Zaginiona rozprawa Jeana-Étienne’a Guettarda (1715–1786) o Polsce — analiza nowych danych o pracy francuskiego geologa w Rzeczypospolitej

Zaginiona rozprawa Jeana-Étienne’a Guettarda (1715–1786) o Polsce

— analiza nowych danych o pracy francuskiego geologa w Rzeczypospolitej

Piotr Daszkiewicz

, Rados³aw Tarkowski

Guet-tard spêdzi³ w Rzeczy-pospolitej dwa lata (1760–1762). Owocem jego pobytu w naszym kraju s¹ cztery rozpra-wy opublikowane w Królewskiej Akademii Nauk (Guettard, 1764a, b, c, d), sporz¹dzenie pierwszej mapy geologicznej Polski, liczne spostrze¿enia dotycz¹ce Polski w innych pracach (Guettard, 1768–1783) i wiele jedynie czêœciowo poznanych i zbadanych notatek, przechowywanych w kilku zespo³ach archiwalnych we Francji oraz w Stanach Zjednoczonych. Na znaczenie prac Guettarda dla historii polskiej geologii wskazywano w ostatnich latach ju¿ kilkakrotnie (Daszkiewicz & Tarkow-ski, 2007a, b; TarkowTarkow-ski, 2004a, b, 2005a, b; Wójcik, 1977, 1992). Kilkakrotnie tak¿e podkreœlano znaczenie dla histo-rii nauki obszernego archiwum Guettarda, wraz z du¿ym zespo³em dokumentów dotycz¹cych pobytu w Polsce, przechowywanego w zbiorach Biblioteki Centralnej Naro-dowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u (Daszkie-wicz, 1995, 1998; Daszkiewicz & Tarkowski, 2008).

Przeprowadzone ostatnio badania tych dokumentów oraz analiza osiemnastowiecznych i dziewiêtnastowiecz-nych publikacji zwi¹zadziewiêtnastowiecz-nych z Guettardem doprowadzi³y autorów do przekonania o prawdopodobnym istnieniu jesz-cze jednej, nieznanej do dziœ, rozprawy tego uczonego na temat przyrody naszego kraju. W artykule autorzy przed-stawili dostêpne informacje, które umo¿liwiaj¹ weryfikacjê tej hipotezy i sugeruj¹ ewentualn¹ treœæ zaginionej pracy.

Lavoisier i tajemnica losów dokumentów Guettarda Poznanie losów rêkopisów Guettarda ma kluczowe znaczenie dla poszukiwañ dokumentacji zwi¹zanej z dwu-letnim pobytem tego przyrodnika w naszym kraju. Antoine -Laurent Lavoisier (1743–1794) by³ jednym z najwybit-niejszych francuskich uczonych. Guettard, zaprzyjaŸniony z rodzin¹ Lavoisiera, bardzo szybko dostrzeg³ talenty m³odego uczonego. W³aœnie z nim odby³ podró¿e maj¹ce na celu opracowanie mapy geologicznej Francji. By³ jed-nym z pierwszych jego nauczycieli i to Guettardowi Lavo-isier zawdziêcza³ wykszta³cenie w dziedzinie geologii i mineralogii (Comte, 1949; Rappaport, 1969). Wspólnie opublikowali kilka rozpraw, m.in. o kopalniach wêgla i o surowcach do produkcji porcelany. Pod kierunkiem

Guet-tarda Lavoisier przeprowadzi³ analizê gipsów. Obaj uczeni pozostawali blisko zaprzyjaŸnieni a¿ do œmierci Guettarda. Jak podaj¹ biografowie, to Lavoisier zajmowa³ siê swoim starym przyjacielem Guettardem w ostatnich latach ¿ycia uczonego (Grimaux, 1888). Grimaux, znaj¹cy doskonale spuœciznê i dokumenty Lavoisiera, podaje informacjê o du¿ym znaczeniu dla poznania historii archiwum Guettar-da. Otó¿ informuje on, ¿e Guettard w³aœnie Lavoisierowi pozostawi³ wszystkie swoje papiery. Guerlac (1979) zbada³ historiê rêkopisów Lavoisiera. Losy rêkopisów Lavoisiera, jego biblioteki i aparatury naukowej od po³owy XIX w. do po³owy XX w. by³y zwi¹zane z rodzin¹ de Chazelles (rodzina ze strony ¿ony Lavoisiera).

