RYSZARD ŁUZ˙NY Lublin-Kraków
Z DOS´WIADCZEN´, PRZEMYS´LEN´ ORAZ MOZ˙LIWOS´CI I ZAMIARÓW
TŁUMACZY SŁOWIAN´SKICH TEKSTÓW RELIGIJNYCH
Zgłaszaj ˛ac swój udział w dyskusji na tytułowy temat* autor pragnie
„dopo-wiedziec´” pewne kwestie − natury głównie praktycznej − do tego, co zostało juz˙ przez niego wyłoz˙one w zakresie interesuj ˛acej uczestników kazimierskiego spotkania problematyki w referacie przedstawionym w pierwszej, zasadniczej cze˛s´ci programu. Oto kilka kolejnych punktów wypowiedzi praktyka-przekła-dowcy wschodniosłowian´skich tekstów o tematyce religijnej, sumuj ˛acej jego dos´wiadczenia, przemys´lenia, a takz˙e zamiary i plany juz˙ zrealizowane b ˛adz´ urzeczywistniane i te, które zostały z róz˙nych wzgle˛dów zaniechane.
1. Autor tych słów zajmował sie˛ (i czyni to nadal) tłumaczeniem tekstów religijnych z je˛zyka rosyjskiego, cerkiewno-słowian´skiego czy staroruskiego. Te zawodowe dos´wiadczenia − niezalez˙nie od tego, co znalazło swój wyraz w uogólnieniach i wnioskach teoretycznych zawartych w referacie przedstawionych na obecnej konferencji i w stosownej publikacji stanowi ˛acej pokłosie tego przedsie˛wzie˛cia naukowo-organizacyjnego − doczekały sie˛ juz˙ jakiejs´, przynaj-mniej cze˛s´ciowej interpretacji w postaci autorefleksyjnych konstatacji oceniaj ˛a-co-waloryzuj ˛acych. Poczynione one były tak w formie komentarzy i przypisów do ogłaszanych w wyborach antologijnych tekstów tłumaczonych (por. uwagi tłumacza do poetyckich czy prozatorskich utworów legendowych folkloru rosyj-skiego w ksi ˛az˙ce Opowies´c´ o niewidzialnym grodzie Kitiez˙u. Z legend i podan´
Dawnej Rusi... Warszawa 1988), jak i osobnego obszerniejszego studium pt. Z dos´wiadczen´ warsztatowych polskiego tłumacza rosyjskiej pies´ni ludowej
(„Ruch Literacki” 29:1988 z. 1-2 s. 1-14).
* Program sympozjum kazimierskiego przewidywał, obok referatów o tematyce translato-rycznej, równiez˙ dyskusje˛ panelow ˛a uczestników. Wzie˛ła w niej udział wie˛kszos´c´ autorów wyst ˛apien´ referatowych, z których jedynie cze˛s´c´ złoz˙yła do druku opracowane redakcyjnie teksty swoich wypowiedzi (Elz˙bieta i Witold Kowalczykowie, Ryszard Łuz˙ny). Wł ˛aczono je tu jako samodzielne referaty-artykuły (Redakcja).
Obok przedsie˛wzie˛c´ translatorskich juz˙ zrealizowanych i prac drukiem ogłoszonych miały miejsce równiez˙ zamiary rozpocze˛te, ale ostatecznie nie urzeczywistnione. Wypadek taki to idea wydania w tłumaczeniu na je˛zyk pol-ski wyboru z˙ywotów s´wie˛tych Cerkwi Rusko-Rosyjpol-skiej zgromadzonych w głos´nym, popularnym na całym Wschodzie słowian´skim zbiorze hagiograficz-nym pt. Ksie˛ga minejów lekturowych z przełomu XVII i XVIII w. pióra najwy-bitniejszego pisarza religijnego ukrain´sko-rosyjskiego tego czasu, bpa Dymitra Tuptały (s´w. Dymitra Rostowskiego). Zamiar ostatecznie nie był na przełomie lat osiemdziesi ˛atych i dziewie˛c´dziesi ˛atych zrealizowany autorsko, za obopóln ˛a zas´ zgod ˛a stron wydawca, IW PAX, odst ˛apił od umowy o dzieło. Moz˙na tylko z˙ałowac´, z˙e idea ta nie została doprowadzona do kon´ca, bo publikacja tego typu przekazów pis´mienniczych z przełomu epok: Rusi Dawnej i czasów nowoz˙yt-nych w dziejach intelektualnowoz˙yt-nych oraz artystycznowoz˙yt-nych tak Rosji, jak i Ukrainy, mogła odegrac´ waz˙n ˛a role˛ w przybliz˙aniu czytelnikowi polskiemu tej nie znanej mu zupełnie sfery kultury duchowej naszych wschodniosłowian´skich s ˛asiadów, do tego w niezmiernie doniosłym, przełomowym momencie ich ideowej oraz religijnej ewolucji.
