Czasy Nowożytne, tom IV/1998 Periodyk poświęcony dziejom polskim i powszechnym od XV do XX wieku
M ariu sz W ołos (Toruń)
S oju sz p olsko-fran cu ski w now ym ujęciu *
N a tę książkę czekaliśm y długo. H enryk B ułhak od ponad 30 lat prow adzi badania nad problem atyką polsko-francuskich stosunków sojuszniczych w okresie m iędzyw ojennym . U kazujące się od w czesnych lat 60-tych publikacje A utora na ten tem at były najlepszym dow odem postępującej pracy. Z rzadko sp o ty k an ą cierpliw ością, p o konując rozliczne przeszkody, H. B ułhak docierał do źró d eł ro zrzuconych niekiedy daleko od Europy, a także na terenie Francji i Polski. P rezentow ana p rac a to w ynik gruntow nej analizy źró d eł archiw alnych, których z n a jo m o ś ć b y ła p o d s ta w ą d o s f o r m u ło w a n ia w y w a ż o n y c h k o n k lu z ji konfrontow anych z w ynikam i badań innych autorów . W w ielu m iejscach punktem odniesienia d la A utora była praca płka dypl. dra Jana C iałow icza, która przez długi okres w sposób najpełniejszy p rezentow ała sojusz polsko-francuski w latach 1921—1 9 3 9 1. O m aw ia n a k sią żk a to zm ien io n a w e rsja d y se rta cji d o k to rsk ie j napisanej p rzez H. B ułhaka pod kierunkiem prof. Stanisław a H erbsta i obronionej n a U niw ersytecie W arszaw skim w 1978 r.
W ielką z a le tą pracy dra B ułhaka je s t im ponujący zaiste zakres kw erendy. A utor w ykorzystał źródła przechow yw ane w A rchiw um A kt N ow ych w W arszawie, C e ntralnym A rch iw u m W ojskow ym w W arszaw ie (R em bertów ), C entralnym A rchiw um M inisterstw a Spraw W ew nętrznych w W arszawie, Instytucie Jó zefa P iłsudskiego w N ow ym Jorku, Instytucie P olskim i M uzeum gen. W ładysław a S ikorskiego w L ondynie, A rchives du M inistère des A ffaires É trangères w Paryżu
* Henryk Bułhak, Polska-Francja. Z dziejów sojuszu 1922-1939, cz. I (1922-1932), Warszawa [1995], s. 321.
1. J. Ciałowicz, Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921-1939, Warszawa 1970.
219
(Q uai d ’O rsay), S ervice H istorique de l ’A rm ée de Terre i Service H istorique de la M arine w Paryżu (C hâteau de V incennes), H oover Institution A rchives przy U n iw e r s y te c ie S ta n f o rd a w P a ło A lto w K a lifo rn ii, A rh iv e le S ta tu lu i w B ukareszcie oraz w kilku innych instytucjach. U dało m u się rów n ież uzyskać c e n n e in fo rm a c je o d św ia d k ó w w y d a rz e ń , m .in. od w ie lo le tn ie g o a tta c h é w ojskow ego R zeczypospolitej w e Francji gen. Juliusza K leeberga, m ieszkającego po w ojnie w dalekiej A ustralii. Tak bogaty w ykaz źródeł rzadko spotyka się w pracach historycznych, naw et dotyczących problem ów m iędzynarodow ych. A utor w y k o rz y sta ł ró w n ież w ielo jęz y cz n e źró d ła d rukow ane oraz b o g a tą literaturę przedm iotu, która ukazała się do przełom u lat 80-tych i 90-tych. S zkoda, że H. B ułhak w n iew ielkim tylko stopniu („P o lsk a Z brojna” ) uw zględnił prasę. Brakuje zw łaszcza w ielkich, opiniotw órczych dzienników francuskich oraz prasy polskiej pow iązanej z głów nym i nurtam i politycznym i II R zeczypospolitej.