Pocz¹wszy od 1948 roku, rodzina de Chazalles rozpo-czê³a wyprzeda¿ dziedzictwa Lavoisiera. Znaczn¹ czêœæ kupi³ znany paryski antykwariusz, poeta i historyk Lucien Scheler (1902–1999), by nastêpnie odsprzedaæ je amerykañskiemu przemys³owcowi, chemikowi i kolekcjonerowi Denisowi I. Duveen (1910–1992), który opublikowa³ bibliografiê prac Lavoisiera, by nastêpnie sprzedaæ w Nowym Jorku nabyt¹ kolekcjê dokumentów, ksi¹¿ek i przyrz¹dów. W 1962 roku, dziêki hojnoœci prywatnego mecenatu, te bezcenne dla historii nauki przedmioty zosta³y nabyte przez Cornell University, gdzie dzisiaj stanowi¹ wydzielon¹ kolekcjê. Wœród sprzedawanych na aukcjach rêkopisów znajdowa³y siê tak¿e dokumenty Guettarda (Fric, 1956). Wœród dwu-dziestu piêciu map dotycz¹cych mineralogii i geologii ze zbiorów Lavoisiera, biblioteka Cornell University posiada m.in. Itineraire de Paris en Pologne relatif à un mèmoire de M. Guettard, 1763 (Marszrutê z Pary¿a do Polski zwi¹zan¹ z rozpraw¹ Guettarda, 1763) oraz Le royaume de Pologne, par le sr. Robert de Vaugondy, 1759 (Królestwo Polski autorstwa Pana Roberta de Vaugondy, 1759). Do zbiorów tego uniwersytetu trafi³ tak¿e rêkopis Voyage fait à la suitte de M. le marquis de Paulmy, ambassadeur de France auprès du roy de Pologne, par J.E. Guettard, mèdecin de M. l’ambassadeur, 1760 (Podró¿ w œwicie Pana Markiza de Paulmy, ambasadora Francji na dworze króla Polski, przez J.É. Guettarda, lekarza ambasadora, 1760).

Co zatem wiadomo na temat historii rêkopisów Guet-tarda, które uczony ten pozostawi³ w ca³oœci Lavoisierowi? Analiza informacji zebranych przez biografów Lavoisiera pozwala na czêœciowe, przynajmniej, odtworzenie losów dziedzictwa Guettarda. Wiadomo, ¿e przejêta przez Lavo-isiera rêkopiœmienna spuœcizna Guettarda uleg³a czêœcio-wemu rozproszeniu ju¿ w dziewiêtnastym lub byæ mo¿e nawet w osiemnastym wieku. Byæ mo¿e to ju¿ sam Lavo-isier przekaza³ do biblioteki Jardin des Plantes czêœæ tych dokumentów (Jest to opinia pani Alice Lemaire, kustosza zbiorów rêkopisów Muzeum Narodowego Historii Natu-ralnej w Pary¿u. Jednak¿e pani Lemaire podkreœla, ¿e w archiwum MNHN nie ma dokumentów jednoznacznie potwierdzaj¹cych tê hipotezê). Poniewa¿ nie przeprowa-dzono inwentaryzacji nabytków biblioteki w osiemnastym i czêœciowo w pierwszej po³owie dziewiêtnastego wieku, 977

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 11, 2008

P. Daszkiewicz R. Tarkowski

1

Muséum national d’Histoire naturelle, USM 308, Service du Patrimoine Naturel, 61, rue Buffon, 75005 Paris, Francja; piotr-das@mnhn.fr

