Zale¿noœæ miêdzy kierunkami korytarzy jaskiñ pseudokrasowych
a spêkaniami ciosowymi w NE czêœci Beskidu Œl¹skiego (Karpaty zewnêtrzne)
Maciej Tomaszczyk*
Correlation between orientation of pseudokarst caves and joints in NE part of the Silesian Beskid Mts. (Outer Carpathians). Prz. Geol., 53: 168–174.
S u m m a r y. Numerous pseudokarst caves occur along the ridges and mountain slopes of the Silesian Beskid. These caves form in thick-bedded sandstones with dips no more than 35o, as a result of the opening of crevices present in the rock massif; this process is related to gravitational mass movements. Comparison between the direc-tions of joints and the direcdirec-tions of passages of fifteen selected caves shows that caves occuring in flysch rocks may form along all joint sets. The joint network of the researched area is composed of a two fold-oblique sets — SPand SL; cross-fold set — T; and three fold-parallel sets — L, L’ and L”.
Key words: pseudokarst caves, mass movement, joint, flysch, Godula beds, Silesian Beskid, Polish Outer Carpathians
Celem artyku³u jest ogólna charakterystyka oraz okreœ-lenie zwi¹zków pomiêdzy kierunkami korytarzy wybra-nych jaskiñ pseudokrasowych w pó³nocno-wschodniej czêœci Beskidu Œl¹skiego (ryc. 1, 2) a litologi¹ i tektonik¹ tego obszaru. Szczególn¹ uwagê zwrócono na zale¿noœci pomiêdzy kierunkami korytarzy jaskiñ a sieci¹ spêkañ cio-sowych.
W Karpatach zewnêtrznych tworzenie siê jaskiñ pseu-dokrasowych (Pulina i in., 1997), zwanych równie¿ szcze-linowymi (Pulina i in., 1997) lub szparowymi (Urban & Mochoñ, 1990), jest nieod³¹cznie zwi¹zane z powierzch-niowymi ruchami mas skalnych w obrêbie stoków zbudo-wanych z piaskowców grubo³awicowych. Obszar Karpat, ze wzglêdu na tektonikê i litologiê fliszu, g³êbokie wciêcia erozyjne oraz du¿e roczne sumy opadów, sprzyja rozwojo-wi osurozwojo-wisk (Mastella, 1975; Bober, 1984; Margielewski, 1998, 2002). Czynnikami inicjuj¹cymi sam zsuw mas skal-nych s¹: przeci¹¿enie zboczy wywo³ane nasyceniem wod¹ oraz podciêcia erozyjne i wstrz¹sy sejsmiczne (Bajger, 1993). Badany obszar znajduje siê w rejonie, który charak-teryzuje siê du¿ym wskaŸnikiem osuwiskowoœci, wynosz¹-cym 12,9–14,9%, a niektóre jego fragmenty nawet wiêk-szym (Bober, 1984). Szczegó³owe badania osuwisk dowodz¹, ¿e osuwiska karpackie maj¹ za³o¿enia strukturalne i rozwi-jaj¹ siê wzd³u¿ naturalnych powierzchni nieci¹g³oœci w masywie skalnym (Mastella, 1975; Bober, 1984; Margie-lewski, 1998, 2002). Jaskinie powstaj¹ w trakcie ró¿nych etapów ewolucji stoku. Niektóre formy powstaj¹ w akcie jednoczesnym z samym osuwiskiem, inne zaœ, jak wykaza-li Margielewski i Urban (2000, 2003), s¹ form¹ inicjuj¹c¹ sam zsuw mas skalnych. Istniej¹ równie¿ formy jaskinio-we, których proces tworzenia jest zwi¹zany z ruchami odprê¿eniowo-grawitacyjnymi w obrêbie skalnych nisz osuwiskowych lub ostañców erozyjnych. Bez wzglêdu na wielkoœæ, miejsce wystêpowania na stoku oraz korelacje z osuwiskami, prawie wszystkie jaskinie powstaj¹ w wyniku rozwierania siê szczelin powsta³ych wzd³u¿ naturalnych powierzchni nieci¹g³oœci w masywie skalnym (Puchejda, 1989; Pulina i in., 1997; Margielewski, 1998; Margielew-ski & Urban, 2000, 2003).
Metodyka badañ
Korzystaj¹c z w³asnych pomiarów kierunków koryta-rzy jaskiñ oraz z publikowanych planów jaskiñ (Pulina i in., 1997) sporz¹dzono diagramy rozetowe kierunków korytarzy. Diagramy przedstawiaj¹ procentowy udzia³ d³ugoœci korytarzy o okreœlonych kierunkach w danej jaskini. Dodatkowo w ka¿dej jaskini by³y prowadzone obserwacje litologiczne oraz tektoniczne, w szczególnoœci drobnych struktur tektonicznych wystêpuj¹cych na œcia-nach, stropach oraz powierzchniach ³awic i spêkañ.
