Ziemia Święta w III wieku po n. Chr. - działalność amoreitów

Norbert Mendecki

Ziemia Święta w III wieku po n. Chr.

-działalność amoreitów

Collectanea Theologica 55/4, 39-46

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 55(1985) fa se . IV

ZIEMIA. ŚWIĘTA. W III WIEKU PO N. CHR. — DZIAŁALNOŚĆ AMOREITÓW

Trzeci wiek po n. Chr. przynosi pogłębiający się upadek auto­ ry tetu cesarzy rzymskich. Tron cesarski zdobywają coraz częściej ulubieńcy legionów z Azji i A fryki. Oni to wzbogacili w ydatnie panteon rzym ski wprowadzając nowe religijne k u lty wschodnie i nowe obyczaje dla Rzymian. W zrasta synkretyzm religijny, to ­ rując drogę późniejszemu tryum falnem u pochodowi chrześcijań­ s tw a 1. W latach 195—235 rządziła w Rzymie dynastia Sewerów. Cesarze tego okresu byli przychylnie nastaw ieni do Żydów. Np. w Galilei pow stały liczne synagogi. Świadczy to również o po­ lepszeniu się sytuacji gospodarczej Żydów galilejskich 2.

W r. 212 cesarz K arakalla (211—217) w ydał tzw. lex Antonina

de c im ta te 3. Na mocy tego dekretu mieszkańcy prow incji o trzy ­

mali rzymskie prawo obywatelskie. Ten przyw ilej był jednak zwią­ zany z większymi opłatami podatkowymi. Największe opłaty pono­ sili członkowie rad miejskich, gdyż ci z własnej kieszeni musieli uiścić w ydatki dla własnych wspólnot. A że owe obciążenia finan­ sowe były znaczne, świadczy fakt, że rabbi Jochanan (połowa 3 wieku) radził kandydatow i na urząd m iejski raczej uciec czym prędzej za Jordan, aniżeli objąć ów zaszczytny urząd: „Jeśli cię w ybiorą radnym , niech będzie Jo rd an tw oją granicą” (jSanh VIII, 2,26a—b) к

Rolnicy palestyńscy zmuszeni byli do upraw y roli w roku sza- batowym (Szemita), gdyż i w tym roku trzeba było żywić stacjo­ nujące wojska rzym skie w Palestynie, na co zezwalali rabbiowie, między innym i rabbi Janinaj, uczeń rabbiego Jehudy ha-Nassi. Należy też przypuszczać, że Żydzi po otrzym aniu praw a obyw atel­ stwa rzymskiego zmuszeni byli do służby wojskowej, albo — jeśli tej służby nie podjęli — do specjalnego podatku wojskowego

(aurum tiro n icum )5.

Przychylnie nastaw iony był do Żydów cesarz Aleksander

Se-k s. N O R B E R T M E N D E C K I, W IE D E Ń 1 S. D u b n o w , D ie G e sc h ic h te d e s jü d is c h e n V o lk e s i m O r ie n t, II I, B e r ­ lin 1926, 143. 2 G. S t e m b e r g e r , D as k la s s is c h e J u d e n tu m . K u lt u r u n d G e sc h ic h te d e r r a b b in is c h e n Z e it (70 n .C h r. b is 1040 n .C h r.), M ü n c h e n 1979, 24—25. 8 H . G r a e t z, G e sc h ic h te d e r J u d e n v o m U n te rg a n g d e s jü d is c h e n S ta a te s z u m A b s c h lu s s d e s T a lm u d , L e ip z ig 1908, 207. 4 G. S t e m b e r g e r , dz. c y t., 25. . ® Я» П il b η n ITT A r· λίi4- 1Α Δ

w erus (222— 235) 6. W jego pryw atnej kaplicy (lararium), w której codziennie rano modlił się, stały fig u ry bogów, czczonych przez różne narody, między innym i stała tam figura A braham a i C hry­ stusa. Od Żydów albo od chrześcijan zapożyczył cesarz powiedze­ nie: „Nie czyń drugiem u, co tobie niem iło” (quod tibi jieri non vis

