Mieczys³aw Limanowski – poeta geologii
Jerzy B. Miecznik
1Mieczys³aw Limanowski – the poet of geology. Prz. Geol, 60: 319–322.
A b s t r a c t. The Pole, Mieczys³aw Limanowski (1876–1947), now becoming a figure less and less remembered, has been a brilliant self-taught man of science and art, with erudite and wide-ranging mind which made him a scholar of great reputation. He became world famous as one of pioneers in the nappe tectonics of the Alpine ranges (Tatra Mts and Carpathians, Dinarides, Appenines, and mountain ranges of Sicily and Crimea). He had also suc-cesses in studies on the Quaternary and, as a nature scientist and humanist, original achievements also in studies on geography of the Man. At the same time, together with Juliusz Osterwa he established the Reduta theatre group considered to be Poland’s first theatre laboratory and one of the major artistic and ethical events in the Polish thea-tre of the XX century. He became an ideologist, literary manager, dramatic adviser, author of numerous reviews of plays and essays on art and literature. A colourful literary style, also clearly visible in his geological writings, earned him the opinion of a poet of geology.
Keywords: Mieczy³aw Limanowski, nappe tectonics, Alpine mountain ranges, theaters, Reduta laboratory theatre
Mieczys³aw Limanowski jest coraz mniej pamiêtany, a od dawna niedoceniany jako geolog. A przecie¿ jego kariera tektoniczna przed I wojn¹ œwiatow¹ (ryc. 1) by³a bardzo b³yskotliwa, wybitne osi¹gniêcia naukowe spowodowa³y, ¿e szybko znalaz³ siê w czo³ówce badaczy alpidów z powo-dzeniem rozwijaj¹cych teoriê p³aszczowinowej budowy gór Marcela Bertranda. Niewielu polskim geologom uda³o siê uzyskaæ podobnie wysok¹ pozycjê w œwiatowej geolo-gii. Warto podkreœliæ, ¿e Limanowski by³ samoukiem i odnosi³ sukcesy nie tylko w geologii. By³ reformatorem polskiego teatru, wspó³twórc¹ i kierownikiem literackim Reduty, krytykiem teatralnym, W wileñskim okresie dzia³alnoœci uniwersyteckiej odznaczy³ siê tak¿e nowator-stwem w dziedzinie geografii (antropogeografia). Mia³ bardzo ¿ywy, twórczy umys³, a do tego duszê artysty. Szko-da, ¿e nie powiod³a siê próba napisania monografii o nim z powodu utrudnionego dostêpu do materia³ów archiwal-nych, podjêta przed laty przez profesora Zbigniewa Wój-cika (1998a).
Mieczys³aw Limanowski urodzi³ siê 6 stycznia 1876 r. we Lwowie. By³ synem znanego socjalisty, dzia³acza nie-podleg³oœciowego, historyka Boles³awa i Wincentyny z Szarskich, z zawodu nauczycielki. Z powodów politycz-nych, pod presj¹ w³adz austriackich, Limanowscy wyje-chali w 1878 r. do Szwajcarii, gdzie Mieczys³aw spêdzi³ dzieciñstwo i po raz pierwszy zetkn¹³ siê z wysokimi górami. Czêsto wymyka³ siê z domu na dalekie samotne wycieczki i marzy³, by zostaæ „drugim Kopernikiem” (Marosz, 1970). Wczeœnie zosta³ osierocony przez matkê. Po skoñczeniu szko³y pocz¹tkowej, do której uczêszcza³ w Szwajcarii i w Pary¿u, wróci³ w 1890 r. do kraju. Wobec trudnej sytuacji materialnej ojca, który pozosta³ za granic¹, rozpocz¹³ tu, pocz¹tkowo pod opiek¹ dalekich krewnych, coraz bardziej samodzielne ¿ycie. W szkole œredniej dorabia³ korepety-cjami, po jej ukoñczeniu (z odznaczeniem) przez wiele lat utrzymywa³ siê jako nauczyciel prywatny. W 1897 r. zapi-sa³ siê na Wydzia³ In¿ynierii Politechniki Lwowskiej,
gdzie zetkn¹³ siê z wybitnym geologiem profesorem Julia-nem NiedŸwieckim, ale podczas II roku zapad³ na chorobê p³uc i wyjecha³ do Zakopanego dla ratowania zdrowia. Na politechnikê nigdy ju¿ nie wróci³.