Wykorzystuj¹c w³asne pomiary ciosu sporz¹dzono tak¿e diagramy spêkañ ciosowych. Wykorzystano do tego celu pomiary zebrane w miejscach, w których autor mia³ pewnoœæ, ¿e kierunki spêkañ ciosowych nie s¹ zaburzone przez ruchy osuwiskowe, tj. w korytach potoków, w skalis-tych niszach osuwiskowych, ostañcach erozyjnych oraz w
*Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa; tomaszczyk@tlen.pl
p.m. Kraków Wis³a Skaw a Raba Cieszyn 0 50km Beskid Ma³y Little Beskid Mszana Dolna p.m. p.pd. j.g. j.c. p.s. o.m. N p³aszczowina podœl¹ska Subsilesian Nappe P³aszczowina œl¹ska: Silesian Nappe: jednostka cieszyñska Cieszyn Unit jednostka godulska Godula Unit p³aszczowina magurska Magura Nappe
okno tektoniczne Mszany Dolnej
Mszana Dolna tectonic window
obszar badañ study area Kraków Poland Polska p.s. p.s. p.pd. p.s. p.s. p.m. j.c. j.g. o.m.
Ryc. 1. Szkic tektoniczny zachodniej czêœci polskiego segmentu Karpat zewnêtrznych (wg Ksi¹¿kiewicza, 1972 — uproszczony) wraz z lokalizacj¹ terenu badañ
Fig. 1. Tectonic sketch of western part of Polish segment of the Outer Carphatins (after Ksi¹¿kiewicz, 1972 — simplified) with location of study area
ods³oniêciach przy drogach i na szlakach górskich. W poje-dynczym ods³oniêciu bardzo rzadko ujawniaj¹ siê wszyst-kie zespo³y ciosu, a wystêpowanie konkretnych zespo³ów lub ich brak mo¿e byæ uzale¿niony od gruboœci ³awic (Tokarski & Œwierczewska, 2001), dlatego niektóre
dia-gramy konstruowanogrupuj¹c pomiary zebrane w s¹sia-duj¹cych ods³oniêciach o identycznych warunkach tekto-nicznych. Dodatkowo prowadzono obserwacje i pomiary drobnych struktur tektonicznych, towarzysz¹cych spêka-niom, zdefiniowanych (Dadlez & Jaroszewski, 1994) jako
A’ B’ 13 70 Gg Gs Gm Id Gd 1 2 8 7 6 3 4 5 N=92 SL T SP L’ L L” N=77 SL T SP L’ L” N=51 L” L SP SL N=107 S L T SP L L” N=109 SL T SP L L” N=55 SL T SP L’ L N=53 T SP L N=76 T L’ L” L SL SP Koœcielec 1022 Malinów 1117 Klimczok 1117 Trzy Kopce 1081 Szyndzielnia 1028 Ma³e Skrzyczne 1201 Kotarz 985 B³atnia 917 Magura 1095 Beskid 860 Malinowska Ska³a 1152 Grabowa 905 Skrzyczne 1257 Sto³ów 1035
A’
B’
W Malinowie IV W Koœcielcu II Szczelina w Klimczoku W Koœcielcu I Malinowska Salmopolska Brennica Potok Leœna¯ylica
Szczyrk
G
s
warstwy godulskie górne Upper Godula Beds warstwy istebniañskie Istebna Beds
warstwy godulskie œrodkowe Midlle Godula Beds warstwy godulskie dolne Lower Godula Beds zlepieniec malinowski Malinowska Skala Conglomerate
G
d
G
g
G
s
G
m
I
d
32 17 12 39 11 70 24 16 26 18 42 66 21 18 40 16 16 18 18 18 10 20 10 17 23 17 15 40 15 15 14 19 13 21 24 26N
0 2,5km antyklina anticline synklina syncline uskoki faults po³o¿enie warstw attitude of the stratalinia przekroju line of cross-section badane jaskinie studied caves jaskinie caves szczyty summits
numer diagramu ciosu number of joint diagram 4 N=92 zespó³ poprzeczny cross-fold set zespo³y pod³u¿ne fold-parallel sets
N liczba pomiarównumber of measurements
zespo³y skoœne (S – prawoskrêtny, S – lewoskrêtny),
P L
fold-oblique sets (S – dextral, S – sinistral) P L L, L’ , L” S , SP L T SL T SP L L’ L”
Ryc. 2. Mapa geologiczno-lokalizacyjna obszaru badañ wraz z diagramami kierunków spêkañ ciosowych (geologia na podstawie Bur-tan i in., 1937; BurBur-tan, 1973)
Fig. 2. Geological map of study area with distribution of analyzed caves and diagrams of directions of joint sets (geology after Burtan et al., 1937; Burtan, 1973)
r¹bki i ¿ebra tektoniczne, spêkania kulisowe, struktury miotlaste i pierzaste. U³atwi³y one identyfikacjê poszcze-gólnych zespo³ów ciosu.
W celu przyporz¹dkowania danym zespo³om ciosu konkretnych korytarzy jaskiñ dokonano zestawienia dia-gramów kierunków ciosu oraz rozet kierunków korytarzy jaskiñ. Przy tego typu porównaniach wa¿ne jest, aby war-stwy, w których mierzono cios, mia³y taki sam lub przy-bli¿ony bieg i upad, jak warstwy, w których rozwinê³a siê jaskinia.
