Cyfryzacja czytelnictwa książek wśród studentów – badanie międzynarodowe

NR 852

EKONOMICZNE PROBLEMY USàUG NR

117 2015

PRZEMYSàAW POLAK

Szkoáa Gáówna Handlowa w Warszawie

CYFRYZACJA CZYTELNICTWA KSIąĪEK WĞRÓD STUDENTÓW

– BADANIE MIĊDZYNARODOWE

Streszczenie

Rozwój technologii informatycznych doprowadziá m.in. do powszechnej

cyfryza-cji zasobów ksiąĪkowych. Obok ksiąĪki drukowanej áatwo dostĊpne staáy siĊ jej nowe

formy: ksiąĪka mówiona i elektroniczna. W artykule przedstawiono wyniki badaĔ

czy-telnictwa róĪnych form ksiąĪek w porównywalnych grupach studentów z 4 krajów:

Holandii, Nowej Zelandii, Polski i Turcji, oraz próbĊ wyjaĞnienia przyczyn istnienia

zaobserwowanych róĪnic.

Sáowa kluczowe: spoáeczeĔstwo informacyjne, cyfryzacja, czytelnictwo ksiąĪek,

ksiąĪ-ka elektroniczna, ksiąĪksiąĪ-ka mówiona.

Wprowadzenie

Od czasu powstania pisma forma ksiąĪki ewoluowaáa wraz z rozwojem

no-wych technologii: od tabliczek glinianych, poprzez zwoje papirusowe, kodeksy

pergaminowe aĪ do wspóáczesnej postaci ksiąĪki drukowanej. Obok tej tradycyjnej

formy nowoczesne technologie umoĪliwiáy powstanie i popularyzacjĊ dwóch

in-nych form ksiąĪki: ksiąĪki mówionej (audiobook) i ksiąĪki elektronicznej (e-book).

W ramach przeprowadzonego badania dokonano porównania czytelnictwa

poszczególnych form ksiąĪek wĞród studentów w kilku krajach naleĪących do

OECD (ang. Organization for Economic Co-operation and Development –

Organi-zacja Wspóápracy Gospodarczej i Rozwoju), ale o róĪnym poziomie rozwoju i

fun-damentach kulturowych. Celem badania byáo sprawdzenie, czy w tej specyficznej

grupie spoáecznej, ludzi máodych o wysokich aspiracjach, radzących sobie

doskona-le w Ğwiecie technologii cyfrowych i globalnych mediów internetowych, istnieją

róĪnice w czytelnictwie róĪnych form ksiąĪki.

1. Rozwój i zastosowanie róĪnych form ksiąĪki

O

ksiąĪce mówionej moĪemy mówiü wáaĞciwie od wynalezienia fonografu

przez Edisona w 1877 roku. Jednak o popularyzacji tego rozwiązania moĪna mówiü

od lat trzydziestych XX wieku, kiedy zaczĊto tworzyü na szeroką skalĊ zasoby

literackie na páytach gramofonowych. Pierwsze takie przedsiĊwziĊcia zrealizowane

zostaáy w Wielkiej Brytanii przez Królewski Narodowy Instytut dla Niewidomych

(The Royal National Institute for the Blind) oraz w Stanach Zjednoczonych przez

AmerykaĔską FundacjĊ dla Niewidomych (The American Foundation for the Blind)

i BibliotekĊ Kongresu (Rubery 2011, s. 6–7). W drugiej poáowie XX wieku

popu-larne staáo siĊ rozpowszechnianie ksiąĪek mówionych na taĞmach

magnetofono-wych. Taką dziaáalnoĞü w Polsce prowadziáa Biblioteka Centralna Polskiego

Związku Niewidomych, tworząc zasoby najpierw na taĞmach szpulowych, potem

na kasetach magnetofonowych i páytach Audio-CD (DZDN 2013).