Tatry zauroczy³y Limanowskiego, a jednoczeœnie zain-trygowa³y naukowo. Bardzo wiele czasu spêdza³ w górach, z m³otkiem i plecakiem, na studiowaniu ich budowy i gro-madzeniu okazów ska³ i skamienia³oœci. Wiedzê teore-tyczn¹ czerpa³ z gromadzonej literatury przyrodniczej. Na ¿ycie zarabia³ jako nauczyciel prywatny u Lilpopów i Wit-kiewiczów, a jego uczniem zosta³ m.in. m³ody Witkiewicz, czyli Witkacy. Nawiasem mówi¹c debiutem artystycznym Witkacego by³y rysunki do artyku³u Limanowskiego „Glossopteris” w Przegl¹dzie Zakopiañskim w 1900 r. (Pinkwart & D³ugo³êcka-Pinkwart, 2003). Istotnym zda-rzeniem by³o natrafienie w Muzeum Tatrzañskim na œwie-¿o wydan¹, powa¿n¹ monografiê geologiczn¹ Tatr „Die Geologie des Tatragebirges” Viktora Uhliga (1897–1899), cenionego profesora Uniwersytetu w Wiedniu, która sta³a siê dla niego przewodnikiem po Tatrach.
Swoje obserwacje zacz¹³ od najstarszych ska³ osado-wych Tatr, zlepieñca koperszadzkiego i kwarcytów triasu le¿¹cych na granitach (Limanowski, 1903). Jego wa¿nym odkryciem by³o stwierdzenie obecnoœci fauny werfenu w utworach reglowych (Limanowski, 1901).
Naprawdê prze³omowe znaczenie mia³a s³ynna wycieczka IX Miêdzynarodowego Kongresu Geologiczne-go w Wiedniu w 1903 r. w Tatry i Pieniny. Limanowski wzi¹³ w niej udzia³ na zaproszenie profesora Uhliga, z któ-rym utrzymywa³ listowne kontakty i traktowa³ go jako swego mistrza. Wed³ug Uhliga Tatry by³y zbudowane z szeregu fa³dów i uskoków powsta³ych w wyniku nacisku z pó³nocy. W wycieczce uczestniczy³ wybitny geolog szwaj-carski z Lozanny, Maurice Lugeon, który nie zna³ Tatr, ale na podstawie bardzo dobrej mapy Uhliga dokona³ w³asnej interpretacji ich struktury, zgodnie z teori¹ p³aszczowino-wej budowy gór. Podczas wycieczki na Liliowe Lugeon
319
Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 6, 2012
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jerzy.miecznik@ pgi.gov.pl.
udowodni³ s³usznoœæ swoich pogl¹dów. Zacytujmy Lima-nowskiego (1904): „Nie mo¿emy odt¹d inaczej mówiæ jak o p³aszczowinach tatrzañskich. Skonstatowaliœmy, ¿e region Czerwonych Wierchów jest p³aszczowin¹. Zatem i ska³y pó³nocnego pasa zosta³y z dala przywleczone, ska³y dolnotatrzañskiej facies. Tymczasem zapanowa³a cisza. Mg³a pojawia siê w s³oñcu, b³yska z³owrogo i zasypuje nas œniegiem. Kwiaty wszystkie ton¹ pod bia³ym obrusem i zupe³nie zapanowuje zima polarna. Za chwilê znowu mg³y pierzchaj¹, s³oñce tropikowo przygrzewa, spod œniegu ods³aniaj¹ siê kwiaty du¿e, szeroko roz³o¿one: z³ote koz³owce i œwieczniki tojadu (...). Rozmowa toczy siê o Botticellim, przechodzi na Boecklina. Zdaje siê, ¿e w nauce geologia najbardziej s¹siaduje ze sztuk¹. Tyle siê o niej wci¹¿ mówi. Na ogó³ ludzi o wielkiej wyobraŸni zaw-sze poci¹ga³y warstwy i cmentarzyska ziemi. Ajschylos, Dante, da Vinci, Goethe, S³owacki”.