P raca składa się z czterech trafnie zatytułow anych rozdziałów , przy czym aż trzy pośw ięcono latom 1 9 2 2-1925, ostatni zaś sojuszow i polsko-francU skiem u w okresie 1926-1932. To rozłożenie akcentów je s t godne podkreślenia. W yraźną c e z u rą d la H. B u łh ak a je s t ro k 1925 - to je s t ro k konferen cji lokam eń sk iej, któ ra w aln ie przyczyniła się do regresu sojuszu. N iew ą tp liw ą z a le tą pracy je st um iejętne przedstaw ienie stosunków pom iędzy P o lsk ą i F ra n cją n a tle sytuacji m iędzynarodow ej. A utor koncentruje się zasadniczo n a dw óch płaszczyznach fu n k c jo n o w a n ia so ju szu - p o lity cz n ej i w o jsk o w ej (w tym w sp ó łp ra c y obu w y w ia d ó w ). N a uw agę z a słu g u je p o d k re śle n ie p rz e z d ra B u łh ak a roli gen. W ła d y sła w a S ik o rsk ie g o , k tó ry k ilk a k ro tn ie d zięk i w ła sn y m in ic ja ty w o m , w kraczając czasem w zakres kom petencji M inisterstw a Spraw Z agranicznych R P w yw ierał duży w pływ na kształtow anie i um acnianie sojuszu polsko-francuskiego.
O grom nym w kładem A utora w rozw ój naszej w iedzy n a tem at stosunków polsko-francuskich w okresie m iędzyw ojennym je s t ustalenie w ielu nieznanych d o ty c h c z a s w lite r a tu r z e p r z e d m io tu fa k tó w , n p . z z a k r e s u w s p ó łp r a c y w yw iadow czej obu arm ii. Jest to n iew ątpliw ie ow oc w ielu lat badań archiw alnych oraz niem ałej intuicji A utora, któ ra - ob o k głębokiej w iedzy - okazała się tak p rzydatna w poszukiw aniu odpow iednich źródeł. P oza now ym i ustaleniam i praca przynosi rów nież szereg interesujących konkluzji, odnoszących się do ew olucji stosunków polsko-francuskich. O d sam ego niem al początku, pom im o lepszych okresów , w yłania się z tej pracy o b raz trudnego sojuszu. A utor zw raca szczególną
uw agę na negatyw ny w pływ n a je g o rozw ój układów lokam eńskich i postępującego w drugiej połow ie lat 20-tych zbliżenia francusko-niem ieckiego. W ydarzenia te w ogrom nym sto p n iu d ecydow ały o k sz tałcie stosunków p om iędzy P o lsk ą i F ran cją i nie pozostały bez w pływ u na kierunki polskiej polityki zagranicznej w latach 30-tych.
W trakcie lektury nasunęło mi się kilka uw ag, które pozw olę sobie w tym m iejscu przedstaw ić.