2

Instytut Geografii, Akademia Pedagogiczna w Krakowie, ul. Podchor¹¿ych 2, 30-084 Kraków; tarkowski@min-pan.kra-kow.pl

nie mo¿na ostatecznie sprawdziæ tej hipotezy. Brak jakie-gokolwiek œladu, aby dokumenty znajduj¹ce siê dzisiaj w MNHN trafi³y do spadkobierców Lavoisiera, gdy zwraca-no im bibliotekê, rêkopisy i przyrz¹dy skonfiskowane w trakcie aresztowania i rewizji, zdaje siê stanowiæ wa¿ny argument, przemawiaj¹cy na rzecz hipotezy, ¿e dokumenty te trafi³y do muzealnej kolekcji jeszcze za ¿ycia Lavoisiera. Fakt, ¿e przechodz¹c na emeryturê, Guettard wyprowadzi³ siê z mieszkania zajmowanego z tytu³u funkcji kustosza gabinetu historii naturalnej ksiêcia Orleañskiego i zabra³ ze sob¹ bibliotekê i swoje rêkopisy, wyklucza raczej mo¿li-woœæ, ¿e rêkopisy te trafi³y do muzealnej kolekcji w trakcie konfiskaty dóbr rodziny królewskiej.

Niewykorzystane materia³y

Rêkopiœmienne dokumenty z archiwów MNHN, Aka-demii Nauk w Pary¿u i Cornell University s¹ wraz z opubli-kowanymi rozprawami Guettarda podstawowym Ÿród³em wiedzy o pobycie tego uczonego w Polsce. Porównanie tekstu rozpraw Guettarda i cytowanych przez niego Ÿróde³ dobrze ukazuje niekompletnoœæ znanych nam zespo³ów archiwalnych, zawieraj¹cych dokumenty zwi¹zane z tym uczonym. Przyk³adem mo¿e s³u¿yæ wielokrotnie przez nie-go cytowana rozprawa doktora Dufay i wiele innych doku-mentów pochodz¹cych od jego korespondentów i informatorów z Rzeczypospolitej (Daszkiewicz & Tar-kowski, 2008).

Praca nad archiwum Guettarda w MNHN nasunê³a autorom tak¿e inn¹ refleksjê: jak niewielk¹ czêœæ zgroma-dzonych w i o Rzeczypospolitej informacji wykorzysta³ ten przyrodnik w swoich publikacjach. W ogóle drukiem nie ukaza³o siê nic ze starannie gromadzonych danych o pol-skiej florze, medycynie, przemyœle (choæ w archiwach znajduj¹ siê np. notatki o produkcji pota¿u w Gdañsku czy te¿ opis polskiej metody produkowania smo³y), polskiej polityce i obyczajach. Nawet w pracach dotycz¹cych pol-skiej geologii i mineralogii nie zosta³a wykorzystana znaczna czêœæ zgromadzonych danych.

Tytu³em przyk³adu niewykorzystanych w opublikowa-nych przez Guettarda rozprawach notatek zacytujmy Observation sur la terre fossile dont en tire l’alun à Siera-kow dans le palatinat de Posen (Obserwacja na temat ska-mienia³ej ziemi, z której eksploatuje siê a³un w Sierakowie w województwie poznañskim). Wœród cytowanych przez niego polskich skamienielin brakuje wielu okazów obec-nych na przechowywanej w MNHN liœcie Catalogue des minéraux et autres fossiles que j’ai recueillie en Pologne (Katalog minera³ów i innych skamienia³oœci, które zebra³em w Polsce). W rozprawie poœwiêconej polskim minera³om Guettard (1764a) zdecydowa³ nie zamieszczaæ uwag na temat pochodzenia bursztynu, pisz¹c: Byæ mo¿e w tym miejscu powinienem umieœciæ refleksje, które znajomoœæ tego kraju, który dostarcza bursztynu, sugeruje mi na temat pochodzenia tej skamienia³oœci [bursztynu]. Lecz dyskusja tego zagadnienia oddali³aby mnie od g³ównego tematu tej rozprawy, wymaga³oby ono szczegó³owego zbadania. By³oby to zbyt wa¿nym przerwaniem opisu mineralogicznego Pol-ski, który rozpocz¹³em. Jednak¿e w notatkach odnotowa³ swoj¹ opiniê na ten temat. Zaznaczaj¹c, ¿e bursztyny znaj-duje siê w piaskach lub marglach i ¿e czêsto towarzysz¹ im