Wykorzystanie w XX wieku zasobów ksiąĪki mówionej byáo w znacznej

mie-rze ograniczone do Ğrodowiska osób niewidomych ze wzglĊdu na niepraktycznoĞü

dostĊpnych ówczeĞnie noĞników do rejestrowania obszerniejszych utworów

literac-kich. Wynikaáo to z ich maáej pojemnoĞci. Na przykáad peána wersja Wojny i pokoju

Lwa Toástoja mieĞciáa siĊ na 119 páytach gramofonowych, 45 kasetach

magnetofo-nowych albo 50 páytach kompaktowych w standardzie Audio-CD (Rubery 2011,

s. 8–9). Istotną zmianĊ spowodowaáo dopiero wykorzystanie komputerów i

rozpo-wszechnienie siĊ silnie skompresowanych formatów plików dĨwiĊkowych, przede

wszystkim formatu MP3 po ujawnieniu w 1997 roku kodeka do tego standardu

i pojawieniu siĊ darmowych aplikacji obsáugujących ten format, jak np. Winamp

(Ganz i Rose 2011). DziĊki temu ksiąĪki mówione z najobszerniejszymi dzieáami

literackimi moĪna obecnie zapisaü na praktycznie kaĪdym wspóáczesnym noĞniku

pamiĊci, a takĪe dystrybuowaü je w postaci pliku lub strumienia danych przez

In-ternet. Natomiast do odtwarzania audiobooków moĪna wykorzystywaü

powszech-nie stosowane odtwarzacze MP3, smartfony i komputery osobiste.

KsiąĪka elektroniczna pojawiáa siĊ wraz z moĪliwoĞcią przetwarzania pliku

tekstowego na komputerze. Pierwszym szeroko zakrojonym przedsiĊwziĊciem

two-rzenia biblioteki elektronicznych ksiąĪek byá Projekt Gutenberg zainicjowany

w 1971 roku (Hart 1992). E-book moĪe byü zapisany w postaci zwykáego pliku

tekstowego lub dokumentu w takich formatach jak DOC, PDF czy HTML. Tego

rodzaju pliki moĪna odczytaü na dowolnym urządzeniu komputerowym. Jednak

rynek ksiąĪek elektronicznych rozwinąá siĊ wraz z upowszechnieniem, pod koniec

pierwszej dekady XXI wieku, wygodnych przenoĞnych urządzeĔ do czytania

ksią-Īek elektronicznych wyposaĪonych w technologiĊ papieru elektronicznego. Do

najpopularniejszych formatów e-booków przeznaczonych na czytniki elektroniczne

naleĪą EPUB i MOBI (Zygierewicz 2013, s. 1–2). Oprócz rynku komercyjnego

ksiąĪek elektronicznych istnieją dostĊpne w Internecie zasoby darmowych

e-booków, obejmujące przede wszystkim dzieáa klasyki literatury, na które wygasáy

autorskie prawa majątkowe. Ponadto w niektórych krajach, m.in. w Stanach

Zjed-noczonych, popularne są biblioteki publiczne wypoĪyczające e-booki (Zygierewicz

2013, s. 4–5).

Specyficzną technologią poĞrednią miĊdzy e-bookiem a ksiąĪką mówioną jest

moĪliwoĞü odczytywania na gáos treĞci ksiąĪki elektronicznej za pomocą

kompute-ra, smartfonu lub czytnika ksiąĪek elektronicznych. Ponadto istnieją specjalne

me-tody zapisu ksiąĪek elektronicznych opracowane przede wszystkim dla potrzeb

osób niewidomych, takie jak standard DAISY (ang. Digital Accessible Information

System).

2. Czytelnictwo i rynek ksiąĪek elektronicznych

Badania

dotyczące ksiąĪek elektronicznych moĪna podzieliü na trzy gáówne

dziedziny:

1. Ogólne badania nad czytelnictwem uwzglĊdniające korzystanie z ksiąĪek

elektronicznych.

2. Badania nad popularnoĞcią nowych mediów elektronicznych, w tym

ko-rzystania z e-booków i czytników ksiąĪek.

3. Badania rynku ksiąĪek elektronicznych i czytników.

Popularne obecnie badania nad czytelnictwem wynikają z obaw o

zmniejsze-nie siĊ poziomu edukacji spoáeczeĔstwa, wynikające z zastąpienia czytania ksiąĪek

przez áatwą, niewymagającą wysiáku intelektualnego rozrywkĊ, np. telewizjĊ i gry

komputerowe. Badania te dotyczą zazwyczaj caáej populacji, ale czĊsto koncentrują

siĊ na máodzieĪy, która stanowi grupĊ szczególnie chĊtnie korzystającą z nowych

mediów, a jednoczeĞnie z niewyksztaáconym nawykiem czytania ksiąĪek. Tego

rodzaju badania czĊsto dotyczą teĪ populacji poszczególnych krajów (zob. np.:

Chymkowski 2013, Rainie i in. 2012).