Zarys budowy geologicznej badanego obszaru Badany teren w ca³oœci le¿y w obrêbie jednostki godul-skiej, nale¿¹cej razem z jednostk¹ cieszyñsk¹ do p³aszczo-winy œl¹skiej (ryc. 1).
Litologia. Ska³y buduj¹ce omawiany obszar prawie w ca³oœci nale¿¹ do warstw godulskich, dziel¹cych siê na trzy ogniwa (ryc. 3): dolne, œrodkowe i górne (Burtan i in.,
1937). Jedynie po³udniowa czêœæ terenu jest zbudowana z piaskowców i zlepieñców, nale¿¹cych do warstw istebniañ-skich (Burtan i in., 1937). Sp¹gow¹ czêœæ warstw godul-skich dolnych buduj¹ g³ównie piaskowce grubo³awicowe, natomiast wy¿sz¹ czêœæ profilu tych warstw stanowi¹ ogni-wa ³upkowo-piaskowcowe. Œrodkowe ogni-warstwy godulskie to œrednio i grubo³awicowe piaskowce, porozdzielane war-stwami ³upków. Górne warstwy godulskie to g³ównie cien-ko³awicowe piaskowce prze³awicone ³upkami; w stropowej czêœci wystêpuje warstwa zlepieñców z Malinowskiej Ska³y (ryc. 3) o mi¹¿szoœci do 120 m. Sumaryczna mi¹¿szoœæ warstw godulskich wynosi ok. 2000 m.
Tektonika. Tektonika badanego obszaru jest nieskom-plikowana. Jedynie w pó³nocnej i œrodkowej czêœci wystê-puj¹ wiêksze struktury fa³dowe (ryc. 2, 4). S¹ to: na pó³nocy synklina Klimczok–Magura oraz na po³udnie od niej anty-klina Szczyrku, o monoanty-klinalnym po³udniowym skrzydle (ryc. 4).
Synklina Klimczok–Magura znajduje siê w pó³nocnej
czêœci omawianego obszaru (ryc. 2, 4). Ska³y, z których zbudowana jest ta struktura, nale¿¹ do warstw godulskich dolnych i œrodkowych (ryc. 2, 3). Biegi warstw w obu skrzyd³ach s¹ zmienne — wynosz¹ 40–120o
, jednak gene-ralnie pokrywaj¹ siê z równole¿nikow¹ rozci¹g³oœci¹ struktury. Pó³nocne skrzyd³o charakteryzuje siê niewielki-mi upadaniewielki-mi warstw — 10–20S. W po³udniowym skrzydle synkliny, bêd¹cym równie¿ pó³nocnym skrzyd³em antykli-ny Szczyrku, upady dochodz¹ do 85N, miejscami wystê-puj¹ warstwy odwrócone. W obrêbie tego skrzyd³a wystêpuje antyklina drugiego rzêdu (ryc. 2, 4).
Antyklina Szczyrku znajduje siê w œrodkowej czêœci
omawianego obszaru (ryc. 2, 4). Struktura ta zbudowana
kreda
Cretaceous
0 m 100 m
warstwy godulskie górne
Upper Godula Beds
warstwy istebniañskie Istebna Beds zlepieniec z Malinowskiej Ska³y Malinowska Ska³a Conglomerate warstwy godulskie œrodkowe
Midlle Godula Beds
warstwy godulskie dolne
Lower Godula Beds
G
sG
dG
gG
mI
d¬
Ryc. 3. Profil litologiczno-stratygraficzny sukcesji œl¹skiej w pó³nocno-wschodniej czêœci Beskidu Œl¹skiego (Niescieruk & Wójcik, 1996 — uproszczony); czarne s³upki wskazuj¹ miejsca wystêpowania jaskiñ
Fig. 3. Lithostratigraphic profile of Silesian succession in SE part of Silesian Beskid (Niescieruk & Wójcik, 1996 — simplified); black bars show places of occurence of caves in the profile
Gs Gd Gg Gm Id Gs m n.p.m m a.s.l. m n.p.mm a.s.l.
S
N
A’
B’
Malinów Kotarz Brennica Klimczok antyklina Szczyrku Szczyrk Antycline synklina Klimczok-Magura Klimczok-Magura Syncline 0 2,5km 1000 500 0 1000 500 0 piaskowce sandstones zlepieñce conglomerates ³upki shalesRyc. 4. Przekrój geologiczny wzd³u¿ lini A’–B’ na ryc. 2 (Burtan i in., 1937 — zmieniony). Pozosta³e objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 4. Geological cross-section along A’–B’ line on the fig. 2 (after Burtan et al., 1937 — modified). Other explanations — see fig. 2
jest ze wszystkich ogniw warstw godulskich, a w czêœci po³udniowej równie¿ z warstw istebniañskich (ryc. 2, 3). W pó³nocnym skrzydle po³o¿enia warstw s¹ zmienne i wynosz¹ 40–120/45–85N oraz miejscami na S w po³o¿eniu odwróconym. W po³udniowym skrzydle po³o¿enia warstw zmieniaj¹ siê w zakresach: 90–180/10–45S.