P ew n e za strze że n ie bu d zić m oże stw ie rd z en ie A utora, że pro b lem aty k a j ekonom iczna „nie była w szelako elem entem decydującym dla funkcjonow ania aliansu” (s. 6). Tak spraw a w yglądała z polskiego punktu w idzenia. D la w ielu w pływ ow ych środow isk francuskich stosunki gospodarcze z P o lsk ą były o w iele bardziej istotne od stosunków politycznych i w ojskow ych. W ystarczy zw rócić u w ag ę na p o sta w io n y p rz e z F ra n cu z ó w w a ru n e k w ejśc ia w życie u k ła d ó w politycznego i w ojskow ego z lutego 1921 r., którym było podpisanie układów ekonom icznych, co nastąpiło rok później (luty 1922). Ta druga data je s t zarazem ce z u rą o tw ierającą o m aw ian ą pracę. W ten sposób sojusz polityczny i w ojskow y został p odporządkow any zagadnieniom ekonom icznym . Z naczenie problem ów g o s p o d a rc z y c h d la stro n y fra n c u sk ie j w id a ć ta k ż e w p ó ź n ie js z y m o k re sie fu n kcjonow ania sojuszu, chociaż nigdy ju ż w tak jaskraw ej form ie, np. w trakcie p ertra k ta c ji p ary sk ic h p ro w a d zo n y c h w m aju 1924 r. p rze z gen. S tan isław a H allera i posła A lfreda C hłapow skiego w spraw ie realizacji przyznanej Polsce p o ż y c z k i 4 0 0 m in fra n k ó w , cz y w p o s ta n o w ie n ia c h k o le jn y c h k o n w e n c ji handlow ych z 1924 i 1929 r. (ta ostatnia w eszła w życie je d y n ie częściow o). Tylko nieliczni politycy francuscy, do których n ależał prem ier i m inister spraw zagranicznych R aym ond P oincare potrafili przedłożyć w stosunkach z P o lsk ą racje polityczne nad ekonom iczne (trafna uw aga A utora na s. 23). W ypada zgodzić się natom iast z H. B ułhakiem , że podjęcie zagadnień gospodarczych w stosunkach polsko-francuskich w ym aga odrębnych, specjalistycznych studiów i badań. Tutaj dodajm y: w ykraczających p o za archiw a dyplom atyczne. Problem ten w całości nie został je sz c z e opracow any i zadanie to stoi przed historykam i.
N ie do ko ń ca ja s n e są w yw ody H. B ułhaka dotyczące czterech kolejnych rat 4 00-m ilionow ego kredytu przyznanego Polsce w 1921 r. przez w ładze francuskie.
N a s. 103 A utor podał, że 23 I 1924 r.2 podpisano konw encję g w aran c y jn ą na pierw szą ratę, a na s. 124, że 28 V I I I 1924 r. (w pracy om yłkow o 2 V III) konw encję „o k re ślając ą gw arancje na ostatnie trzy transze pożyczki francuskiej dla P olski” . Jak zatem w ytłum aczyć inform ację z a w artą na s. 218 w przypisie 104, że „w m arcu [1925 r.] spodziew ano się przystąpić do rozm ów na tem at gw arancji dla IV raty kredytów ” ?
K ilkakrotnie w swojej pracy H. B ułhak poruszył problem floty gen. Piotra W rangla (s. 141-142, 162 i 210). N ie w ydaje się w łaściw e użycie określenia „intern o w an a” w odniesieniu do tej floty, m im o że takie słow o p ojaw ia się w polskich dokum entach dyplom atycznych. Francuzi udzielili okrętom W rangla - w ó w c z a s so ju s z n ik a , k tó reg o P a ry ż o fic ja ln ie u z n a ł w sie rp n iu 1920 r. - schro n ien ia w B izercie począw szy od listopada 1920 r. (nie zaś od 1921 r. ja k pod ał A utor). W rangel szybko z re sztą przekazał okręty w ładzom francuskim w zam ian za częściow e uregulow anie zadłużenia. Szkoda, że A utor n ie w yjaśnił do ko ń ca tej interesującej z punktu w idzenia dyplom atycznego sprawy, sugerując, że flotę oddano bolszew ikom (s. 210). Tym czasem ja k w ynika z dokum entów Q uai d ’O rsay zacum ow ane w B izercie okręty rosyjskie nigdy n ie trafiły do portów so w ie ck ic h 3.
In n ą in teresu jącą sp raw ą p o ru szo n ą p rzez H. B ułhaka je s t m isja senatora Jó z efa T argow skiego, który od w rz eśn ia 1931 r. z a in stalo w ał się w Paryżu. C ie k a w e , ż e a m b a sa d o r C h ła p o w sk i n o ty fik o w a ł A ris tid e ’o w i B ria n d o w i przybycie do F rancji Targow skiego dopiero w dniu 8 X II 1931 r., a sam senator przeprow adził rozm ow ę z am basadorem Julesem Larochem w W arszawie dopiero w styczniu 1932 r. Targow ski, inform ując dyplom atę francuskiego o charakterze sw o jej m isji, stw ie rd z ił, że nie o trz y m a ł p re c y z y jn y c h in stru k c ji, a le je g o
2. W archiwaliach francuskiego MSZ widnieje data 24 I 1924 r. podpisania konwencji gwarancyjnej na pierwszą ratę kredytu (100 min franków). Gwarancją w tym przypadku miały być dochody z lasów państwowych w rejonie T o ru n ia-Archives du Ministere des Affaires Étrangères a Paris (dalej cyt. AMAE), Série: Europe 1918— 1940, sous-série: Pologne (dalej cyt. Pologne), vol. 74, Note sur la Pologne. Avances a la Pologne z 30 V 1924, k. 134.