Badania nad wykorzystaniem nowych mediów wiąĪą siĊ przede wszystkim

z zastosowaniami Internetu i zastĊpowaniem przez niego tradycyjnych mediów.

Badania tego typu czĊsto przeprowadzane są na studentach, ale grupa respondentów

ograniczona jest czĊsto tylko do pojedynczego kraju, a nawet jednej uczelni (zob.

np.: Korobili i in. 2011, Omidian i Seifi Maleki 2013, Polak i Polak 2010, Weiler

2005).

Najbardziej

miĊdzynarodowy charakter, pozwalający na dokonywanie

porów-naĔ miĊdzy róĪnymi krajami, dotyczy badaĔ rynku ksiąĪek elektronicznych. Jednak

i w tym przypadku brak jest w publikacjach peánych charakterystyk

porównaw-czych dla wielu krajów (Wischenbart 2014).

3. Charakterystyka badaĔ

Przedstawione w artykule badania zostaáy przeprowadzone na uczelniach

wyĪszych z czterech krajów: Holandii, Nowej Zelandii, Polski i Turcji. Są to doĞü

dobrze rozwiniĊte kraje naleĪące do OECD. Jednak róĪnią siĊ zarówno stopniem

rozwoju gospodarczego, jak i poziomem rozwoju nauki i szkolnictwa wyĪszego.

Holandia naleĪy do krajów zaáoĪycieli Unii Europejskiej, podczas gdy Polska

nale-Īaáa do bloku wschodniego i przystąpiáa do Unii po przemianach ustrojowych

w roku 2004. Turcja natomiast ubiega siĊ o czáonkostwo w Unii (a wczeĞniej w

Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej) od 1963 roku. Nowa Zelandia, chociaĪ

poáoĪona jest na Oceanie Spokojnym, jako byáa kolonia brytyjska naleĪy do

euro-pejskiego krĊgu kulturowego, a jej szkolnictwo wyĪsze charakteryzuje siĊ

podob-nymi cechami jak w innych krajach anglosaskich.

Najbardziej odmienne tradycje kulturowe i doĞwiadczenia historyczne spoĞród

omawianych krajów posiada Turcja. Pomimo tego jest laicką i demokratyczną

re-publiką z dynamicznie rozwijającą siĊ nowoczesną gospodarką. Jej szkolnictwo

wyĪsze opiera siĊ na wzorcach europejskich i amerykaĔskich oraz uczestniczy

w unijnych programach obejmujących wspóápracĊ w zakresie nauki i wymiany

studentów.

W badaniu ankietowym uczestniczyli studenci zbliĪonych ze sobą kierunków

związanych z naukami ekonomicznymi i o zarządzaniu z czterech uczelni:

–

z Holandii – z Uniwersytetu Erazma z Rotterdamu,

–

z Nowej Zelandii – z Uniwersytetu Victorii z Wellington,

z Polski – ze Szkoáy Gáównej Handlowej w Warszawie,

–

z Turcji – z Uniwersytetu Sabanci ze Stambuáu.

Badanie

zostaáo przeprowadzone w trakcie obowiązkowych zajĊü

dydaktycz-nych z wykorzystaniem metody ankiety audytoryjnej. DziĊki temu moĪliwe byáo

osiągniĊcie wysokiego, prawie stuprocentowego poziomu zwrotu ankiet. àącznie

poddano analizie 675 rzetelnie wypeánionych ankiet, w tym poszczególnych

uczel-ni:

–

42 z Uniwersytetu Erazma,

215 z Uniwersytetu Victorii,

–

350 ze Szkoáy Gáównej Handlowej,

68 z Uniwersytetu Sabanci.