kawa³ki zbutwia³ego drewna, uznawa³ — wbrew opinii wielu autorów mu wspó³czesnych, a nawet póŸniejszych — ¿e bursztyn jest skamienia³¹ ¿ywic¹, a bursztyny znaj-dowane w g³êbi l¹du s¹ zwi¹zane z historyczn¹ obecnoœci¹ morza w tych miejscach. Jednoznacznie odrzuca³ hipotezê miejscowego, zwi¹zanego z up³ywami ¿ywicy, powstawa-nia bursztynu z dala od morza. Wszystkie cytowane rêkopi-sy znajduj¹ siê w Bibliotece Centralnej MNHN, w archiwum Guettarda, w zespole Podró¿ do Polski — Ms 2184 Voyage en Pologne.

Notatki o b³êkitnej ziemi — przyk³ad niepublikowanego artyku³u Niew¹tpliwie Guettard zamierza³ wykorzystaæ przy-najmniej czêœæ informacji ze swoich notatek w innych publikacjach. W rozprawie o naturze terenów Polski pisa³ np.: Spotyka siê czasem pod warstw¹ torfu, lub ziemi maj¹cej jego naturê, lub w samym piasku, ¿y³y b³êkitnej ziemi, zbli¿onej kolorem do b³êkitu pruskiego, b³êkitu gór-skiego lub emalii. Nie powiem nic wiêcej na ten temat,

rezerwuj¹c szczegó³owe omówienie dla oddzielnej rozpra-wy, w której poinformujê o doœwiadczeniach, jakie zamie -rzam wykonaæ, aby poznaæ jej naturê (Guettard, 1764a, podkreœlenie autorów).

Znaczenia, jakie przywi¹zywa³ Guettard do b³êkitnej ziemi (wed³ug prof. A. Maneckiego chodzi tutaj o wiwia-nit), mo¿na siê jedynie domyœlaæ na podstawie liczby prze-prowadzonych przez niego doœwiadczeñ, m.in. dzia³ania octu i ludzkiego moczu (obserwowa³, ¿e nie zmienia kolo-ru, a ocet wrêcz przeciwnie — czyni go „¿ywszym”), kwa-su azotowego, nabytego u kupca (kolor zmienia³ siê na ciemnoczarny), kwasu solnego, tak¿e zakupionego u kupca (kolor zmienia³ siê na ziemistoszary), zwyk³ej wody (nie obserwowa³ ¿adnych zmian), barwienia t¹ ziemi¹ papieru zanurzonego w wodzie i analizy jej sk³adu: z³o¿ona jest z bli¿ej nieokreœlonej „czêœci niebieskiej” i piasku o ma³ych zaokr¹glonych ziarnach zmieszanego z ma³¹ iloœci¹ piasku czerwonawego, zielonawego lub ¿ó³tawego oraz z kawa³ków zbutwia³ego drewna.

