ej 20 czerw ca, gdyż k ró l z a m ie rz a p rz e d y sk u to w a ć k ilk a s p ra w n a r a d z ie s e n a tu 16.

N a le ż y zgodzić się z W . C z a p liń s k im , że s a m e o b ra d y p r a k ty c z n ie n ie ró ż n iły się od p o s ie d z e ń s e n a t u w c z a sie s e jm u 17. P r o b le m a ty k ę o b ra d z a z w y ­ czaj z a g a ja ł je d e n z o b e c n y c h p ie c z ę ta rz y : k a n c le r z lu b p o d k a n c le rz y , k tó ry w y g ła s z a ł p ro p o zy cję od k r ó la z p u n k ta m i, n a d k tó r y m i m ia n o d e b a to w a ć . N a jc z ę śc ie j b y ł to k a n c le rz k o ro n n y , p rz e d e w s z y s tk im z u w a g i n a je g o s y s te ­ m a ty c z n ą o b ec n o ść p r z y k ró lu . Z d a r z a ły się j e d n a k ra d y , n a k tó ry c h p ro p o z y ­ c ja b y ła w y g ła s z a n a p rz e z p ie c z ę ta r z a k o ro n n e g o , a n a s tę p n ie lite w sk ie g o . T a k a s y tu a c ja m ia ła m ie jsc e 2 7 IX 1643 r. w G ro d n ie , k ie d y o b ra d y ro zp o czął p o d k a n c le rz y k o ro n n y A le k s a n d e r T rz e b iń s k i, k tó r y p r z e d s ta w ił s p r a w y p o l­ s k ie , a po n im p ro p o zy cję d o ty c z ą c ą s p r a w lite w s k ic h re fe ro w a ł k a n c le rz w ie lk i lite w s k i A lb r y c h t S. R a d z iw iłł18. N ie d a się u k ry ć , że w y s tą p ie n ie d w ó ch p ie c z ę ta rz y : k o ro n n e g o i lite w s k ie g o w y n ik a ło z u s a n k c jo n o w a n ia r y ­

13 „Iż dwojakie są senatus consulta jedne, które Król Jmść ustnie o rezydencjach do senatorów, a drugie, które ab absentibus listownie zasięga [...]”: Biblioteka Czartoryskich (dalej: BCz.), rkps 369, s. 537.

14 BCz., Teki Naruszewicza (dalej: TN), rkps 140, s. 121.

15 BCz., TN, rkps 137, s. 417, Ode Dworu, bm. 16 VI 1640; Przykładowe stanowisko biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika zob. ibidem, s. 425-426, Jakub Zadzik do Władysława IV, Bożęcin 23 VI 1640.

16 Krzysztof Opaliński do Łukasza Opalińskiego, Tuliszkowo 29 V 1644, w: L isty K rzyszto­ fa O palińskiego do brata Ł u ka sza 1641-1653, pod red. R. Pollaka, Wrocław 1957, s. 220.

17 W. Czapliński, op. cit., s. 96.

18 Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku (dalej: BK), rkps 347, s. 382-386, Sena­ tus consultum, 27 IX 1643. Mylił się więc W. Czapliński (op. cit., s. 96, przyp. 4), że obrady rozpoczął kanclerz wielki koronny.

1 0 0 Andrzej Korytko

w a liz a c ji o p re c e d e n c ję m ię d z y ty m i m in is tr a m i, k t ó r a m ia ła m ie jsc e od p o ­ c z ą tk u p a n o w a n ia W ła d y s ła w a IV W azy. N a ty m tle d o ch o d ziło ró w n ie ż do k o n flik tó w . D o n a jb a r d z ie j z n a n e g o doszło 9 IX 16 3 6 r. n a r a d z ie s e n a tu w W iln ie , k ie d y p rz e c iw k o p r z e d s ta w ia ją c e m u z p o le c e n ia k r ó la p r z e d m io t o b r a d p o d k a n c le r z e m u k o r o n n e m u P io tro w i G e m b ic k ie m u o s tro w y s tą p i! p o d p ity w o je w o d a w ile ń s k i K rz y s z to f R a d z iw iłł. W z w ią z k u z ty m , że s p r a w a d o ty c z y ła M oskw y, a r a d a s e n a t u o d b y w a ła się w W ie lk im K s ię s tw ie k s ią ż ę u z n a ł, że p ro p o z y c ję p o w in ie n g ło sić je d e n z p ie c z ę ta rz y lite w s k ic h . W tó ro w a ł m u ró w n ie ż p ija n y b is k u p w ile ń s k i A b r a h a m W o jn a, k tó r y u s k a r ż a ł się „ n a z u c h w a ło ść P o la k ó w i o p re s ję p r a w lite w s k ic h ”19.