Spêkania ciosowe.Ca³y masyw jest pociêty gêst¹
sie-ci¹ spêkañ. Spêkania te odpowiadaj¹ œciœle definicji ciosu: s¹ to wystêpuj¹ce seryjnie, penetratywne spêkania syste-matyczne, przecinaj¹ce ³awice bez przemieszczeñ (ruch przesuwczy zaznacza siê jedynie miejscami), przewa¿nie prostopad³e do u³awicenia (Jaroszewski, 1972; Dadlez & Jaroszewski, 1994; Mastella & Zuchiewicz, 2000; Mastella & Konon, 2002), w odstêpach w przybli¿eniu równych mi¹¿szoœci przecinanej ³awicy (Mastella, 1972).
Na badanym obszarze wydzielono 6 zespo³ów ciosu (ryc. 2). Cztery zespo³y ciosu wystêpuj¹ na ca³ym badanym obszarze i maj¹ odpowiedniki w ca³ej polskiej czêœci Kar-pat zewnêtrznych (Mastella i in., 1997; Mastella & Konon, 2002). Nazwy nadano im na podstawie ich geometryczne-go stosunku do przebiegu regionalnych struktur fa³dowych (Ksi¹¿kiewicz, 1968; Aleksandrowski, 1989). S¹ to:
dwa zespo³y ciosu skoœnego SPi SL,maj¹ce biegi w zakresie 100–117 oraz 164–2;
zespó³ ciosu poprzecznego T, którego biegi
zmie-niaj¹ siê w zakresie 140–151;
zespo³y ciosu pod³u¿nego L, L’, L” o biegach
wynosz¹cych kolejno 50–63, 67–85 i 20–38 (ryc. 2). Spêkania zespo³ów SP oraz SL wykazuj¹ du¿e podo-bieñstwa w sposobie wykszta³cenia. Œlady ich przeciêcia ze stropem i sp¹giem ³awic s¹ zwykle prostoliniowe i wyraŸne. Szczeliny maj¹ kilka milimetrów rozwarcia. Powierzchnie spêkañ obydwu zespo³ów tylko w nieznacz-nym stopniu odbiegaj¹ od prostopad³oœci wzglêdem ³awic. Obie powierzchnie pojedynczego spêkania w wiêkszoœci wypadków maj¹ siê do siebie jak forma do odlewu. Czêsto towarzysz¹ im drobne spêkania opierzaj¹ce lub lokalnie w przed³u¿eniu prostoliniowego œladuwystêpuj¹ szeregi spê-kañ kulisowych. W tych miejscach na powierzchni spêkañ wystêpuj¹ r¹bki tektoniczne, wskazuj¹ce na to, ¿e istnia³a tendencja do ruchu przesuwczego; dla SPby³a to tendencja do ruchu prawoskrêtnego, natomiast dla SLdo ruchu lewo-skrêtnego (Mastella & Zuchiewicz, 2000).
Zespó³ T charakteryzuje siê wiêkszym ni¿ w innych zespo³ach rozwarciami szczelin, wynosz¹cymi nawet kil-kanaœcie milimetrów. Powierzchnie spêkañ, chocia¿ nierów-ne, s¹ niemal zawsze pionowe. Nie zachowuj¹ przy tym prostopad³oœci do u³awicenia. Wystêpuj¹ na nich struktury pierzaste i miotlaste. Brakuje natomiast r¹bków tektonicz-nych i drobtektonicz-nych spêkañ opierzaj¹cych.
W zespole L œlady przeciêcia spêkañ ze sp¹giem i stro-pem ³awic s¹ krzywoliniowe, rzadziej prostolinijne, zni-kaj¹ce i poprzerywane. Rozwarcie szczelin jest rzêdu milimetrów. Zespo³y L’ oraz L’’ wykazuj¹ du¿e podobieñ-stwo w sposobie wykszta³cenia. Ich œlady przeciêcia z ³awicami s¹ krzywoliniowe, znikaj¹ce, poprzerywane i ponak³adane na siebie. Rozwarcie szczelin jest rzêdu mili-metrów. Na powierzchniach tych spêkañ wystêpuj¹ struk-tury pierzaste, co œwiadczy o ekstensyjnej genezie tych zespo³ów (Mastella & Konon, 2002).
Charakterystyka wybranych jaskiñ
W Beskidzie Œl¹skim zinwentaryzowano dotychczas ok. 200 jaskiñ i schronisk skalnych (Ganszer, 2004). Wiêk-szoœæ tych obiektów znajduje siê w obrêbie badanego obszaru, w tym te najwiêksze: Jaskinia w Trzech Kopcach — 1228 m d³., Jaskinia G³êboka w Sto³owie — 520 m d³. oraz Jaskinia Malinowska — 230,5 m d³. (Ganszer, 2004). Dok³adnej analizie poddano 15 jaskiñ o ró¿nym po³o¿eniu topograficznym i litologicznym oraz ró¿nej wielkoœci — w artykule opisano jako reprezentatywne 6 z nich.