3. Dokumentacja całej sprawy: AMAE, Série: Europe 1918-1940, sous-série: Russie, vol. 1134,1135,1136,1137,1138,1139i 1264.
r
za sa d n icz y m celem b ęd z ie k o o rd y n ac ja za g ad n ień ek o n o m icz n y ch . S en ato r przew idyw ał w spółpracę z attachés handlow ym i oraz serw isem ekonom icznym w Paryżu, L ondynie, B ernie i Brukseli. Z aznaczył rów nież, że je g o m isja nie b ęd z ie p o z b a w io n a ch a rak te ru p ro p ag a n d o w e g o . S zczeg ó ło w y ch inform acji T argow ski je d n a k L aro c h e ’ow i nie u d zielił, stw ierd zając, że in teresu jące go zagadnienia przestudiuje dopiero na m iejscu. A m basador francuski p rzekazał na Q uai d ’O rsay ja k n ajlep szą opinię o senatorze. W arto dodać, że w edług opinii pracow nika am basady polskiej w Paryżu A ugusta Iw ańskiego (juniora) Targowski b y ł za u fan y m W alerego S ław k a i ja k o „ s u p e re k sp e rt do sp raw fin a n so w o - gospodarczych” kandydatem do objęcia, po u sunięciu C hłapow skiego, stanow iska am basadora RP w e F rancji4.
Szkoda, że do książki H. B ułhaka w kradło się sporo błędów korektorskich. Z w ró cił na to uw agę także inny recenzent prof. P iotr S ta w eck i \
A utor nie u strzegł się także kilku drobnych nieścisłości. N a s. 90 przytoczył imię m inistra spraw zagranicznych C zechosłow acji B eneśa w w ersji francuskiej „ E d o u a rd ” zam iast czeskiej „E d v a rd ” . N iek o n sek w en tn ie sto so w ał piso w n ię n azw iska znanego francuskiego dyplom aty E m m anuela Peretti de la R occa (albo d ella R occa) - s. 91, 100-101. D ługoletni poseł polski w N iem czech O lszow ski m iał n a imię K azim ierz, a nie Tadeusz (s. 218 przypis 111).
P rzy to czo n e pow yżej uw agi nie m a ją charakteru polem icznego i w niczym n ie u m n ie jsz ają ogrom nej w artości poznaw czej pracy dra H. Bułhaka. A utor p o sta w ił b ard z o w y so k o po p rzeczk ę w szystkim h istorykom , któ rzy b e d ą się zajm ow ać dziejam i sojuszu polsko-francuskiego oraz p olską polityką zagraniczną w okresie m iędzyw ojennym .
M iejm y nadzieję, że A utorow i u d a się szybko opublikow ać drugi tom tej interesującej, gruntow nej i napisanej św ietnym języ k iem rozpraw y, który będzie obejm ow ał d zieje sojuszu polsko-francuskiego w latach 1933-1939.
4. AMAE, Pologne, vol. 333, raport J. Laroche’adoP. Lavalaz 16 1 1932, k. 210-211; Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP 1918— 1939, sygn. 3813, pismo A. Chłapowskiego do A. B riandaz8 XII 1931; A. Iwański (junior), Wspomnienia 1881-1939, Warszawa 1968. s. 431-432.
5. P. Stawecki, Z dziejów sojuszu polsko-francuskiego 1922-1939, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, nr 3 z 1996, s. 240.