N a jw ię k s z y w p ły w n a p o rz ą d e k p ro c e d o w a n ia m ia ł s a m k ró l, ty m b a r ­ d ziej że r a d y s e n a t u n ie m ia ły w y p ra c o w a n e g o r e g u la m in u . To w ła d c a m ia ł p ra w o t e n p o rz ą d e k z m ie n ić , n ie p y ta ją c s e n a to ró w o z d a n ie i c z a s a m i ta k i u s ta lo n y p o r z ą d e k p ro c e d o w a n ia z m ie n ia ł, co w id a ć n a p o s ie d z e n iu s e n a t u w d n iu 2 IX 1638 r., n a k tó r y m - m im o o b ecn o ści k a n c le r z a P i o t r a G em bic- k ieg o - p ro p o z y cję w y g ło sił fa w o ry t k r ó le w s k i k a s z te la n s a n d o m ie r s k i A d a m K a z a n o w s k i20. T ru d n o p o w ied zie ć, j a k c z ę sto m ia ły m ie jsc e b e z p o ś re d n io p r z e d z w o ła n ą ju ż r a d ą s e n a t u a u d ie n c je z a g ra n ic z n y c h p o se lstw , j a k choćby t a p o s ła k s ię c ia s ie d m io g ro d z k ie g o , k tó r y w lip c u 16 4 4 r. „ p r i v a t a m m ia ł u K ró la J M c i a u d i e n t i a m ”21. W iad o m o j e d n a k , że ta k o w e d y p lo m a ty c z n e w iz y ty w p ły w a ły n a p ro b le m a ty k ę o b ra d , z m ie n ia ją c ic h p ie rw o tn y p la n . N ie k tó r e s e n a t u s c o n s i l i a z a c z y n a ły się ró w n ie ż od l e k tu r y lis tó w p r z y s ła ­ n y c h od m o n a rc h ó w , p o słó w z a g ra n ic z n y c h czy w re sz c ie od ro d z im y c h h e tm a - n ó w 22. T reść o d c z y ty w a n y c h listó w s ta w a ła się p rz e d m io te m o b ra d , k tó re m o ­ gły, choć n ie m u sia ły , zak o ń czy ć się z re d a g o w a n ie m k o n k re tn e j odpow iedzi.

P o w y g ło szo n ej p ro p o z y cji s e n a to ro w ie w y g ła s z a li w o ta w e d łu g k o le jn o śc i z a s ia d a n ia w s e n a c ie (b is k u p i, w ojew odow ie, k a s z te la n i, m in is tro w ie ), choć i t u z d a r z a ły się o d s tę p s tw a od fu n k c jo n u ją c e j r e g u ły 23. O b r a d u ją c y m u d z ie ­ la ł g ło s u o b e c n y n a r a d z ie m a r s z a łe k , co z n a jd u je p o tw ie r d z e n ie w ź ró d ła c h . A lb ry c h t S. R a d z iw iłł, o b e c n y n a p rz y w o ła n e j w yżej ra d z ie s e n a t u w W iln ie 9 IX 1636 r., n a k tó re j doszło do t a k p o w a ż n e g o w z b u r z e n ia w o jew o d y w ile ń ­ s k ie g o K rz y s z to fa R a d z iw iłła z a n o to w a ł, że „ m a r s z a łe k [Ł u k a s z O p a liń s k i - p rz y p . A .K .] z a b ro n ił u d a r e m n ie n ia d a ls z y c h w o tó w ”. W ych o d ząceg o k ró la p ró b o w a ł je s z c z e k s ią ż ę R a d z iw iłł z a tr z y m a ć , p ro s z ą c „ m a r s z a łk a o u d z ie le ­

19 Cytat z: A. S. Radziwiłł, P am iętnik o dziejach w Polsce, tłum. i oprac. A. Przyboś i R. Zelewski, t. 1, Warszawa 1980, s. 560. O incydencie pisał ostatnio R. Kołodziej, „Zwada w ileń ska ” w 1636 r., w: Z badań n a d R zeczypospolitą w czasach now ożytnych, pod red. K. Matwijowskiego, Wrocław 2001, s. 7-13 oraz H. Wisner, J a n u sz R a d ziw iłł 1612-1645. Woje­ woda w ileński, hetm a n wielki litew ski, Warszawa 2000, s. 46-48.