Zapewne zainteresowanie tym minera³em zwiêksza³a, jak pisze Guettard, mo¿liwoœæ gospodarczego zastosowa-nia owego surowca: jakkolwiek kolor ziemi nigdy nie jest wystarczaj¹cym powodem, aby badaæ tê, a nie inn¹ ziemiê, to jednak niektóre z nich przez zastosowanie, jakie znaj-duj¹ w rzemioœle, zas³uguj¹ na szczególn¹ uwagê. Wierzê, ¿e b³êkitna ziemia, jak¹ siê znajduje w ró¿nych miejscach Polski, mo¿e zaliczaæ siê do tej kategorii. Jej kolor jest wystarczaj¹co ³adny, aby móc porównywaæ go z b³êkitem pruskim. Nie ma jego intensywnoœci, lecz mo¿e byæ uznany za b³êkit pruski o s³abszym po³ysku, zatem kolor dzisiaj wszêdzie preferowany.

Choæ wœród zachowanych w MNHN dokumentów znajduje siê rêkopis Experiences faites sur la terre bleue de Nieborowo (Doœwiadczenia wykonane na b³êkitnej ziemi z Nieborowa) z wynikami licznych doœwiadczeñ i analiz chemicznych i fizycznych, jak i rêkopis Observations et experiences faites sur une terre bleue de Pologne (Obser-wacje i doœwiadczenia wykonane na b³êkitnej ziemi z Pol-ski), nadaj¹cy siê do opublikowania jako krótka rozprawa, to jednak nigdy nie ukaza³a siê drukiem ¿adna publikacja na ten temat.

978

Czy istnia³a niewydrukowana rozprawa J.-É. Guettarda o Polsce?

Od opuszczenia Rzeczypospolitej przez Guettarda (maj 1762) do jego œmierci (styczeñ 1786) up³ynê³y nie-omal 24 lata. W jaki sposób mo¿na zatem próbowaæ wyt³umaczyæ brak publikacji materia³ów przywiezionych z Polski? Mo¿na oczywiœcie uznaæ, ¿e po powrocie do Francji Guettard by³ bardzo zajêty. By³ to przecie¿ okres, w którym pracowa³ wraz z Lavoisierem nad geologicznym atlasem Francji, a nastêpnie przygotowywa³ do druku piê-ciotomowe wydanie Mémoires sur différentes parties des sciences et arts, nadal prowadzi³ badania naukowe, pe³ni³ ró¿ne funkcje w królewskiej administracji i instytucjach naukowych. Zauwa¿my tak¿e, ¿e w ostatnich latach ¿ycia postêpuj¹ca wraz z chorob¹ utrata pamiêci niew¹tpliwie bardzo opóŸnia³a postêp wszelkich prac (Condorcet, 1786). Mo¿na tak¿e przypuszczaæ, ¿e zdaj¹c sobie sprawê z niekompletnoœci informacji na temat przyrody Rzeczypo-spolitej stara³ siê je uzupe³niæ. Pisa³ przecie¿ o owym braku informacji: wierzê, ¿e mogê przedstawiæ kilka podstaw wiedzy o tym rozleg³ym kraju. Byæ mo¿e nikt nie jest w sta-nie przedstawiæ dok³adsta-niejszego opisu? (Guettard, 1764a). Zwa¿ywszy, ¿e w Rzeczypospolitej nadal mia³ rozleg³e kontakty i otrzymywa³ z niej informacje, liczy³ byæ mo¿e na uzupe³nienie wiedzy przed ostatecznym opracowaniem rezultatów swojej podró¿y? Publikacje ograniczy³ zatem do rozpraw, w przypadku których zale¿a³o mu na szybkim druku: dwóch rozpraw geologiczno-mineralogicznych — mo¿e ze wzglêdu na chêæ przyœpieszenia prac nad europejsk¹ kartografi¹ geologiczn¹, rozprawy meteorolo-gicznej — z racji postulatów szybkiej rozbudowy sieci obserwacji pogody w Europie i rozprawy o Wieliczce — z racji dyskusji, jaka toczy³a siê na temat z³ó¿ i kopalni soli? Byæ mo¿e pewn¹ rolê odgrywa³y tak¿e kwestie finan-sowe. Wydawanie rozpraw by³o przecie¿ drogie, a ich roz-prowadzanie d³ugie i czêsto darmowe. Ze znajduj¹cego siê w archiwum Akademii Nauk listu Guettarda z proœb¹ do w³adz akademii o rozliczenie kosztów podró¿y do Polski (Tarkowski, 2005a, b) wynika, ¿e jedna pi¹ta kwoty, o zwrot której zabiega³ (200 funtów z Tours na 1000), to czêœciowe koszty wydanych przez niego rozpraw. Mo¿e ³atwiej by³o mu uzyskaæ finansowanie na inne prace, np. opis gabinetu przyrodniczego ksiêcia Orleañskiego? Z braku informacji w pozostawionej dokumentacji wszystkie te przypuszcze-nia pozostaj¹ oczywiœcie jedynie hipotezami.