2. Znacznie dalej post ˛apiły natomiast prace nad podobnym tematem. Kilka lat temu troje tłumaczy (Ryszard Łuz˙ny, Anna Roszkowska oraz Anna Woz´-niak) krakowsko-lubelskich przełoz˙yło na je˛zyk polski cykl tzw. opowies´ci apo-kryficznych Aleksego Riemizowa, pisarza rosyjskiego pierwszej połowy XX w., i złoz˙yło je − stosownie do umowy zawartej z tym samym warszawskim wy-dawc ˛a literatury religijnej − do druku wraz z odpowiedni ˛a opraw ˛a krytyczno-literack ˛a oraz w stosownym redakcyjno-edytorskim opracowaniu. Ostatnio jed-nak wydawnictwo odst ˛apiło równiez˙ od zamiaru realizacji umowy, tak z˙e trzeba było rozgl ˛adac´ sie˛ za innymi rozwi ˛azaniami w tym zakresie. Obecnie trwaj ˛a starania o wł ˛aczenie tego tytułu (ogólna redakcja wyboru prozy apokryficznej A. Riemizowa − dr Anny Woz´niak, równoczes´nie autorki obszernej monografii z˙ycia i twórczos´ci tego pisarza ogłoszonej drukiem przez KUL) do planów wydawniczych lubelskiej uczelni katolickiej.
3. Mówi ˛acy i pisz ˛acy te słowa był przed laty dwudziestu pomysłodawc ˛a oraz współrealizatorem podre˛cznika-antologii do dziejów pis´miennictwa staroruskie-go (Literatura staroruska, wiek XI-XVII. Antologia. Oprac. W. Jakubowski i R. Łuz˙ny. Teksty. Przypisy. Warszawa 1971. PWN). Ksi ˛az˙ka, wznawiana potem trzykrotnie, dobrze słuz˙yła dydaktyce uniwersyteckiej az˙ do czasu, kiedy obok rusycystyki włas´ciwej, „rosjoznawczej” i „rosjocentrycznej”, w wielu polskich s´rodowiskach naukowych powstawac´ zacze˛ły sekcje i placówki uniwersyteckie o profilu ukrainoznawczym i białorutenistycznym. Obecnie nie odpowiada ona juz˙ dzisiejszym zapotrzebowaniom ze wzgle˛du na ten swój „moskwocentryzm” i jednostronnos´c´ w widzeniu kultury staroruskiej. Zaszła wie˛c potrzeba
opraco-wania jej na nowo. Wymaga to z kolei zarówno innego doboru tekstów z´ródło-wych, uwzgle˛dniaj ˛acego cały, takz˙e pozarosyjski obszar je˛zykowo-kulturowo--etniczny ziem ruskich, zwłaszcza z terenu Rzeczypospolitej Obojga Narodów, odmiennych niz˙ dotychczasowe punktów widzenia na całos´c´ procesu kulturowe-go, literackiego rozgrywaj ˛acego sie˛ w s´redniowieczu i w pocz ˛atkach czasów nowoz˙ytnych na całym obszarze wschodniej Słowian´szczyzny, jak i zwłaszcza przetransponowania tych tekstów na polski kształt je˛zykowy. Pamie˛tac´ zas´ nalez˙y, z˙e wie˛kszos´c´ zabytków staroruskich to przejawy pisarstwa par
excellen-cereligijnego, st ˛ad obecne zadania, przed jakimi stoi autor modernizowanej dla
nowego wydania ksi ˛az˙ki, maj ˛a charakter t a k z˙ e − prócz badawczo-pisarskich i edytorsko-redakcyjnych − przekładoznawczy, i to tak w wymiarze czysto praktycznym, jak i teoretycznym.
4. W latach 1988-1990 ukazały sie˛ drukiem − z mys´l ˛a o upamie˛tnieniu jubileuszu tysi ˛aclecia chrztu Rusi Kijowskiej − przygotowane w drugiej poło-wie lat osiemdziesi ˛atych dpoło-wie antologie literackie grupuj ˛ace teksty artystyczne proz ˛a i wierszem z okresu Rusi Dawnej, przewaz˙nie o tematyce religijnej. Autor-wydawca tych tekstów był równoczes´nie ich tłumaczem na je˛zyk polski, jednoczes´nie zas´ pracował nad trzeci ˛a cze˛s´ci ˛a tego antologijnego tryptyku staro-ruskiego, dokonuj ˛ac tak wyboru tekstów-z´ródeł z dziedziny wschodniosłowian´-skiego pis´miennictwa religijnego oraz ich opracowania historycznoliterackiego, jak i ich translacji na polszczyzne˛. Gotowa juz˙ w roku 1990 całos´c´ − ksi ˛az˙ka pod tytułem Słowo o Bogu i człowieku. Mys´l religijna Słowian Wschodnich
doby staroruskiej. Wybór, przekład i opracowanie R. Łuz˙ny − czekała w
wy-dawnictwie na druk do pocz ˛atku roku 1994, a po ostatecznym wycofaniu sie˛ wydawcy z umowy jej autor przedsie˛wzi ˛ał ostatnio nowe próby wydania tytułu drukiem, juz˙ wobec dwóch innych, tym razem krakowskich mecenasów i edyto-rów, Uniwersytetu Jagiellon´skiego i Polskiej Akademii Umieje˛tnos´ci1.