20 Riksarkivet w Sztokholmie (dalej: RA), Extranea IX. Polen (dalej: Extranea), vol. 79, Consilium Wolgensdorffi, 2 IX 1638.

21 BK, rkps 347, s. 405-406, Senatus consultum, 17 VII 1644. 22 BK, rkps 347, s. 380, Senatus consultum, bd. [1643].

23 Np. RA, Extranea, vol. 79, Consilium Cestochoviae, 14 VIII 1638, na którym przed wojewodą łęczyckim głos zabrał wojewoda bełski.

n ie m u p rz y rz e c z o n e g o g ło su . A le m a r s z a łe k w z b u rz o n y o k a z a n y m b r a k ie m s z a c u n k u d la k r ó la o d ro cz y ł w o tu m w o jew o d y do in n e g o c z a s u ”24. P o tw ie r ­ d z e n ie m słó w p a m ię t n i k a r z a m o że by ć r a d a s e n a t u z lis to p a d a 16 3 6 r., k ie d y to m a r s z a łe k ró w n ie ż w im ie n iu w ładcy, a ta k ż e w im ie n iu p o d k a n c le rz e g o ( P io tr a G e m b ic k ieg o ) o d p o w ia d a ł, ty m r a z e m n a m o w ę z a p ro sz o n e g o n a ra d ę p o d k o m o rz e g o lite w s k ie g o J a n u s z a R a d z iw iłła 25. W c z a sie p o s ie d z e ń r a d s e n a tu , p o d o b n ie j a k w s e n a c ie p o d c z a s o b ra d se jm o w y ch , n ie d y s k u to w a n o n a d p rz e d ło ż o n y m i p u n k ta m i. W o ta o d g ry w a ły ro lę r a d y d la k r ó la i b y ły je d y n ie w y ra ż e n ie m z d a n ia s e n a to r a . T en w o tu ją c , p r z e d s ta w ia ł sw oje s ta n o w is k o , d o ty c z ą c e w s z y s tk ic h p u n k tó w p o d a n y c h n a p o c z ą tk u p o s ie d z e n ia . Z a p e w n e n ie b y ło ż a d n y c h o g ra n ic z e ń c z a so w y c h d la w o tu ją c y c h . C z a s t r w a n i a m ó w b y ł u z a le ż n io n y od o b s z e rn o ś c i p ro b le m a ty k i o b r a d i je j w a g i, od licz b y o b e c n y c h se n a to ró w , w re sz c ie od p r z y g o to w a n ia i p re d y sp o z y c ji sa m e g o m ów cy. B y ły w ięc i k r ó tk ie w y s tą p ie n ia , i d łu g ie o r a to r s k ie m ow y. O b e c n o ść k ilk u d z ie s ię c iu s e n a to r ó w n a p o s ie d z e n iu n a p e w n o w y d łu ż a ła o b rad y , a le z d ru g ie j s tr o n y m o g ła p rz y s łu ż y ć się do s k r a c a ­ n i a n ie k tó r y c h w y s tą p ie ń . T a k było w p r z y p a d k u w ie lo k ro tn ie ju ż c y to w a n e j w l i t e r a t u r z e r a d y s e n a t u z 19 II I 1635 r., d o ty czącej p ro je k to w a n e g o m a ł­ ż e ń s tw a W ła d y s ła w a IV z E lż b ie tą W itte ls b a c h , c ó r k ą E lż b ie ty S t u a r t i F r y ­ d e r y k a V. P r a w ie tr z y d z ie s tu o b e c n y c h n a r a d z ie s e n a to r ó w u p o ra ło się z w o ta m i w je d e n d z ie ń 26. M o ż n a ty m s a m y m p rz y ją ć z a W . C z a p liń s k im , że o b ra d y b y ły „rzeczow e i s p r a w n ie p ro w a d z o n e ”27. P o tw ie r d z a ją to z a c h o w a n e ź ró d ła , z k tó ry c h w y ła n ia się o b ra z b a rd z o k o n k r e tn y c h i tr e ś c iw y c h o b ra d , d o ty c z ą c y c h s t r i c t e k ró le w s k ie j p ro p o zy cji. C hoć n ie m o ż n a w y k lu c zy ć, że z n a n e n a m p ro to k o ły z p o s ie d z e ń r a d s e n a t u to je d y n ie p rz e m y ś la n y i d o p r a ­ c o w a n y z a p is , n ie do k o ń c a o d d a ją c y p rz e b ie g i k lim a t o b ra d , p o m ija ją c y in fo rm a c je , k tó r e z ró ż n y c h p rz y c z y n n ie z n a la z ły się n a p a p ie rz e .