Jaskinia Malinowska. Jaskinia ta znajduje siê na
po³udniowym stoku góry Malinów, którego spadek wynosi 25o(ryc. 2, 5). Rozwinê³a siê ona w obrêbie grubo³awico-wych piaskowców i zlepieñców zlepieñca malinowskiego, nale¿¹cego do warstw godulskich górnych, których po³o¿enie wynosi tutaj 120/10–20S. Zachodnia czêœæ jaskini ma typowy dla czêœci jaskiñ fliszowych, zygza-kowaty uk³ad korytarzy (Pulina i in., 1997). Œciany s¹ lite, a maksymalna wysokoœæ korytarzy dochodzi do 10 m. Najd³u¿szy, najszerszy oraz najwy¿szy korytarz o kierunku 115o
, zwany Galeri¹ (Pulina i in., 1997),jest mniej wiêcej
1100 1050 N A B 3 N A B galeria 1 gallery 12 kierunek spadku stoku direction of slope decline 0 5m
diagram rozetowy kierunków korytarzy jaskini rose diagram of directions of cave’s passages
zestawienie diagramu kierunków spêkañ ciosowych i diagramu rozetowego kierunków korytarzy jaskini diagram of directions of the joint sets and rose diagram of directions of cave’s passages
numer diagramu ciosu - patrz ryc. 2 number of joint diagram - see fig. 2 n=92 SL L’ T SP L L” 4 n=92 SL L’ T SP L L” 4 5 SP 4
Ryc. 5. Jaskinia Malinowska (patrz ryc. 2): 1 — plan wg Rachwañ-ca & Ho³ka [W:] Pulina, 1997, uproszczony, 2 — szkic topograficz-ny SE czêœci góry Malinów, 3 — schematycztopograficz-ny przekrój poprzecz-ny stoku, 4 — r¹bki tektoniczne wskazuj¹ce na tendencjê do ruchu prawoskrêtnego, 5 — diagram orientacji zespo³u SPz diagramu nr 4
Fig. 5. Malinowska Cave (see fig. 2): 1 — map after Rachwaniec & Ho³ek [In:] Pulina, 1997, simplified, 2 — topographic sketch of SE part of Malinów, 3 — schematic cross-sections of the slope, 4 — fringe structures show tendency for dextral movement, 5 — diagram of the orientation of SPset from diagram no. 4
równoleg³y do stoku. Na œcianach tego korytarza licznie wystêpuj¹ drobne struktury tektoniczne. S¹ to
kilkucenty-metrower¹bki i ¿eberka. W paru miejscach na obu
œcia-nach widaæ r¹bki tektoniczne, bêd¹ce ma³ok¹towymi spêkaniami riedlowskimi, których orientacja wskazuje na tendencjê do ruchu przesuwczego prawoskrêtnego (ryc. 5). Fakt ten jednoznacznie wskazuje na to, ¿e korytarz ten roz-win¹³ siê na ciosie zespo³u SP(ryc. 5). Jaskinia powsta³a na stoku nie objêtym dot¹d ruchami masowymi (Margielew-ski & Urban, 2000, 2003), tak wiêc pierwotne kierunki korytarzy pozosta³y bez zmian. Potwierdza to porównanie kierunków ciosu SPna diagramie spêkañ ciosowych z kie-runkiem korytarza Galeria (ryc. 5). Korytarze jaskini powsta³y w wyniku rozwarcia wszystkich 6 zespo³ów cio-su (ryc. 5).
Jaskinia w Malinowie IV. Jest to niewielka jaskinia o
d³ugoœci 22 m, usytuowana w pobli¿u grzbietu Malinów, na jego S stoku (ryc. 2). Jaskinia ta, podobnie jak Jaskinia Malinowska, powsta³a w grubo³awicowych piaskowcachi zlepieñcach zlepieñca malinowskiego, zorientowanych w tym miejscu 100/20S. Jaskinia znajduje siê w górnej czêœci osuwiska, które powsta³o na stoku o niewielkim spadku, nie przekraczaj¹cym5o
.Otoczenie otworu jaskini obfituje w formy morfologiczne typowe dla osuwisk, takie jak leje i rowy zapadliskowe. Dominuj¹ w niej dwa równorzêdne kierunki korytarzy, pierwszy o azymucie 150ooraz drugi o kierunku 115o
(ryc. 6). Œciany korytarza o kierunku 115o s¹ wysokie i lite, na jednej trzeciej wysokoœci widoczny jest gzyms, ukazuj¹cy konsekwentny kierunek zsuwu. Kierun-ki korytarzy jasKierun-kiñ odpowiadaj¹ Kierun-kierunkom dwóch zespo³ów spêkañ ciosowych — T oraz SP(ryc. 6).