Badanie

uzupeániáy nieustrukturyzowane wywiady z kilkudziesiĊcioma

stu-dentami mające na celu identyfikacjĊ przyczyn zaobserwowanych w badaniu

za-chowaĔ i preferencji respondentów.

4. Wyniki badaĔ

Respondenci badania zostali poproszeni o wskazanie formy ksiąĪki, z której

najczĊĞciej korzystają. Zgodnie z oczekiwaniami najpopularniejszą formą pozostają

tradycyjne ksiąĪki drukowane. Jednak doĞü znacząca liczba respondentów (od

14,3% do 30,9% w zaleĪnoĞci od uczelni) najczĊĞciej korzysta z ksiąĪek

elektro-nicznych. Natomiast bardzo maáa grupa preferuje audiobooki (zob. rys. 1).

Rys. 1. Odsetek ankietowanych najczĊĞciej czytających poszczególne formy ksiąĪek ħródáo: opracowanie wáasne.

MoĪna za to zauwaĪyü doĞü znaczące róĪnice miĊdzy studentami

poszczegól-nych uczelni (zob. rys. 1). Najmniejszy odsetek respondentów najczĊĞciej

czytają-cych ksiąĪki elektroniczne (14,3%) charakteryzuje Uniwersytet Erazma. Ten wynik

jest zaskakujący, poniewaĪ to wáaĞnie Holandia ma doĞü dobrze rozwiniĊty, na tle

innych krajów uczestniczących w badaniu, rynek e-booków. Ocenia siĊ, Īe stanowiá

on 3% caáego rynku ksiąĪek w czasie zbliĪonym do momentu, kiedy

przeprowa-dzono badanie (Wischenbart 2014, s. 35).

1,5% 30,9% 67,6% 1,7% 20,6% 77,7% 1,4% 27,0% 70,2% 4,8% 14,3% 81,0% 0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0% ksiąĪki czytane (audiobooki) ksiąĪki elektroniczne (e-booki) tradycyjne ksiąĪki drukowane Uniwersytet Erazma Uniwersytet Victorii Szkoáa Gáówna Handlowa Uniwersytet Sabanci

Natomiast

najwiĊcej studentów z tureckiego Uniwersytetu Sabanci wskazaáo

na ksiąĪki elektroniczne jako najczĊĞciej czytane. Stanowią oni prawie jedną trzecią

respondentów tej uczelni i są ponad dwukrotnie wiĊkszą grupą niĪ na uniwersytecie

holenderskim. Jednak ten fenomen moĪna wytáumaczyü strukturą zasobów

biblio-tecznych macierzystej uczelni. Pod tym wzglĊdem wyróĪniają siĊ zasoby ksiąĪek

Centrum Informacyjnego Uniwersytetu Sabanci (Sabanci University Information

Center), które peáni rolĊ biblioteki akademickiej. Jeszcze przed wykonaniem

niniej-szego badania jego zasoby obejmowaáy 93 610 ksiąĪek drukowanych i aĪ 60 200

e-booków (SÜ 2010).

Znaczący wpáyw na czytelnictwo ksiąĪek elektronicznych ma dostĊpnoĞü

darmowych i zwykle nielegalnych e-booków w Internecie. Do korzystania z tego

rodzaju publikacji przyznawali siĊ w indywidualnych rozmowach studenci

szcze-gólnie z uczelni polskiej i z Nowej Zelandii. Przy czym w tym ostatnim przypadku

do korzystania z nielegalnych wersji przyznawali siĊ szczególnie czĊsto studenci

obcokrajowcy, gáównie z odmiennych kulturowo krajów azjatyckich, takich jak np.

Chiny, Indie, Indonezja, Korea Poáudniowa i Malezja. W niektórych z nich

stosu-nek do praw autorskich jest diametralnie odmienny od amerykaĔskiego czy

euro-pejskiego. Studenci ci stanowią wiĊkszoĞü obcokrajowców uczących siĊ na

Uni-wersytecie Victorii. Uczelnia ta charakteryzuje siĊ zresztą najwyĪszym poziomem

internacjonalizacji studiów spoĞród wszystkich uczestniczących w badaniu. Ponad

20% studiujących na tym uniwersytecie nie urodziáo siĊ w Nowej Zelandii (VUW

2012). Ten wysoki odsetek obcokrajowców moĪe mieü znaczący wpáyw na wyniki

przeprowadzonej tam czĊĞci badaĔ.