Trzeba tu wtr¹ciæ, ¿e bardzo literackie i malarskie, choæ na dzisiejsze czasy czêsto zbyt egzaltowane, popularyza-torskie teksty geologiczne Limanowskiego, publikowane m.in. w Przegl¹dzie Zakopiañskim (np. „O wspania³ej przesz³oœci Tatr” w 1900 i 1902 r.), które cieszy³y siê poczytnoœci¹, profesor Jacek Kolbuszewski (1992) nazwa³ „poezj¹ geologii” i odnotowa³ to w antologii polskiej lite-ratury tatrzañskiej. Teksty te dzia³a³y inspiruj¹co na Tadeu-sza Miciñskiego podczas pisania powieœci „Nietota. Ksiê-ga tajemna Tatr”, w której Limanowski zosta³ ukazany jako profesor Rufin Zawirro. Dziêki prawdziwemu darowi
s³owa Limanowski stworzy³ wiele polskich terminów tektonicznych, bardzo ³adnych i powszechnie do dziœ sto-sowanych, jak: p³aszczowina, czapki i okna tektoniczne, porwaki, skrêt korzeniowy, j¹dro antyklinalne fa³du i inne.
Limanowski uleg³ fascynacji teori¹ p³aszczowin, która pchnê³a go ku wielkiej przygodzie, jak¹ sta³y siê niezwykle intensywne i owocne, trwaj¹ce 10 lat, badania tektoniczne w Tatrach i Karpatach, na Krymie, w Górach Dynarskich, na Sycylii i w Apeninach.
Rozpocz¹³ je w Tatrach ju¿ jesieni¹ 1903 r. i wkrótce, na potwierdzenie s³usznoœci tezy o przesuniêciu p³aszczo-winy reglowej z po³udnia, odkry³ na pó³nocnym zboczu Ciemniaka, na G³adkim Up³aziañskim, p³at silnie spraso-wanych ska³ facji reglowej. Wiadomoœæ o tym znalaz³a siê w Rozprawach Matematyczno-Przyrodniczych Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie (Limanowski, 1904), w jêzyku polskim i francuskim. Artyku³y publikowane przez AU z regu³y ukazywa³y siê w kilku wersjach objêtoœciowych i jêzykowych (Wójcik, 1998b), dziêki czemu mog³y byæ czytane za granic¹. W 1903 r. Limanowski zosta³ cz³onkiem Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejêtno-œci, która bêdzie dotowa³a niektóre jego badania, a w nastêpnym roku zaproszono go na cz³onka Francuskiego Towarzystwa Geologicznego. W 1905 r. podj¹³ bardzo œmia³¹, ale nieudan¹ próbê przedstawienia budowy ca³ych Karpat na gruncie teorii p³aszczowin w pracy „Rzut oka na architekturê Karpat”. Niedostatek danych stratygraficz-nych i kartograficzstratygraficz-nych sprawi³, ¿e koncepcja w pierwot-nej postaci nie osta³a siê (Passendorfer, 1950). K³opoty ze zdrowiem spowodowa³y jego blisko roczn¹ kuracjê w Lovranie nad Adriatykiem. By³a to okazja do penetrowania pobliskich Gór Dynarskich. Stwierdzi³ wówczas ich p³asz-czowinow¹ budowê, ale opracowanie wyników zakoñczy³ dopiero kilka lat póŸniej w rozprawie pt .„Wielkie prze-mieszczenia mas skalnych w Dynarydach ko³o Postojny” (Limanowski, 1910). By³y one potem kwestionowane, lecz bez powodzenia, przez Franza Kossmata, który wczeœniej opublikowa³ z tego terenu szczegó³ow¹ mapê (Passendor-fer, 1950). Rozprawa ta uchodzi za najlepsz¹ pracê naukow¹ Limanowskiego (KuŸniar, 1949; Passendorfer, 1980).