Byæ mo¿e jednak Guettard pracowa³ nad jakimœ innym tekstem o Polsce? Mo¿e nawet przygotowa³ go, a jedynie z ró¿nych wzglêdów nie zdo³a³ opublikowaæ za ¿ycia? Hipoteza ta nie jest oparta na czysto spekulatywnych prze-s³ankach. Powa¿nym argumentem na jej rzecz jest infor-macja opublikowana w jednym ze wspomnieñ o Guettar-dzie (Soreau, 1803):

Doktor Guettard pozostawi³ interesuj¹cy rêkopis na temat Polski. Mo¿emy jedynie prosiæ osobê, której zosta³ on powierzony, o uwzglêdnienie pragnienia wszystkich przy-jació³ nauk i umiejêtnoœci, czyli o upublicznienie go. Druk tego rêkopisu uzupe³ni cztery rozprawy doktora [Guettar-da] o Polsce, wydrukowane w zbiorze [tekstów] Akademii Nauk w 1762 roku. Dwie pierwsze dotycz¹ natury terenów Polski i minera³ów w nich zawartych. Kolejna z rozpraw zawiera obserwacje meteorologiczne poczynione przez

doktora [Guettarda] w Warszawie w latach 1760, 1761, 1762. Ostatnia z nich zawiera najwa¿niejsze, szczegó³owe informacje niezbêdne dla znajomoœci kopalni soli w Wie-liczce w Polsce. Doktor Guettard towarzyszy³ jako lekarz Panu de Paulmy, ambasadorowi [Francji] w Polsce. Nikt nie by³ bardziej od niego predestynowany ani lepiej przy-gotowany do dobrego przeprowadzenia obserwacji.

Wed³ug autora tekstu istnia³a jeszcze jedna, nieznana do dziœ rozprawa Guettarda o Polsce. Choæ jej napisanie by³oby logicznym uzasadnieniem istnienia licznych zapi-sków Guettarda, znajduj¹cych siê wœród dokumentów przechowywanych w MNHN, a nigdy nie wykorzystanych przez niego w ¿adnej znanej publikacji, to jednak nale¿y zadaæ pytanie o wiarygodnoœæ tej informacji. Wspomnie-nie o Guettardzie zosta³o opublikowane w 1803 roku, czyli siedemnaœcie lat po jego œmierci, w czasach jeszcze bli-skich ¿yciu przyrodnika, gdy ¿y³y liczne osoby z jego oto-czenia. Równie¿ autor wydaje siê wiarygodnym Ÿród³em informacji. Jean-Baptiste-Étienne-Benoît Soreau (1738–1808) by³ znanym prawnikiem, adwokatem i publicyst¹, wspó³pra-cuj¹cym m.in. z Magasin Encyclopèdique. Nie wiemy, jakie by³y jego zwi¹zki z Guettardem. Wiadomo, ¿e oprócz problematyki prawniczej, politycznej i historycznej, bli-skie mu by³y tak¿e zagadnienia interesuj¹ce równie¿ i Guettarda. W Magasin Encyclopèdique opublikowa³ m.in. artyku³y o francuskich manufakturach bawe³ny i o ogro-dzie Karola Wielkiego. Wiadomo tak¿e, ¿e osobiœcie zna³ Guettarda i z nim korespondowa³. W MNHN zachowa³ siê jeden z jego listów (z 8 lipca 1780 r. — Ms 1996 114). Tak¿e miejsce publikacji przemawia za wiarygodnoœci¹ podanej informacji. Za³o¿ony przez Aubin-Louis Millin de Grandmaison (1759–1818) Magasin Encyclopèdique nie tylko nale¿a³ do najwa¿niejszych pism naukowych epoki, ale i w gronie jego autorów i wspó³pracowników nadal liczni byli osobiœci znajomi Guettarda.