M o ż n a śm ia ło założyć, że p ry m w ś ró d w o tu ją c y c h w ie d li ci, k tó r z y b y li n a jb a r d z ie j z o r ie n to w a n i w d a n e j s p ra w ie , a p o z o s ta li s e n a to ro w ie , p o d o b n ie j a k to n ie je d n o k r o tn ie m ia ło m ie jsc e w c z a sie w o tó w s e n a to r s k ic h , n a jc z ę śc ie j z g a d z a li się z p rz e d m ó w c a m i. O czy w iście, m o g ły się z d a rz y ć w y p o w ied zi, k tó r e co n a jm n ie j w p ę d z a ły n ie k tó r y c h w k o n fu z ję , j a k ch oćby p o d c z a s r a d y z 2 0 I I I 1645 r., w k tó re j ro z p ra w ia n o m .in . o k o le jn y m m a łż e ń s tw ie W ła d y ­ s ła w a IV. J e d e n z r a d z ą c y c h s e n a to r ó w z a u w a ż y ł w ó w cza s, że „ k ró l j e s t o ty ły w ięc n ie j e s t p e w n e , czy o ty ło ść n ie p r z e s z k o d z i w d o p e łn ie n iu m a łż e ń s tw a . W s z y s tk ic h o g a r n ą ł ś m ie c h - z a n o to w a ł s k r u p u l a t n i e k a n c le r z R a d z iw iłł - ty lk o n ie k ró la , k tó r y p r z y ją ł w y p o w ied ź n ie w e s o ły m o b lic z e m ”28.

24 A. S. Radziwiłł, op. cit., t. 1, s. 560.

25 Central’nij Derzavnij Istoricnij Archiv Ukraini u Kijovi, fond 48, opis 1, sprawa 882, Mikołaj Wojciech Gniewosz do Kazimierza Leona Sapiehy, Grodno 20 XI 1636.

26 A. S. Radziwiłł, op. cit., t. 1, s. 435-438. 27 W. Czapliński, op. cit., s. 97.

1 0 2 Andrzej Korytko

D o s tę p n e ź ró d ła n ie p o z w a la ją w y w n io sk o w a ć , j a k c z ę sto s e n a to ro w ie o b e c n i w W a rs z a w ie - m ie js c u n a jc z ę s ts z y c h r a d s e n a tu , u c h y la li się od u c z e s tn ic tw a w ic h o b r a d a c h . W ia d o m o je d n a k , że do o b e c n y c h , k tó rz y z ró ż n y c h p rz y c z y n n ie m o g li s ta w ić się n a r a d z ie , w ła d c a w y s y ła ł r e f e r e n d a ­ rz y w c e lu u z y s k a n ia od n ic h z d a n ia w s p r a w a c h b ę d ą c y c h p rz e d m io te m o b ra d . Ś w ia d c z ą o ty m c hoćby p r z y k ła d y b is k u p a p o z n a ń s k ie g o A n d r z e ja S z o łd rsk ie g o , „po k tó re g o s e n te n c ją do g o sp o d y s ła n o ” o ra z w o jew o d y s ie r a d z ­ k ieg o K a s p r a D e n h o ffa , „do k tó re g o ch o re g o J K M k s ię d z a r e g e n t a p o sy ła ć r a c z y ł” i k tó ry c h ty m s a m y m w k o n k lu z ji u ję to ja k o o b e c n y c h 29. O czyw iście s a m f a k t p o s ła n ia z p y ta n ie m o r a d ę b y ł s u w e r e n n ą d e c y z ją w ła d c y i to o n d e c y d o w ał, czy t a k ą r a d ę b ę d z ie c h c ia ł u z y s k a ć od k o n k re tn e g o s e n a to r a , czy te ż n ie . P o s ia d a ł w te j k w e s tii p e łn ą sw o b o d ę w y b o ru , n ie b ę d ą c z o b o w ią z a ­ n y m do z w r a c a n ia się o r a d ę do w s z y s tk ic h p rz e b y w a ją c y c h w m ie js c u z w o ła ­ n i a s e n a t u s c o n s i l i u m se n a to ró w . P y ta n i o r a d ę s e n a to ro w ie m o g li p rz y g o to ­ w a ć o d p o w ie d ź n a p iś m ie lu b u s t n i e . W je d n y m i d r u g im p r z y p a d k u p rz y n o s ili j ą w y s ła n i p rz e z k r ó la s e k r e ta r z e , k tó rz y z a p e w n e c z e k a li n a o p i­ n ię do m o m e n tu je j u z y s k a n ia 30.