Zanim jednak dosz³o do jej wydania mia³ on mo¿noœæ podjêcia w 1907 r. badañ geologicznych na pó³nocnej Sycylii w zwi¹zku z trzymiesiêcznym „s³u¿bowym” poby-tem w roli nauczyciela domowego podró¿uj¹cej rodziny ziemiañskiej Wolfarthów. Jesieni¹ tego roku wyjecha³ do Lozanny do profesora Lugeona. Odby³ u niego praktykê w laboratorium tektonicznym, uczêszczaj¹c jednoczeœnie na wyk³ady na uniwersytecie. Po dodatkowych badaniach terenowych na Sycylii w 1908 r. napisa³ pracê pt. „Sur la tectonique des Monts PJloritains dans les environs de Taor-mina (Sicile)”, przedstawion¹ jako praca doktorska pod kierunkiem M. Lugeona i opublikowan¹ w Szwajcarii w 1909 r. Doktorat by³ du¿ym sukcesem naukowym. „¯yczê, aby ta piêkna praca przynios³a Panu po¿ytek w Pañskim kraju, a tak¿e uznanie dla Pañskiej istotnej wartoœci” – pisa³ w liœcie do Limanowskiego Lugeon (Marosz, 1970), a Emile Argand, m³ody, ale ju¿ wybitny tektonik alpejski, zacz¹³ swój list s³owami: „Drogi przyjacielu, list Twój zosta³ jak najmilej powitany i sprawi³ mi radoœæ. Jesteœmy
320
Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 6, 2012
Ryc. 1. Mieczys³aw Limanowski, przed r. 1914. Ze zbiorów Muzeum Ziemi PAN
wszyscy szczêœliwi, ¿e Ty wyda³eœ swoj¹ piêkn¹ pracê o Taorminie w³aœnie u nas” (Marosz, 1975). W dalszej czêœci listu pisze te¿: „Ogromnie siê cieszê z ukazania siê Twej pracy o Dynarydach. Po tak owocnej wymianie pogl¹-dów, jak¹ przeprowadziliœmy w roku ubieg³ym, nic z tego co Ty tworzysz i co dotyczy Ciebie nie mo¿e byæ dla mnie obojêtne”.
Po powrocie w Tatry Limanowski rozpocz¹³ systema-tyczne, szczegó³owe badania terenowe w masywie Czer-wonych Wierchów i na s¹siednich terenach, podejmuj¹c próbê stworzenia syntezy budowy pasma wierchowego Tatr (Limanowski, 1911). Przeszkod¹ trudn¹ do pokonania by³ jednak niski stopieñ rozpoznania stratygrafii serii wier-chowej (Kotañski, 1998). Pe³nym sukcesem zakoñczy³ natomiast badanie pozycji geologicznej tatrzañskiego eocenu (Limanowski, 1910). Limanowski wspó³pracowa³ w tym czasie z Sekcj¹ Fizjograficzn¹ AU, z Muzeum Dzie-duszyckich we Lwowie, Muzeum Tatrzañskim w Zakopa-nem i Towarzystwem Tatrzañskim. Zapraszany przez ró¿ne instytucje i organizacje mia³ wiele wyk³adów, bardzo ciekawie wyg³aszanych. Jako m³odzi ch³opcy uczestniczyli w nich przyszli wybitni geolodzy: Walery Goetel i Czes³aw KuŸniar. Tak to wspomina³ po latach profesor Goetel (Wój-cik, 2009): „Ostateczne rozstrzygniêcie [o wyborze kierun-ku studiów] zapad³o we mnie pod wp³ywem wspania³ego cyklu wyk³adów z geologii, jakie – bêd¹c w VIII, a wiêc w ostatniej klasie gimnazjum – s³ysza³em w Krakowie w ramach wyk³adów Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickie-wicza, wyg³oszonych przez Mieczys³awa Limanowskiego. Limanowski by³ cz³owiekiem wyj¹tkowego talentu twórczego i krasomówczego oraz wulkanicznego tempera-mentu. Jego wyk³ady geologii oparte na w³asnych bada-niach (…) by³y porywaj¹ce. Gdy s³ucha³o siê Limanow-skiego, trzês³a siê Ziemia, wybucha³y wulkany i z g³êbi Ziemi wynurza³y siê ³añcuchy górskie. A wszystko to by³o równoczeœnie oparte na olbrzymiej wiedzy prelegenta i podawa³o s³uchaczom ostatnie wyniki nauki”.