Otwarte pozostaje tak¿e pytanie, czy publikuj¹c apel o upublicznienie rêkopiœmiennej rozprawy o Polsce, Soreau zna³ osobê, której zosta³ powierzony manuskrypt, czy jedy-nie wiedzia³ o istjedy-nieniu rozprawy i powierzeniu jej komuœ przez Guettarda (W jakim celu? Druku? Przeczytania i wyra¿enia opinii?). Warto przypomnieæ, ¿e w roku 1803, gdy zosta³o opublikowane cytowane wspomnienie o Guet-tardzie, bliskie by³y czasy rewolucyjnego terroru. Od napo-leoñskiego przewrotu 18 brumaira (9 listopada 1799 r.), k³ad¹cego kres w³adzy Dyrektoriatu, up³ynê³y zaledwie cztery lata. Strach panuj¹cy wœród uczonych Królewskiej Akademii Nauk, rozwi¹zanej w 1793 roku, by³ wielokrotnie opisywany przez historyków. Liczni byli przecie¿ uczeni, którzy stali siê ofiarami terroru w okresie, gdy republika nie potrzebowa³a uczonych. W okresie wielkiego terroru samo przechowywanie podobnych dokumentów mog³o byæ rów-noznaczne z wyrokiem œmierci. Byæ mo¿e publikacja Sore-au mia³a byæ sygna³em, ¿e epoka terroru ju¿ minê³a i depozytariusz rêkopisu mo¿e go bez obaw ujawniæ?

Podsumowanie

Los owego rêkopisu pozostaje jednak¿e nadal niezna-ny. Publikacja Soreau jest jak dotychczas jedynym znanym œladem owej, byæ mo¿e zaginionej, rozprawy Guettarda o Polsce. Prawdopodobieñstwo hipotezy powstania jeszcze jednej nieznanej nam rozprawy Guettarda o Polsce zwiêk-979

sza fakt istnienia w archiwach MNHN licznych, nigdy nie wykorzystanych, a niew¹tpliwie bardzo interesuj¹cych z punktu widzenia osiemnastowiecznej nauki, informacji dotycz¹cych polskiej przyrody. Zastanawiaj¹ce jest jed-nak¿e i to, ¿e pomimo tego, i¿ od publikacji przez Soreau tej informacji w presti¿owym, ogólnie dostêpnym i pow-szechnie znanym czasopiœmie up³ynê³o 205 lat, ¿aden z polskich ani francuskich biografów Guettarda czy te¿ historyków geologii nie podj¹³ próby odszukania rzeczone-go tekstu.

Literatura

COMTE P. 1949 — Aperçu sur l’œuvre géologique de Lavoisier. Annales géologique du Nord, 69: 369–375.

CONDORCET N. de 1786 — Eloge de M. Guettard w Œuvres de Con-dorcet, publiés par A. Condorcet O’Coonor et M. F. Arago. Tom III. Paris 1847. Typographie de Firmin et Didot Freres: 220–240. DASZKIEWICZ P. 1995 — Ma³o znane dokumenty dotycz¹ce historii botaniki polskiej. Kwart. Hist. Nauki, 40 (3): 165–168.