Przedstawione na rysunku 1 wyniki wskazaĔ respondentów na najczĊĞciej

wykorzystywaną formĊ ksiąĪki w przypadku studentów z Uniwersytetu Victorii nie

sumują siĊ do 100%. Przyczyną tego są wskazania trzech studentów, co stanowi

1,4% badanej grupy, którzy stwierdzili, Īe nie czytają ksiąĪek w Īadnej formie. Te

3 ankiety nie zostaáy uznane za nierzetelnie wypeánione, poniewaĪ odpowiedzi na

pytania dotyczące innych kwestii (m.in. wyszukiwania informacji w Internecie,

korzystania z serwisów spoáecznoĞciowych i komunikatorów) wskazują na

sumien-ne wypeánienie ankiet. NaleĪy wiĊc przyjąü, Īe tych trzech respondentów w ogóle

nie czyta Īadnych ksiąĪek.

Zwraca

teĪ uwagĊ relatywnie wyĪsza liczba respondentów z Uniwersytetu

Era-zma najczĊĞciej korzystających z ksiąĪek mówionych. Nie moĪna jednak stwierdziü

jakiejĞ szczególnej popularnoĞci audiobooków na tej uczelni. Bowiem wáaĞnie wĞród

studentów z Holandii jest najwiĊksza grupa spoĞród wszystkich ankietowanych

uczelni, która w ogóle nie korzysta z tej formy czytelnictwa (zob. rys. 2).

Rys. 2. Odsetek ankietowanych nigdy nie korzystających z poszczególnych form ksiąĪek ħródáo: opracowanie wáasne.

Analiza odpowiedzi negatywnych (zob. rys. 2) potwierdza, Īe czytelnictwo

ksiąĪek elektronicznych jest najwyĪsze wĞród studentów Uniwersytetu Sabanci

i Uniwersytetu Victorii. Te dwie uczelnie charakteryzuje zarówno najwyĪszy

odse-tek czytelników preferujących e-booki, jak i najniĪszy odseodse-tek respondentów nigdy

nie czytających ksiąĪek w tej formie.

Rezultaty badania pokazują, Īe w Szkole Gáównej Handlowej byá najwiĊkszy

odsetek studentów (prawie 21%) nie korzystających zupeánie z e-booków. Jest to

wartoĞü dwukrotnie wyĪsza niĪ na uczelni nowozelandzkiej.

Interesującą obserwacją jest to, Īe istnieje pewna grupa osób, na razie

zaob-serwowana w tym badaniu na uniwersytetach w Turcji i w Nowej Zelandii, która

zrezygnowaáa caákowicie z czytania ksiąĪek tradycyjnych, a korzysta z ksiąĪek

elektronicznych. MoĪna oczekiwaü, Īe wraz z rosnącą popularnoĞcią czytelnictwa

i wzrostem rynku e-booków wielkoĞü tej grupy bĊdzie siĊ stopniowo powiĊkszaü.

69,1% 16,2% 1,5% 74,3% 20,9% 0,0% 64,2% 10,2% 4,7% 78,6% 16,7% 0,0% 0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0% ksiąĪki czytane (audiobooki) ksiąĪki elektroniczne (e-booki) tradycyjne ksiąĪki drukowane Uniwersytet Erazma Uniwersytet Victorii Szkoáa Gáówna Handlowa Uniwersytet Sabanci

Podsumowanie

Badanie

wykazaáo, Īe preferowane formy czytelnictwa wĞród studentów nie

są bezpoĞrednio związane z ogólnym poziomem rozwoju gospodarczego kraju, ani

rynku ksiąĪek elektronicznych. Znaczny wpáyw na formĊ czytelnictwa ma

nato-miast dostĊpnoĞü darmowych e-booków, zarówno w bibliotekach, jak i

pozyska-nych z Internetu – takĪe kopii dystrybuowapozyska-nych nielegalnie ze záamaniem praw

autorskich.