S e n a to ro w ie s t a r a l i się u s p ra w ie d liw ić sw o ją n ie o b e c n o ść n ie ty lk o ch o ­ ro b ą , n ie z a w sz e c h o ro b ą d y p lo m a ty c z n ą , a le i w y p a d k a m i lo so w y m i, t a k j a k to u c z y n ił k a s z t e l a n w o jn ic k i M ic h a ł T a rn o w s k i, k tó r y w y m ó w ił się z r a d y p iln y m w y ja z d e m do L u b lin a w s p r a w a c h są d o w y c h , n ie o m ie s z k u ją c d o łą ­ czyć p is e m n e g o s ta n o w is k a 31. T y m c z a se m o b e c n i n a r a d a c h s e n a to ro w ie b a r ­ dzo p o w a ż n ie tr a k to w a li f a k t u c z e s tn ic tw a w p o s ie d z e n ia c h , choć z d a rz a ły s ię n ie c h lu b n e w y ją tk i. N a w rz e śn io w e j r a d z ie s e n a t u w W iln ie w 16 3 6 r., z w o ła n e j n ie s p o d z ie w a n ie p rz e z W ła d y s ła w a IV, s e n a to ro w ie z ja w ili się p o d w p ły w e m a lk o h o lu . W e d łu g k a n c le r z a A lb r y c h ta S. R a d z iw iłła je d y n ie m a r ­ s z a łe k Ł u k a s z O p a liń s k i i s a m p a m ię tn ik a r z p o z o s ta li „ s tr ó ż a m i w s tr z e m ię ź ­ liw o śc i”. S e n a to ró w je d n a k u s p r a w ie d liw ia f a k t, że m u s ie li p rz y jś ć n a r a d ę b e z p o ś re d n io z uczty, u rz ą d z o n e j p rz e z r e f e r e n d a r z a lite w s k ie g o M a r c ja n a T ry z n ę 32.

P o s ie d z e n ie r a d y s e n a t u zw yczajow o k o ń c z y ła k o n k lu z ja , o k tó re j k s z t a ł ­ cie o s ta te c z n ie d e c y d o w a ł k ró l, co d o b itn ie w y ra z ił R a d z iw iłł, p isz ą c : „ ta jn e n a r a d y i ic h d e k la r a c ja z a le ż ą od d ecy zji k r ó la ”33. To o n ja k o o s ta tn i z a b ie ra ! g ło s i n ie b ę d ą c s k rę p o w a n y m p rz y c h y la n ie m się do z d a n ia w ię k sz o śc i u s t a ­ la ł, j a k b ę d z ie w y g lą d a ła s e n te n c ja . W p r a w d z ie w o m a w ia n y m o k r e s ie w r a d z ie , sz c z e g ó ln ie w is to tn y c h p o lity c z n y c h s p ra w a c h , d ą ż o n o do u z y s k a ­ n i a je d n o m y ś ln e g o s ta n o w is k a , je d n a k n ie z a w sz e t a k a z g o d a b y ła m o żliw a. M im o to w w ię k sz o śc i r a d k o n k lu z ja b y ła z g o d n a , s e n a to ro w ie je d n o m y ś ln ie

29 BK, rkps 347, s. 375, Senatus consultum, 9 IV 1643 oraz ibidem, s. 376, Senatus consultum, 16 VII 1643.

30 A. S. Radziwiłł, op. cit., t. 2, s. 234 (styczeń 1641 r.).

31 BCz, TN, 140, s. 125, Michał Tarnowski do Adama Kazanowskiego, bm. 17 VII 1646. 32 A. S. Radziwiłł, op. cit., t. 1, s. 560; W. Czapliński, op. cit., s. 98.