Uznawany za najlepszego polskiego tektonika Lima-nowski zosta³ poproszony o opracowanie has³a „Tektonika Tatr” w Encyklopedii Polskiej Akademii Umiejêtnoœci (1912), a na proœbê profesora Józefa Morozewicza napisa³ obszerne uzupe³nienie z zakresu tektoniki do polskiego t³umaczenia „Dziejów Ziemi” Melchiora Neumayra (1912).
W 1912 r. Mieczys³aw Limanowski odby³ jeszcze kil-kumiesiêczn¹ podró¿ do W³och i by³a to okazja do badañ geologicznych w Apeninach Po³udniowych, w Kalabrii, opisania ich p³aszczowinowej budowy i zwi¹zków ze strukturami Sycylii (Limanowski, 1913).
I tak dobieg³a koñca krótka, ale niezmiernie bogata w dokonania przygoda tektoniczna Limanowskiego – przyk³ad niezwyk³ej pasji, wielkiego talentu i wyobraŸni.
W 1913 r. Limanowski przeniós³ siê do Warszawy i skoncentrowa³ swoj¹ uwagê na teatrze, który by³ dot¹d jego drug¹ pasj¹. Nawi¹za³ kontakt z Sekcj¹ Teatraln¹ Sto-warzyszenia Literatów i Dziennikarzy Polskich, wyg³asza³ wyk³ady, pisa³ recenzje teatralne, za³o¿y³ krótkotrwa³y Teatr Powszechny, na inauguracjê którego zosta³ wysta-wiony „Cyd” Corneille'a-Wyspiañskiego w inscenizacji Limanowskiego i Zelwerowicza (Osiñski, 1992; Kurek,
1998). W tym czasie pozna³ siê zapewne z Juliuszem Osterw¹.
Trzeba tu podkreœliæ jego wielk¹ erudycjê, która pozwala³a mu swobodnie poruszaæ siê w tematyce sztuki, literatury, historii, zajmowaæ siê ezoteryk¹ i z ³atwoœci¹ przekraczaæ granicê miêdzy humanistyk¹ a naukami przy-rodniczymi i œcis³ymi.
Po wybuchu wojny jako poddany austriacki zosta³ ewa-kuowany do Moskwy, gdzie wraz z Juliuszem Osterw¹ nawi¹za³ kontakt ze s³awnym rosyjskim re¿yserem i refor-matorem teatru Konstantym Stanis³awskim. Zapewne wte-dy podczas spotkañ ze Stanis³awskim kszta³towa³ siê pogl¹d Limanowskiego i Osterwy na istotê twórczoœci aktorskiej i na aktora jako centraln¹ postaæ w sztuce teatru (Kurek, 1998).