Obserwujemy

obecnie

dynamiczny wzrost zainteresowania ksiąĪkami

elektro-nicznymi. W mediach coraz czĊĞciej pojawiają siĊ informacje i reklamy dotyczące

e-booków. Coraz powszechniejsze są teĪ elektroniczne czytniki ksiąĪek. Dlatego

teĪ poziom czytelnictwa poszczególnych form ksiąĪek moĪe podlegaü szybkim

zmianom, przede wszystkim oczekiwany jest wzrost popularnoĞci e-booków, byü

moĪe kosztem ksiąĪki tradycyjnej. Intencją autora jest powtórzenie badaĔ w celu

zweryfikowania tych oczekiwaĔ na podobnej grupie respondentów.

Literatura

1.

Chymkowski R. (2013), Spoáeczny zasiĊg ksiąĪki w Polsce w 2012 r., Biblioteka

Narodowa, Warszawa,

http://www.bn.org.pl/aktualnosci/501-czytelnictwo-polakow-w-2012-r---wyniki-badan.html.

2.

DZDN (2013), O nas, Dziaá Zbiorów dla Niewidomych Gáównej Biblioteki Pracy

i Zabezpieczenia Spoáecznego, http://dzdn.pl.

3.

Ganz J., Rose J. (2011), The MP3: A History Of Innovation And Betrayal, The

Record. Music News from NPR, 23 marca, http://www.npr.org/blogs/

therecord/2011/03/23/134622940/the-mp3-a-history-of-innovation-and-betrayal.

4.

Hart M. (1992), The History and Philosophy of Project Gutenberg, Project

Guten-berg, sierpieĔ, http://www.gutenberg.org/wiki/Gutenberg:The_History_and_

Phi-losophy_of_Project_Gutenberg_by_Michael_Hart.

5.

Korobili S., Malliari A., Zapounidou S. (2011), Factors that Influence

Information-Seeking Behavior: The Case of Greek Graduate Students, The Journal of Academic

Librarianship, Vol. 37, Issue 2.

6.

Omidian F., Seifi Maleki A.M.M. (2013), Information-seeking behaviour on

inter-net: A comparison between arts and science undergraduate students in Iran,

Turk-ish Online Journal of Distance Education, Vol. 14, Issue 4.

7.

Polak D., Polak P. (2010), Wykorzystanie tradycyjnych Ĩródeá i Internetu w

pozy-skiwaniu informacji przez studentów Szkoáy Gáównej Handlowej, w: E-gospodarka

w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, Ekonomiczne Problemy Usáug 57,

8.

Rainie L., Zickuhr K., Purcell K., Madden M., Brenner J. (2012), The Rise of

E-Reading, Pew Internet & American Life Project, Washington.

9.

Rubery M. (2011), Introduction. Talking Books, w: M. Rubery (red.), Audiobooks,

Literature, and Sound Studies, Routledge, New York.

10. SÜ (2010), Fact & Figures, SabancÕ Üniversitesi, Istambul, http://www.

sabanciuniv.edu/eng/?genel_bilgi /sayilarla_su/sayilarla_su.php.

11. VUW (2012), Internationalization of Learning, Teaching and Student Experience,

Victoria University of Wellington, Wellington, http://www.victoria.ac.nz

/international/engagement/learning.aspx

12. Weiler A. (2005), Information-Seeking Behavior in Generation Y Students:

Moti-vation, Critical Thinking, and Learning Theory, The Journal of Academic

Librari-anship, Vol. 31, Issue 1.

13. Wischenbart R. (2014), Global eBook. A report on market trends and

develop-ments, O’Reilly Media, Sebastopol.

14. Zygierewicz A. (2013), E-book. Produkt, technologia, rynek, Analizy BAS nr

9(98), Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa.

DIGITIZATION OF BOOK READING AMONG STUDENTS

– AN INTERNATIONAL SURVEY

Summary

The development of information technology has led, among others, to widespread

digitization of books. Beside printed books, the new forms are commonly available:

audiobooks and e-books. The article presents the results of the survey on the popularity

of book reading forms in comparable groups of students from four countries: the

Neth-erlands, New Zealand, Poland and Turkey, as well as an attempt to explain the causes of

observed differences.

Keywords: information society, digitization, book reading, e-books, audiobooks.

Translated by Przemysáaw Polak