Jaskinia w Koœcielcu I.Jaskinia ta jest zlokalizowana
na po³udniowo-wschodnich stokach Koœcielca (ryc. 2, 7A). Otwór jaskini znajduje siê w jednej z wielu wystêpuj¹cych tu szeregowo ska³ek, które stanowi¹ rozleg³¹ i wysok¹ œcianê niszy osuwiskowej. Jaskinia powsta³a w warstwach godulskich górnych, w obrêbie zlepieñca malinowskiego. Po³o¿enie warstw wynosi tutaj 120/30S. Jaskinia to zespó³ dwóch ciasnych (szerokoœæ nie przekracza 0,5 m), ale wysokich szczelin o maksymalnej wysokoœci 4 m (ryc. 7). Na powierzchni jednej z ³awic, tworz¹cej œcianê jaskini, zaobserwowano r¹bki tektoniczne wskazuj¹ce na tenden-cje do ruchu przesuwczego prawoskrêtnego (ryc. 7).
Jaski-nia powsta³a w wyniku rozwarcia siê trzech zespo³ów ciosu — T, L oraz lokalnie SP(ryc. 7).
Jaskinia w Koœcielcu II.Jaskinia ta le¿y na
po³udnio-wo-wschodnim stoku Koœcielca (ryc. 2, 7A), w tej samej grupie ska³ek co Jaskinia w Koœcielcu I. Jaskiniê tworzy kilka szczelin o ró¿nym rozwarciu (ryc. 8). Prowadz¹ do niej 3 otwory wejœciowe (ryc. 8). Pocz¹tkowa czêœæ koryta-rza z otworem I ma taki sam azymut jak korytarz z
otwo-rem II, jednak korytarze te znajduj¹ siê na ró¿nych
wysokoœciach — piêtrowe u³o¿enie korytarzy (ryc. 8). Jaskinia powsta³a w wyniku rozwarcia siê 4zespo³ów spê-kañ ciosowych: SP, SL, T oraz jednego zespo³u nie zazna-czaj¹cego siê na diagramie, prawdopodobnie L” (ryc. 8).
Szczelina w Klimczoku. Otwór jaskini jest
usytuowa-ny w w¹skim rowie rozpadlinowym,ci¹gn¹cym siê wzd³u¿
wschodniego grzbietu odchodz¹cego od Klimczoka(ryc.
2, 9). Jaskinia powsta³a w œrednio i grubo³awicowych pia-30
0 1m
1
N
kierunek spadkustoku direction of slopedecline
n=92 SL L’ T SP L L” 4
Ryc. 6. Jaskinia w Malinowie IV (patrz ryc. 2): 1 — plan wg Pukowskiego [W:] Pulina, 1997; pozosta³e objaœnienia jak na ryc. 5 Fig. 6. Cave w Malinowie IV (see fig. 2): 1 — map after Pukowski [In:] Pulina, 1997; other explanations — see fig. 5
1000 N kierunek spadku stoku direction of slope decline 2 1 N 0 1m n=107 SL T SP L L” 5
Ryc. 7. Jaskinia w Koœcielcu I (patrz ryc. 2): A — szkic topogra -ficzny szczytu góry Koœcielec, 1 — plan wg Ganszera & Pukow-skiego [W:] Pulina, 1997, 2 — r¹bki tektoniczne wskazuj¹ce na tendencjê do ruchu prawoskrêtnego; pozosta³e objaœnienia jak na ryc. 5
Fig. 7. Cave w Koœcielcu I (see fig. 2): A — topographic sketch of summit area of Mt. Koœcielec, 1 — map after Ganszer & Pukowski [In:] Pulina, 1997, 2 — fringe structures show tendency for dextral movement; other explanations — see fig. 5
I II 1 kierunek spadku stoku direction of slope decline N 0 1m n=107 SL T SP L L” 5
Ryc. 8. Jaskinia w Koœcielcu II (patrz ryc. 2): 1 — plan wg Gan-szera [W:] Pulina, 1997; pozosta³e objaœnienia jak na ryc. 5 Fig. 8. Cave w Koœcielcu II (see fig. 2): 1 — map after Ganszer [In:] Pulina, 1997; other explanations — see fig. 5
skowcach nale¿¹cych do warstw godulskich œrodkowych, o orientacji 100–120/10–15S. Powstanie rowu i jaskini ma zwi¹zek z osuwiskami na S i N od grzbietu, co mo¿na odnieœæ do tworz¹cego siê tu tzw. podwójnego grzbietu (ryc. 9). Jaskinia powsta³a prawdopodobnie po ruchach osuwiskowych, które doprowadzi³y do rozwarcia zespo³u ciosu o kierunku zgodnym z osi¹ grzbietu oraz z roz-ci¹g³oœci¹ nisz osuwiskowych (ryc. 9). Porównuj¹c dia-gram kierunków spêkañ ciosowych z kierunkami korytarzy mo¿na zauwa¿yæ, ¿e g³ówny ci¹g jaskini rozwin¹³ siê na ciosie L (ryc. 9), rozwarcie szczelin pozosta³ych zespo³ów mia³o niewielki wp³yw na powstanie jaskini (ryc. 9).