Po powrocie do Warszawy w grudniu 1918 r. Lima-nowski za³o¿y³ I Polskie Studio Sztuki i Teatru im. A. Mic-kiewicza i z grup¹ aktorów pracowa³ nad zaczêt¹ w Moskwie inscenizacj¹ „Dziadów”. By³ to w³aœciwie pra-pocz¹tek teatru Reduty, którego oficjalne otwarcie, z udzia³em Juliusza Osterwy, nast¹pi³o jesieni¹ 1919 r. (Kurek, 1998). Reduta stanowi³a teatr-laboratorium wysta-wiaj¹cy wy³¹cznie sztuki polskie, z w³asn¹ szko³¹ aktorsk¹ (Instytut Reduty), wychowuj¹c¹ aktorów ideowych, g³êboko prze¿ywaj¹cych grê, o wysokiej etyce zawodowej. Sta³a siê ona legend¹ i jest uznana za wa¿ne zjawisko w polskim teatrze XX wieku, a jej dorobek dzia³a³ inspiruj¹co na Jerzego Grotowskiego i wci¹¿ budzi zainteresowanie kolejnych pokoleñ twórców teatralnych.
Rola Limanowskiego, który nie by³ re¿yserem, ani aktorem, ale mia³ wielk¹ intuicjê i wyczucie ka¿dego fa³szu teatralnego i rutyny, polega³a m.in. na bardzo wni-kliwej, intelektualnej i emocjonalnej analizie tekstu sztuki z ca³ym zespo³em, co wymaga³o od aktorów maksymalne-go, twórczego zaanga¿owania. By³o to mo¿liwe dziêki ogromnej wiedzy i niezwykle silnej, charyzmatycznej oso-bowoœci Limanowskiego (Kurek, 1998). „Takiego cz³owieka jak Limanowski nie mia³ prawdopodobnie ¿aden teatr na œwiecie” – pisa³ Jerzy Szaniawski (1956), autor dramatów wystawianych w Reducie.
Na zaproszenie dyrektora Morozewicza Limanowski podj¹³ tak¿e pracê w nowo utworzonym Pañstwowym Instytucie Geologicznym, pocz¹tkowo nawet w Tatrach, póŸniej jednak zaj¹³ siê z powodzeniem badaniami czwar-torzêdu na Ni¿u Polskim (Limanowski, 1922a). Z w³aœciw¹ sobie wyobraŸni¹ i zdolnoœci¹ do syntezy przedstawi³ rów-nie¿ interpretacjê ró¿nych struktur tektonicznych na obsza-rze Polski i na terenach s¹siednich, pod wieloma wzglê-dami bardzo trafn¹ (Limanowski, 1922b). Powrót do geo-logii nie trwa³ d³ugo. W 1923 r. Limanowski zosta³ zwol-niony w ramach redukcji za³ogi instytutu, przy czym jak wynika z opublikowanego przez Juliê Marosz (1970) listu Morozewicza, chyba raczej na w³asne ¿yczenie. Teatr poch³on¹³ go bez reszty i nie przyj¹³ propozycji objêcia Katedry Geografii Fizycznej Uniwersytetu Stefana Batore-go w Wilnie.
Gdy jednak w 1925 r. przeniós³ siê wraz z Redut¹ do Wilna, ponowiona przez profesora Bronis³awa Rydzew-skiego propozycja przyjœcia na Uniwersytet zosta³a przyjê-ta i Limanowski w paŸdzierniku 1926 r. otrzyma³ nominacjê profesora nadzwyczajnego geografii fizycznej
321
na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB. Stwo-rzy³ tu powa¿ny oœrodek studiów geograficzno-fizycz-nych, ale co wa¿niejsze – pierwszy w Polsce zespó³ studiów nad geografi¹ cz³owieka (Wójcik, 1998a). Jako wybitny przyrodnik i humanista by³ do tego œwietnie przy-gotowany.
Jego zwi¹zki z Redut¹ rozluŸni³y siê, ale po reaktywo-waniu Instytutu Reduty w Warszawie uczestniczy³ w przy-gotowywaniu wystawianych sztuk. Mieszkaj¹c w Wilnie, opiekowa³ siê studenckim Ko³em Dramatycznym, pisa³ recenzje teatralne, wspó³pracowa³ z Radiem Wileñskim (S³ownik biograficzny…, 1973).