Podobnie jak w sytuacji omówionej w punkcie poprzednim niniejszego raportu, takz˙e i w tym wypadku tłumacz nie miał jeszcze sposobnos´ci wykorzystania zgromadzonych dos´wiadczen´ warsztatowych do jakiejs´ bardziej całos´ciowej refleksji o charakterze teoretyczno-translatorskim.
5. Autor niniejszego sprawozdania spotkał sie˛ w swojej praktyce zawodowej z dziwnym, dzis´ juz˙ pewno trudnym do zrozumienia, faktem ingerencji urze˛du cenzury w tekst tłumaczonych na je˛zyk polski Modlitw Kos´cioła Wschodniego, i to ingerencji uzasadnianej powołaniem sie˛ na sławetny zapis ustawy o ideolo-gicznej i politycznej szkodliwos´ci faktu, iz˙ ma sie˛ zamiar ogłosic´ drukiem tekst,
1Tytuł juz˙ sie˛ ukazał drukiem na pocz ˛atku roku 1996, czyli w momencie składu i korekt
obecnej publikacji, nakładem PAU w serii: Polska Akademia Umieje˛tnos´ci. Prace Komisji Wschodnioeuropejskiej 3 (Kraków 1995 ss. 291 + 3 nlb.).
który narusza podstawy ustroju pan´stwa czy system jego sojuszów politycznych. Oto w latach 1985-1986 wydawane przez Polsk ˛a Prowincje˛ Dominikanów cza-sopismo „pos´wie˛cone z˙yciu chrzes´cijan´skiemu” „W drodze” ogłosiło w dwóch odcinkach („W drodze” 1985 nr 9 s. 104-106; 1986 nr 1-2 s. 185-188) cykl przełoz˙onych przez R. Łuz˙nego modlitw z je˛zyka staro-cerkiewno-słowian´-skiego, rosyjskiego oraz ukrain´skiego. Ingerencje cenzuralne obje˛ły jedynie niektóre utwory, a mianowicie teksty modlitewne najpóz´niejsze, powstałe juz˙ w wieku XX, w okresie wstrz ˛asów społecznych, rewolucji i przes´ladowan´ wiary oraz Kos´cioła; w szczególnos´ci w modlitwie patriarchy „Moskwy i całej Rosji” Tichona musiały byc´ usunie˛te całe obszerne uste˛py2 mówi ˛ace o przes´ladowa-niach chrzes´cijan rosyjskich za wiare˛ ze strony − oczywis´cie bezpos´rednio nie wymienionych, nie nazwanych − władz politycznych porewolucyjnej Rosji, ówczesnego (lata dwudzieste, pierwsza ich połowa) Zwi ˛azku Radzieckiego.
6. Praktyczne działania w zakresie transponowania na je˛zyk polski rosyj-skich czy − szerzej − wschodniosłowian´rosyj-skich tekstów religijnych oraz litur-gicznych, a takz˙e towarzysz ˛ace im poczynania natury badawczej, teoretycznej, mog ˛a miec´ i maj ˛a swoje odniesienie do sfery działalnos´ci naukowo-organiza-cyjnej, jak równiez˙ dydaktyczno-szkoleniowej w szkolnictwie wyz˙szym. W szczególnos´ci ten zwi ˛azek ujawnia sie˛ w tym, iz˙ po kilkuletnich próbach uporz ˛adkowania pewnych tak praktycznych, jak i teoretycznych dos´wiadczen´ w zakresie tłumaczenia tekstów religijnych z je˛zyków słowian´skich (dokumen-tuj ˛a je m.in. dotychczasowe, ogłaszane w „Rocznikach Humanistycznych” z. 7 (Słowianoznawstwo) za lata 1986-1995 publikacje), moz˙na obecnie przyst ˛apic´ do zorganizowania odre˛bnej specjalizacji translatologicznej na kierunku-sekcji filologia słowian´ska Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W programie szkoleniowo-specjalizacyjnym jej uczestników zagadnienia translatoryczne nawi ˛azuj ˛ace do specyficznego typu tekstów − tekstów religijnych, w tym bi-blijnych, liturgicznych, apokryficznych, filozoficzno-teologicznych, powinny znalez´c´ dla siebie nalez˙ne im miejsce.