Jaskinia Salmopolska. Jaskinia ta le¿y w siodle
Prze³êczy Salmopolskiej, po jej zachodniej stronie (ryc. 2). Znajduje siê ona w górnej czêœci osuwiska. Rozwinê³a siê w obrêbie grubo³awicowych piaskowców i zlepieñców zle-pieñca malinowskiego, nale¿¹cego do warstw godulskich górnych, po³o¿onych tutaj 160/10S. Kierunki korytarzy stanowi¹cych g³ówny ci¹g jaskini wynosz¹ 150–155o(ryc. 10). Niektóre bloki skalne, buduj¹ce œciany jaskini, uleg³y przemieszczeniu — przewa¿nie rotacji wokó³ osi pozio-mej. Nast¹pi³a znaczna zmiana k¹tów nachylenia niektó-rych œcian, lecz tylko w ma³ym stopniu ich biegu. Jaskinia powsta³a w wyniku otwarcia siê szczelin, g³ównie o kie-runku 150o, odpowiadaj¹cym ciosowi T (ryc. 10).
Wnioski
Zgodnoœæ kierunków korytarzy jaskiñ z kierunkani spêkañ ciosowych jest bezsprzeczna, przeprowadzone badania potwierdzi³y, ¿e korytarze jaskiñ powstaj¹ w wyni-ku rozwierania siê ciosu w ³awicach piaskowców o du¿ej, kilkumetrowej mi¹¿szoœci oraz o niewielkim upadzie — nie przekraczaj¹cym 35o.
Na badanym obszarze nie mo¿na wskazaæ jednego zespo³u ciosu, wzd³u¿ którego najczêœciej powstawa³y korytarze jaskiñ. Jednak w obrêbie jednej jaskini zwykle widoczny jest dominuj¹cy kierunek korytarzy. Jaskinie powstawa³y tu przewa¿nie w wyniku rozwierania siê zespo³ów ciosu w przybli¿eniu równoleg³ych do roz-ci¹g³oœci stoku. W przypadku du¿ych form jaskiniowych, o rozbudowanej sieci korytarzy, s¹ to tak¿e kierunki ciosu zgodne ze spadkiem stoku. Szerokoœæ korytarzy, które wykorzysta³y szczeliny równoleg³e do stoku, jest
zazwy-czaj wiêksza ni¿ pozosta³ych korytarzy w obrêbie danej jaskini.
Rodzaj ciosu w znacz¹cy sposób wp³ywa na morfolo-giê œcian korytarzy. Powierzchnia œcian korytarzy o kierun-kach odpowiadaj¹cych ciosowi SP lub SL jest zazwyczaj równa i nie zafalowana, azymuty poszczególnych frag-mentów œciany tylko nieznacznie od siebie odbiegaj¹, na stropowych i sp¹gowych czêœciach ³awic wystêpuj¹ r¹bki tektoniczne, miejscami przechodz¹ce w ¿ebra. Na œcianach odpowiadaj¹cych zespo³om ciosu T, L, L’ oraz L” struktury tektoniczne s¹ rzadziej obserwowane.
Obecnoœæ na œcianach wiêkszoœci jaskiñ drobnych, dobrze zachowanych struktur tektonicznych wskazuje na niewielki wp³yw wietrzenia fizycznego i chemicznego (procesy zwi¹zane z wietrzeniem mrozowym oraz z wyp³ukiwaniem i rozpuszczaniem ska³y) w procesie two-rzenia siê jaskiñ. Wp³yw ten zauwa¿alny jest jedynie w jaskiniach o niewielkich rozmiarach oraz w pocz¹tkowych partiach wiêkszych jaskiñ.
n=76 SL L’ T SP L L” 2 1 0 2m N uskok fault osuwisko landslide podwójny grzbiet double ridge 1110 1100 1090 12 10 N 2,5 2,2 1,5 A A B B C C D D E E N 1 0 2m L SL L’ n=55 T SP 3
Ryc. 10. Jaskinia Salmopolska (patrz ryc. 2): 1 — plan wg Ganszera [W:] Pulina, 1997; pozosta³e objaœnienia jak na ryc. 5
Fig. 10. Salmopolska Cave (see fig. 2): 1 — map after Ganszer [In:] Pulina, 1997; other explanations — see fig. 5
¬
Ryc. 9. Jaskinia Szczelina w Klimczoku (patrz ryc. 2): A — szkic topograficzny szczytu góry Klimczok, 1 — plan wg Rachwañca [W:] Pulina, 1997; pozosta³e objaœ-nienia jak na ryc. 5
Fig. 9. Cave Szczelina w Klimczoku (see fig. 2): A — topographic sketch of upper part of Mt. Klimczok, 2 — map after Rachwaniec [In:] Pulina, 1997; other expla-nations — see fig. 5
Autor sk³ada serdeczne podziêkowania prof. dr. hab. Leonar-dowi Mastelli oraz dr. Wojciechowi Ozimkowskiemu za cenne uwagi i dyskusje oraz nieocenion¹ pomoc, udzielon¹ podczas pisania tego artyku³u. Pragnie równie¿ podziêkowaæ recenzento-wi — prof. dr. hab. Antoniemu Tokarskiemu za recenzento-wiele konstruk-tywnych uwag odnoœnie wstêpnej wersji artyku³u.