z g a d z a li się „z w o lą k r ó la ”34. J e ś l i je d n a k n ie k ie d y p o sz c z e g ó ln i s e n a to ro w ie r e p r e z e n to w a li o d m ie n n e z d a n ie , n ie p rz e s z k a d z a ło to w u c h w a le n iu k o n k lu - zji35. W s y tu a c ji ró ż n ic y z d a ń k r ó l m ia ł o s ta tn ie słow o, co w id a ć n a p r z y k ła ­ d zie r a d y z 4 II I 1639 r., k ie d y W ła d y s ła w IV p o d ją ł d ecy zję w s p r a w ie p o zw u p rz e c iw k o w o jew o d zie m ś c is ła w s k ie m u K rz y sz to fo w i K isz c e 36. M o ż n a założyć b e z w ię k sz e g o b łę d u , że k ró l w p rz e w a ż a ją c e j liczb ie p rz y p a d k ó w p rz y c h y la ł się do s ta n o w is k a w ię k sz o śc i. O d b y ły się je d n a k r a d y n ie z a k o ń c z o n e p o m y ś l­ n ie , co z a n o to w a ł n ie z a w o d n y R a d z iw iłł, w s p o m in a ją c n p . o r a d z ie o d b y tej p o d k o n ie c lip c a 1642 r., n a k tó re j r y w a liz a c ja m ię d z y k a n c le r z e m P io tre m G e m b ic k im i p o d k a n c le rz y m J e r z y m O s s o liń s k im z a k o ń c z y ła się ty m , iż: „Rzecz n ie z o s ta ła z a ła tw io n a ”37.

W ła d y s ła w IV w c z a sie r a d s e n a t u p o tr a f ił by ć b a rd z o sk u te c z n y . G dy szc z e g ó ln ie z a le ż a ło m u n a k o n k r e tn e j s p r a w ie , b y ł w s ta n ie t a k p r z e p r o w a ­ dzić rz e c z , że s e n a to r o w ie o p rz e c iw n y m s ta n o w is k u o s ta te c z n ie u s tę p o w a li. N a jle p s z y m te g o p r z y k ła d e m j e s t c ią g n ą c a się s p r a w a o d s z k o d o w a n ia d la W ielk ieg o K s ię s tw a L ite w s k ie g o z a T ru b c z e w sk . K ie d y w o je w o d a p o z n a ń s k i K rz y s z o f O p a liń s k i o ra z k a s z te la n k r a k o w s k i S ta n is ła w K o n ie c p o lsk i o d m ó ­ w ili p o d p is a n ia p o r ę c z e n ia „k ró l się m o cn o o b ru s z y ł n a w o jew o d ę”, n a ty le m ocno, że p o z o s ta li s e n a to ro w ie u p r o s ili o p o z y c jo n istó w i ci w ła s n o rę c z n ie p o rę c z e n ie p o d p is a li38. I n n y m r a z e m W ła d y s ła w IV n a r a d z ie w K ra k o w ie p o z o s ta ł g łu c h y n a p ro ś b y se n a to ró w , b y n ie w y je ż d ż a ł do L w o w a, ty lk o z a d b a ł o zd ro w ie . N a s u g e s tie w e z w a n ia h e t m a n a p o ln eg o M ik o ła ja P o to c k ie ­ go do K ra k o w a lu b w y s ła n ia do n ieg o z a u fa n e g o g o ń c a „k ró l p o w s ta ł, n ie u d z ie liw s z y o d p o w ie d z i [...] k a z a ł się z a n ie ść do d alsz e j k o m n a ty i t a k p o je ch ał do N iep o ło m ic”39. P o w y ższe c y ta ty w y ra ź n ie w s k a z u ją , że k ró l w p rz e c iw ie ń ­ stw ie do o b ra d sejm o w y ch , g d zie p r z e m a w ia ł u s ta m i k a n c le rz a , n a p o sie d z e ­ n ia c h r a d s e n a tu z a b ie r a ł głos ró w n ie ż osobiście. P o tw ie r d z a ją te n f a k t n ie k tó ­ r e z a c h o w a n e protokoły, w k tó ry c h z n a jd u ją się c a łk ie m o b s z e rn e s tre s z c z e n ia m ó w W ła d y s ła w a IV 40. „K ról z a m k n ą ł o b ra d y i z p o d z iw u g o d n ą w y tw o rn o śc ią p rz e m ó w ił do n a s ” - p o d su m o w a ł ra d ę s e n a tu z 2 6 V I 1644 r. R a d z iw iłł41.