Inny wymiar czy zakres owych praktycznych i organizacyjnych powi ˛azan´ czy zalez˙nos´ci pomie˛dzy uprawianym zawodem, rzemiosłem pisarsko-tłumaczenio-wym, warsztatem translatorskim i równoczes´nie umieje˛tnos´ci ˛a, sztuk ˛a przekłada-nia, a z drugiej strony z˙yciowo-zawodowymi zaangaz˙owaniami, przejawami aktywnos´ci twórczej, uczestnictwem w z˙yciu naukowym i literackim filologa--slawisty − ujawniaj ˛a sie˛ w wypadku mówi ˛acego i pisz ˛acego te słowa w tym, iz˙ dzie˛ki włas´nie swoim pracom przekładowym głównie, obok twórczos´ci
2Zast ˛apiono je w druku wielokropkiem uje˛tym w nawias, nie chc ˛ac „okraszac´” tekstu
modlitewnego dopuszczalnym juz˙ wówczas w wydawnictwach katolickich odesłaniem czytelnika do odpowiedniego paragrafu ustawy o kontroli prasy i publikacji.
naukowo-pisarskiej w zakresie humanistyki, historii literatury i kultury oraz mys´li filozoficzno-religijnej, mógł on zostac´ członkiem dwóch literackich stowarzyszen´: Polskiego PEN-Clubu oraz Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich.
31 ?AYG! 3 C!1;YS9+=35 ? %?1;?/=?EGaM
3 =!;+C+=3aM A+C+%?)Q37?% E9!%a=E73M C+93'3?1=YM G+7EG?% C , 2 ` < ,
% FH"H\,, 8@H@D"b $Z:" B,D&@>"R":\>@, & N@*, 8@>L,D,>P44, &ZFHJB:,>4,< "&H@D"
& *4F8JFF44 8DJ(:@(@ FH@:" B@ H,<, "32 @BZH" − H,@D,H4R,F8@(@ 4 BD"8H4R,F8@(@ −
B,D,&@*R48" F:"&b>F84N D,:4(4@2>ZN H,8FH@&", " F,6R"F, 42-2" H@(@, RH@ @FH":\>Z,
BD4>4<"`V4, JR"FH\, & BD,>4bN >, BD4(@H@&4:4 *:b B,R"H4 F&@4N 4>*4&4*J":\>ZN &ZFHJB:,>46, FH":" F"<@FH@bH,:\>Z< *@8:"*@<-F@@$V,>4,< Db*@< F @FH":\>Z<4
D,L,D"H"<4-FH"H\b<4 >"FH@bV,(@ H,<"H4R,F8@(@ F$@D>48" − B,D,R4F:,>4` 4 @P,>8,
B@*&,D(",HFb >,F8@:\8@ F:,*J`V4N (DJBB &@BD@F@&, 4FR,DBZ&"`V4N 2"(:"&>J` H,<J.
3H"8 "&H@D F@@$V",H B@@R,D,*>@ @: 1) B,D,&@*"N NJ*@0,FH&,>>ZN H,8FH@&
D,:4-(4@2>@(@ F@*,D0">4b, J0, @BJ$:48@&">>ZN, 8"8 & 8>4("N-">H@:@(4bN, H"8 4 &
@H*,:\->ZN 0JD>":\@H*,:\->ZN BJ$:48"P4bN, " H"80, @ >,F8@:\84N FH"H\bN H,@D,H4R,F8@(@
N"D"8-H,D", B@*&@*bV4N 4H@(4 D"$@HZ B,D,&@*R48"-BD"8H48"; 2) >,@FJV,FH&:,>>@< & 8@>P,
8@>P@& 2"<ZF:, B,D,&,FH4 4 42*"H\ 042>,@B4F">4b F&bHZN CJFF8@6 O,D8&4, &N@*bV4N
& F@FH"& "Q,H\4<4>,6" )4<4HD4b C@FH&@&F8@(@; 3) N@*, D"$@H >"* 8@::,8H4&>Z<
B,D,&@*@<"CJFF84N >"D@*>ZN F8"2@8" 42 F$@D>48" !. !L">"F\,&"; 4) D,2J:\H"H"N H@0,
F@$4D"H,:\>@(@ B,D,&@*" H. >"2. "?HD,R,>>ZN B@&,FH,6" ("B@8D4L@&) !:,8F,b C,<42@&"; 5) D"$@H, B,D,&@*R48" 4 @*>@&D,<,>>@ 4FH@D48" D,:4(4@2>@6 <ZF:4 &@FH@R>ZN F:"&b>
*D,&>,DJFF8@6 B@DZ *:b <@>@(D"L44-">H@:@(44 "E:@&@ @ #@(, 4 R,:@&,8," (8>4("