DASZKIEWICZ P. 1998 — Jean-Étienne travel journal in Poland and Northern Europe (1760–62). Archives of Natural History, 25: 281–282. DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2007a — Osiemnastowieczna lista skamienia³ych koralowców z zamku w Nieœwie¿u — interesuj¹cy dokument historii polskich kolekcji przyrodniczych ze zbiorów Biblio-teki Centralnej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u. Kwart. Hist. Nauki, 52 (3–4): 225–240.

DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2007b — XVIII-wieczna kolekcja wielickich okazów solnych przekazana przez Jean-Étienne Guettarda ambasadorowi króla Francji. Prz. Geol., 55: 121–124. DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2008 — Biblioteka oraz bibliograficzne Ÿród³a Jean-Étienne Guettarda — nowe dane na temat historii badañ przyrodniczych w Polsce. Prz. Geol., 56: 308–312. FRIC R. 1956 — La vente des souvenirs de Lavoisier. Archives Inter-nationales d’Histoire des Sciences, 35: 189–191.

GRIMAUX E. 1888 — Lavoisier: 1743–1794 d’après sa correspondan-ce, ses manuscrits, ses papiers de famille et d’autres documents inédits. Paris — F. Alcan: 398.

GUERLAC H. 1979 — The Lavoisier Papers-A checkered history. Archives Internationales d’Histoire des Sciences, 29 (104): 95–100. GUETTARD J.-É. 1764a — Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme. Première partie. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 234–257.

GUETTARD J.-É. 1764b — Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme. Seconde partie. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 293–336.

GUETTARD J.-É. 1764c — Observations météorologiques, faits à Var-sovie pendant les années 1760, 1761 et 1762. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 402–430.

GUETTARD J.-É. 1764d — Mémoire sur les mines de sel de Wielicz-ka en Pologne. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 493–516.

GUETTARD J.-É. 1768–1783 — Mémoires sur Différentes Parties Des Sciences et Arts. A Paris — Chez Laurent Prault, vol. 5.

RAPPAPORT R. 1969 — The geological atlas of Guettard, Lavoisier and Monnet: Conflicting Views of the Nature of Geology, [In:] C.J. Schneer (ed.), Toward a History of Geology, Cambridge (Massassu-chets), MIT Press: 272–287.

SOREAU J.B.E.B 1803 — Notice historique sur la vie littéraire du docteur Guettard. Magasin encyclopédique, T. 1–2: 471–485. TARKOWSKI R. 2004a — New data on J.-É. Guettard’s journey to Poland in the years 1760–1762. C.R. Geoscience, 336: 1227–1232. TARKOWSKI R. 2004b — Kopalnie olkuskie w zapiskach francuskie-go przyrodnika J.-É. Guettarda z drugiej po³owy XVIII wieku. Prz. Gór., 12: 56–61.

TARKOWSKI R. 2005a — Nowe materia³y dotycz¹ce podró¿y przy-rodnika francuskiego J.-É. Guettarda do Polski (1760–1762). Prz. Geol., 53: 41–46.

TARKOWSKI R. 2005b — Francuska ekspertyza z XVIII wieku dotycz¹ca ponownego uruchomienia kopalni olkuskich. Pr. Nauk. Inst. Gór. Pol. Wroc., nr 111, seria Konferencje, pt. Dziedzictwo i historia górnictwa oraz mo¿liwoœci wykorzystania pozosta³oœci dawnych robót górniczych, 43: 215–222.

WÓJCIK Z. 1977 — Pogl¹dy Jean Étienne Guettarda na genezê i meto-dy poszukiwañ soli kamiennej. Pr. Muz. Ziemi, 27: 1–25.

WÓJCIK Z. 1992 — Znajomoœæ wa¿niejszych kopalin na ziemiach polskich w epoce Oœwiecenia. Kwart. Hist. Nauki, 37 (2): 33–65. Praca wp³ynê³a do redakcji 19.07.2008 r.

Po recenzji akceptowano do druku 20.08.2008 r.

980