Literatura
ALEKSANDROWSKI P. 1989 — Geologia strukturalna p³aszczowiny magurskiej w rejonie Babiej Góry. Stud. Geol. Pol., 96: 7–149. BAJGER M. 1993 — Rola struktury geologicznej w ewolucji rzeŸby wschodniego sk³onu Beskidu Œl¹skiego i zachodniej czêœci Kotliny ¯ywieckiej. Kwart. AGH, Geologia, t. 19, z. 1: 1–69.
BURTAN J., KONIOR K. & KSI¥¯KIEWICZ M. 1937 — Mapa geo-logiczna Karpat polskich. PAU, Kraków.
BURTAN J. 1973 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, Wyd. Geol.
BOBER L. 1984 — Regiony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszo-wych i ich zwi¹zek z budow¹ geologiczn¹ regionu. Biul. Inst. Geol., 340: 115–162.
DADLEZ R. & JAROSZEWSKI W. — Tektonika. PWN.
GASZNER J. 2004 — Jaskinie Beskidu Œl¹skiego. Strona internetowa speleoklubu Bielsko-Bia³a, www.sbb.p–x.pl
JAROSZEWSKI W. 1972 — Drobnostrukturalne kryteria tektoniki obszarów nieorogenicznych na przyk³adzie pó³nocno-wschodniego obrze¿enia mezozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich. Stud. Geol. Pol., 38: 1–210.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1968 — Spostrze¿enia nad rozwojem ciosu w Karpatach fliszowych. Rocz. Pol. Tow. Geol., 38: 335–384. KSI¥¯KIEWICZ M. 1972 — Budowa Geologiczna Polski, Tom 4, Tektonika, czêœæ 3, Karpaty. Wyd. Geol.
MARGIELEWSKI W. 1998 — Rozwój form osuwiskowych w Bara-nowcu (Beskid S¹decki, Karpaty zewnêtrzne), w œwietle analizy struk-turalnych uwarunkowañ osuwisk w Karpatach fliszowych. Prz. Geol., 46: 436–450.
MARGIELEWSKI W. 2002 — Geological control on the rocky landslides in the polisch flysch Carpathians. Fol. Qua., 73: 53–68. MARGIELEWSKI W. & URBAN J. 2000 — Charakter inicjacji ruchów masowych w Karpatach fliszowych na podstawie analizy struk-turalnych uwarunkowañ rozwoju wybranych jaskiñ szczelinowych. Prz. Geol., 48: 268–275.
MARGIELEWSKI W. & URBAN J. 2003 — Crevice-type caves as initial forms of rock landslide development in the Flysch Carpathians. Geomorphology, 54: 325–338.
MASTELLA L. 1972 — Interdependence of joint density and thickness of layers in the Podhale Flysch. Bull. Acad. Pol. Sci., Ser. Sci. de la Terre, 20: 187–196.
MASTELLA L. 1975 — Osuwiska konsekwentno-strukturalne na wschodnim Podhalu. Biul. Geol. UW., 18: 259–270.
MASTELLA L., ZUCHIEWICZ W., TOKARSKI A.K.,
RUBINKIEWICZ J., LEONOWICZ P. & SZCZÊSNY R. 1997 — Application of analysis for paleostress reconstructions in structurally complicated settings: Case from Silesian Nappe, Outer Carpathians. Prz. Geol., 45: 1064–1066.
MASTELLA L. & ZUCHIEWICZ W. 2000 — Jointing in the Dukla Nappe (Outher Carphatians, Poland): an attempt at paleostress recon-struction. Geol. Quater., 44: 377–390.
MASTELLA L. & KONON A. 2002. — Tektoniczne wygiêcie ³uku Karpat zewnêtrznych w œwietle anlizy ciosu w p³aszczowinie œl¹skiej. Prz. Geol., 50: 541–550.
NIESCIERUK P. & WÓJCIK A. 1996 — Przewodnik LXVII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Szczyrk 6–9.06.1996: 54. PUCHEJDA W. 1989 — Geneza Jaskini w Trzech Kopcach w Beski-dzie Œl¹skim. Kras i Speleologia, t. 6, XV: 66–76.
PULINA M. (red.) 1997 — Jaskinie polskich Karpat fliszowych. Jaski-nie pogórza Œl¹skiego, Beskidu Œl¹skiego, Kotliny ¯ywieckiej, Beski-du ¯ywieckiego. Wyd. PTPNoZ.
TOKARSKI A.K. & ŒWIERCZEWSKA A. 2001 — Architecture of joints in Eocene sandstones of Magura Nappe. 12th
Meeting of the Association of European Geological Societes, Field Trip Guide: 194–195, Kraków.
URBAN J. & MOCHOÑ A. 1990 — Pseudokras — definicja, rodzaje form i ich wystêpowanie. Kwart. Geol., 34: 776–777.