P o z o s ta je je s z c z e do w y ja ś n ie n ia k w e s tia , w j a k im s to p n iu k ró l sto so w a ł się do k o n k r e tn y c h k o n k lu z ji r a d s e n a tu . Ic h z w o ły w a n ie , n a w e t je ś li p o m i­ n ie m y k o n k r e tn e u m o c o w a n ie p r a w n e , p rz e c ie ż n ie było je d y n ie k a p r y s e m k ró le w s k im , ty lk o w y n ik ie m je d n o z n a c z n e j p o trz e b y w y s łu c h a n ia r a d y n a j ­

34 Ibidem, s. 298 (5 III 1642).

35 „W tym jednak pozwoleniu sentencja jm pana bracławskiego [kasztelana Gabriela Stempkowskiego - A. K.] i pana halickiego [kasztelana Jana Lanckorońskiego - A. K.] różna była, którzy contrarium sentiebant, aby denegare”: BK, 347, s. 379, Senatus consultum, 16 VII 1643.

36 A. S. Radziwiłł, op. cit., t. 2, s. 122. 37 Ibidem, s. 316.

38 Ibidem, s. 446-447 (28 III 1644). 39 Ibidem, s. 502 (17 VII 1646).

40 Np. RA, Extranea, vol. 79, Consilium Cestochoviae, 14 VIII 1638. 41 A. S. Radziwiłł, op. cit., t. 2, s. 412.

1 0 4 Andrzej Korytko

b liż sz e g o o to c z e n ia . Z a n a liz y d o s tę p n y c h k o n k lu z ji w y n ik a w n io s e k , że w w ię k sz o śc i p rz y p a d k ó w W ła d y s ła w IV w ra z z u r z ę d n ik a m i re a liz o w a ł z a le ­ c e n ia s e n a t u s c o n s u l t o r u m , a le z n a jd z ie m y ró w n ie ż p r z y k ła d y z m ia n y u s t a ­ le ń , ch o ćb y w s p ra w ie w y d a n ia M o sk w ie J a n a F a u s t y n a Ł u b y 42. T u k ró l, k tó r y w ra z z r a d z ą c y m i m u s e n a to r a m i b y ł p rz e c iw n y w y d a n iu sz la c h c ic a , b o w ie m „on a n i ż a d n e g o p ię t n a n ie m a , [...] i z a c a r z y k a s a m się n ie m ia ł i n ie m a , lu b o go D im itro w ic e m d r u d z y n a z y w a li”43, a le z m ie n ił z d a n ie . O s ta te c z n ie w a sy śc ie k a s z t e l a n a b ra c ła w s k ie g o G a b r ie la S te m p k o w sk ie g o Ł u b a s t a n ą ł p r z e d o b lic zem c a r a M ic h a ła F e d o ro w ic z a R o m a n o w a 44. P o d o b ­ n ie k ró l się z a c h o w a ł w s p ra w ie s t r a ż n i k a k o ro n n e g o S a m u e la Ł a s z c z a , n a k tó r y m c ią ż y ła in f a m ia , i m im o s p rz e c iw u se n a to ró w , k tó rz y n ie c h c ie li d a ć m u l i s t u ż e la z n e g o , t e n p ó źn iej m ó g ł się cieszy ć je g o u z y s k a n ie m 45. Te p r z y ­ k ła d y w s k a z u ją , że choć W ła d y s ła w IV d e c y d o w a ł się n a z m ia n ę u s t a l e ń n a r a d a c h , c z y n ił to zazw y czaj w ted y , bo - z u w a g i n a s z c z u p łą b a z ę ź ró d ło w ą - n ie m o ż e m y te g o u z n a ć z a r e g u łę , k ie d y n ie ła m a ło to f u n d a m e n ta ln y c h p r a w R z e c z y p o sp o lite j46.