Po zamkniêciu Uniwersytetu w koñcu 1939 r. w nastêp-stwie zdarzeñ po napaœci sowieckiej 17 wrzeœnia prowadzi³ z kolegami tajne wyk³ady dla studentów, a utrzymywa³ siê ze sprzeda¿y ksi¹¿ek ze swojej biblioteki (W¹sik, 1996). W 1945 r. w ramach „repatriacji” znalaz³ siê wraz z czêœci¹ pracowników uczelni w Toruniu, gdzie zaczê³a siê organi-zacja Uniwersytetu im. Miko³aja Kopernika (ryc. 2). Profe-sor Limanowski ju¿ wczeœniej niedomaga³, w Toruniu podj¹³ jeszcze wyk³ady, ale na krótko, gdy¿ 25 stycznia 1948 r. zmar³. Zosta³ pochowany na toruñskim Cmentarzu œw. Jerzego.
LITERATURA
KOLBUSZEWSKI J. 1992 – Tatry i górale w literaturze polskiej. Antologia. Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw-Warsza-wa-Kraków.
KOTAÑSKI Z. 1998 – Prace Mieczys³awa Limanowskiego o geologii Tatr. [W:] Mat. z sesji nauk. Toruñ 1-3.XII.1995 nt. Mieczys³aw Lima-nowski, cz³owiek, twórca, œwiadek czasów. Wyd. UMK, Toruñ: 93–113.
KUREK K. 1998 – Mieczys³aw Limanowski jako wspó³twórca Redu-ty. [W:] Mat. z sesji nauk. Toruñ 1–3.XII.1995 nt. Mieczys³aw
Lima-nowski, cz³owiek, twórca, œwiadek czasów. Wyd. UMK, Toruñ: 213–223.
KUNIAR C. 1949 – Mieczys³aw Limanowski (wspomnienie poœmiertne). Rocznik Pol. Tow. Geol., XVIII: 318–334.
LIMANOWSKI M. 1901 – Fauna werfeñska w Tatrach. O wysepkach pratatrzañskich. Kosmos, XXVI, 11/12: 15–17.
LIMANOWSKI M. 1903 – Perm i trias l¹dowy w Tatrach. Pamiêtnik Tow. Tatrzañskiego, XXIV: 140–176.
LIMANOWSKI M. 1904 – Odkrycie p³atu dolnotatrzañskiego w paœmie Czerwonych Wierchów na G³adkiem. Rozprawy Wydz. Mate-matyczno- Przyr. AU w Krakowie. Seria B,XLIV: 56–60.
LIMANOWSKI M. 1904 – Wycieczka w Tatry i Pieniny (IX MKG, 1903). Pam. Tow. Tatrz. XXV: 131–183.
LIMANOWSKI M. 1905 – Rzut oka na architekturê Karpat. Kosmos, XXX, z.V–VII: 253–340.
LIMANOWSKI M. 1906 – Sur la genPse des Klippes des Carpathes. Bulletin de la SociJtJ GJologique de France, 4 sJrie, t. VI: 151–164. LIMANOWSKI M. 1909 – Sur la tectonique des Monts PJloritains dans les environs de Taormina (Sicile). Bulletin de la SociJtJ Vaudoise des Sciences Naturelles. 5 S., XLV, no. 1656.
LIMANOWSKI M. 1910 – Wielkie przemieszczenia mas skalnych w Dynarydach ko³o Postojny. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU w Krakowie, Ser. III, t. 10, dzia³ A: 106–171.