O p r o to k o ło w a n iu r a d s e n a t u i c h a r a k t e r z e ty c h ź r ó d e ł p i s a ł ju ż W . C z a p liń s k i, k tó r y c h a r a k te r y z u ją c p ro to k o ły s p o rz ą d z a n e w ję z y k u ła c iń ­ s k im zało ży ł, że b y ły p is a n e w p o ś p ie c h u 47. P o ś p ie c h m ó g ł b y ć t u t a j oczyw i­ ście j e d n ą z o k o liczn o ści, w p ły w a ją c ą n a la k o n ic z n o ś ć s tre s z c z e ń , m o żliw e j e d n a k , że p ro to k o ły te b y ły je d y n ie w e r s ją ro b o czą, s p o r z ą d z a n ą n a b ieżąco w c z a sie o b ra d . Ś w ia d c z y o ty m i b r a k p o d p isó w se n a to ró w , i p o p ra w k i, s k r e ś le n ia lu b d o p is k i d o k o n y w a n e i n n ą r ę k ą , a ta k ż e p u s te m ie jsc e n a p o c z ą tk u p ro to k o łu z 31 IX 1641 r. z o s ta w io n e n a jp ra w d o p o d o b n ie j do u z u ­ p e łn ie n ia 48. Z a le d w ie w d w ó ch s p r a w o z d a n ia c h z r a d s e n a t u z n a la z ły się o ry g in a ln e p o d p is y ic h u c z e s tn ik ó w 49. R e s z ta d o k u m e n tó w to k o p ie , w k tó ­ ry c h n ie k ie d y b r a k u je ch oćby je d n e g o p o d p isu . W s z y s tk ie p o s ia d a ją p o d o b n ą k o n s tr u k c ję i z a c z y n a ją się od p r z e d s ta w ie n ia o b e c n y c h n a r a d z ie se n a to ró w , p ro p o z y c ji o ra z k o n k lu z ji, po k tó re j n a s t ę p u j ą p o d p is y w s z y s tk ic h lu b n ie k tó ­ ry c h doradców . B r a k części p o d p isó w n ie j e s t je d n o z n a c z n y z n ie z g o d z e n ie m s ię s e n a to r a z k o n k lu z ją , a ra c z e j w y n ik a ł z n ie d o p a tr z e n ia p ro to k o łu ją c e g o lu b n a w e t z n ie c h lu jn o ś c i k o p isty .

42 Według A. S. Radziwiłła (op. cit., t. 2, s. 417) inicjatorem swego rodzaju żartu z utrzy­ mywaniem, iż tenże Łuba jest carem (Iwanem, synem Dymitra Samozwańca i Maryny Mnisz­ chówny) miał być sam kanclerz wielki litewski Lew Sapieha.

43 BK, rkps 347, s. 407, Senatus consultum, 25 IX 1644.

44 H. Wisner (W ładysław I V Waza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995, s. 119) wiązał ten fakt z ustępstwami na rzecz cara w celu pozyskania go dla projektu wojny z Turcją.

45 A. S. Radziwiłł, op. cit., t. 2, s. 421. Podobno banicji miał 236, a infamii za „różne excesssa” 37: Biblioteka Jagiellońska, rkps 5129, t. 2, s. 765.

46 Jeśli Władysław IV próbował obchodzić prawo, robił to nie korzystając z rad senatorów, czego przykładem były okryte tajemnicą zaciągi żołnierzy do planowanej wojny z Turcją.

47 W. Czapliński, op. cit., s. 99-101.

48 RA, Extranea, vol. 79, Consilum 31 Septembris, 1641.

R e a s u m u ją c , r a d y s e n a t u choć b y ły is to tn y m e le m e n te m w z a r z ą d z a n iu p a ń s tw e m , n ie p rz e is to c z y ły się w o r g a n n a k s z t a ł t r z ą d u . Z łożyło się n a to w ie le c zy n n ik ó w , z k tó r y c h n a jw a ż n ie js z y le ż a ł c h y b a w m e n ta ln o ś c i w s z y s t­ k ic h sta n ó w . S z la c h ta , m im o n ie k w e s tio n o w a n ia te j fo rm y w s p ó łp ra c y s e n a tu z k ró le m , b y ła b o w ie m b a rd z o n ie u f n a w obec in s ty tu c ji, k tó re j w ła śc iw ie n ie m o g ła w p e łn i k o n tro lo w a ć . S e n a to ro w ie n a t o m i a s t z w ie lu w z g lęd ó w n ie p r z e ja w ia li o c h o ty do b r a n i a u d z ia łu w o b r a d a c h r a d s e n a tu , g d y ż ic h w p ły w n a o s ta te c z n e d ecy zje n ie b y ł p rz e w a ż a ją c y . R ó w n ie ż d la k r ó la t a k z o rg a n iz o ­ w a n e s e n a t u s c o n s i l i u m by ło w y g o d n ą f o r m ą s p r a w o w a n ia w ładzy, g d y ż n ie w ią z a ły go ż a d n e z o b o w ią z a n ia , w y n ik a ją c e z u d z ie lo n y c h r a d .

S U M M A R Y

The article discusses th e in stitu tio n of senate councils (senatus consilium) d u ­ ring th e reign of W ładysław IV Vasa. The au th o r focuses on the rules of procedure and relies on source m aterials to exam ine th e se n a te’s proceedings in th e absence of form al regulations. An im p o rtan t observation th a t em erges from th is w ork is th a t W ładysław IV Vasa h ad the g re a te st influence on th e sen ate’s proceedings and its legislative rulings.