LIMANOWSKI M. 1910 – Czy eocen w Tatrach transgreduje na miej-scu, czy zosta³ przywleczony z dala? Kosmos XXXV, 7–8: 719–731. LIMANOWSKI M. 1911 – Geologiczne przekroje przez wielki fa³d Czerwonych Wierchów miêdzy dolin¹ Suchej Wody a Chocho³owsk¹ w Tatrach. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU w Krakowie, Ser. II, t. II, dzia³ A: 41–80.
LIMANOWSKI M. 1913 – Die grosse Kalabrische Decke. Bull. Inter-national de l'AcadJmie des Sciences de Cracovie, Classe de Sciences MathJmatique et Naturelles, Ser.A. no. 6A: 370–384.
LIMANOWSKI M. 1922a – O znaczeniu i³ów wstêgowych (warwo-wych) Che³mna dla stratygrafii dyluwium Pomorza. Sprawozdanie Pol. Inst. Geol., I, 4–6: 337–371.
LIMANOWSKI M. 1922b – O krzy¿owaniu siê ³añcuchów Europy œrodkowej w Polsce i o liniach anagogicznych, biegn¹cych pod tymi ³añcuchami. Sprawozdanie Pol. Inst Geol., I, 4–6: 557–577. MAROSZ J. 1970 – Mieczys³aw Limanowski w latach 1876–1923. Prace Muzeum Ziemi, 15, I: 141–155.
MAROSZ J. 1975 – Kontakty Mieczys³awa Limanowskiego z geologa-mi: Maurycym Lugeonem i Emilem Argandem. Prace Muzeum Ziemi, 23, I: 113–120.
OSIÑSKI Z. (red.) 1992 – Mieczys³aw Limanowski. Duchowoœæ i maestria. Recenzje teatralne 1901–1940. Instytut Sztuki PAN, Warsza-wa.
PASSENDORFER E. 1950 – M. Limanowski jako geolog. [W:] Mie-czys³aw Limanowski [Ksiêga pami¹tkowa]. Studia Societatis Scientia-rum Torunensis. Supplementum II: 23–36.
PASSENDORFER E. 1980 – Pamiêci Profesora Mieczys³awa Lima-nowskiego. [W:] Na skalnej drodze. Wyd. Geol.,Warszawa. PINKWART M., D£UGO£ÊCKA-PINKWART L. 2003 – Zakopane. Przewodnik historyczny. Wyd. Pascal.
S£OWNIK biograficzny teatru polskiego 1765–1965. PWN Warszawa 1973.
SZANIAWSKI J. 1956 – W pobli¿u teatru. Wyd. Literackie, Kraków W¥SIK M. 1996 – Materia³y Mieczys³awa Limanowskiego (1976–1948). [W:] Materia³y archiwalne twórczoœci naukowej geolo-gów polskich w zbiorach Muzeum Ziemi PAN (red. J. Garbowska). Cz. I i II. Muzeum Ziemi, Warszawa.
WÓJCIK Z. 1998a – Nad materia³ami do biografii Mieczys³awa Lima-nowskiego. [W:] Mat. z sesji nauk. Toruñ 1–3.XII.1995 nt. Mieczys³aw Limanowski, cz³owiek, twórca, œwiadek czasów. Wyd. UMK, Toruñ: 13–38.
WÓJCIK Z. 1998b – Materia³y do bibliografii i biobibliografii Mie-czys³awa Limanowskiego. Mat. Z sesji nauk. Toruñ 1–3.XII.1995 nt. Mieczys³aw Limanowski, cz³owiek, twórca, œwiadek czasów. Wyd. UMK, Toruñ: 359–424.
WÓJCIK Z. 2009 – Walery Goetel, rektor trudnych czasów Akademii Górniczo-Hutniczej. Wyd. AGH, Kraków: s. 48.
322
Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 6, 2012
Ryc. 2. Mieczys³aw Limanowski i W³adys³aw Szafer (po prawej) na statku, w drodze Odr¹ do Œwinoujœcia, na ZjeŸdzie Pol. Tow. Geograficznego, maj 1947 r. Fot. Jan Dylik. Ze zbiorów Muzeum Ziemi PAN