alteri ne feceris). To powiedzenie H ilela pow tarzał często cesarz

wobec w łasnych urzędników, a naw et kazał umieścić go na szczy­ cie własnego pałacu oraz na innych okazałych domach rzymskich. W czasie w ypraw y przeciwko Persom, A leksander Sewerus zetknął się bezpośrednio z reprezentantam i narodu żydowskiego, z p a tria r­

chą i ze starszyzną. Przychylne nastaw ienie cesarza do Żydów nie spodobało się mieszkańcom Antiochii i Aleksandrii, którzy nazwali naw et cesarza syrus archisynagogus et archiereus (syryjski prze­ wodniczący synagogi i arcykapłan) 7.

W latach 235— 285 po n. Chr. w Rzymie panowało bezprawie. Dopiero Dioklecjan (285— 305 po n. C h r.)8 zabrał się energicznie do ratow ania upadającej religii państw ow ej. Doszło do wielkich prześladowań chrześcijan, gdyż tych cesarz uważał za współwin­ nych rozkładu religii państwowej. Żydów oszczędzono, a w czasie pobytu w Palestynie cesarz przyjął delegację Żydów na czele z patriarchą Jehudą II albo Jehudą III i słuchał ich próśb (w r. 286 i później).

W drugiej połowie trzeciego wieku zauważa się powolny p ro ­ ces zaludnienia Palestyny, która „świeciła pustkam i” od czasów powstania Bar Kochby (132— 135 po n. Chr.). W tym czasie pow­ stały akademie rabinackie w Cezarei, w Lyddzie i w innych m ia­ stach. Pomimo istniejącego zakazu coraz częściej Żydzi odbywali pielgrzym ki do Jerozolimy, na k tórej gruzach wzniesiono pogań­ skie miasto Aelia Capitolina. Tutaj opłakiwano tragiczny los naro­ du, o czym wspomina chrześcijański pisarz Orygenes, pisząc: „O, Judejczyku, jeżeli przyjdziesz do ziemskiego m iasta Jerozoli­ my, którą zburzono i zamieniono w kupę gruzu, nie płacz jak dzieci, ale szukaj raczej niebieskiego Jerusalem ” 9. Pod koniec trzeciego wieku pielgrzym ki do m iasta świętego były czymś norm alnym , a naw et przypuszcza się, że osiedliła się tam m ała grupa żydowska.

1. Patriarchowie w Tyberiadzie

W tym czasie panował w Zippora Gamaliel III (210— 230 po n. Chr.), syn Jehu d y h a-N assi10. Od Gamaliela III pochodzą sen­ tencje, zachowane w Pirke Abot II, 2—3 11. Nie dorównywał on

• H . G r a e t z, dz. c y t., 221. 7 S. D u b n o w , dz. c y t., 145. 8 E . D a v i s , D io c le tia n , G a iu s V a le r ia n u s , w : E n c y k lo p a e d ia J u d a ic a , V I, J e r u s a le m 1971, 60. 9 S. D u b n o w , d z. c y t., 147. 10 E. D a v i s , G a m a lie l, R a b b a n , w : E n c y k lo p a e d ia J u d a ic a , V II, dz. c y t., 295—299, szczeg. 298. 4 0 k s. N O R B E R T M E N D E C K I

swemu ojcu w mądrości i w kierow aniu adm inistracją. Dopiero je­ go syn Rabbi Jehuda II Nessia ( = form a aram ejska Nassi) pod­ niósł znaczenie patriarchatu. On to przeniósł stolicę p atriarch atu z Zippora do Tyberiady, gdzie pozostanie przez praw ie 200 lat sie­ dzibą i duchowym centrum żydostwa 12. W Cezarei znajdowała się rezydencja nam iestnika cesarza. Pomiędzy Tyberiadą a Cezareą istniały daleko idące przyjazne kontakty, a Rzymianie zostawili patriarsze większą swobodę w zarządzie wspólnotą żydowską.

W latach 231—233 po n. Chr. doszło do spotkania w P alesty ­ nie pomiędzy A leksandrem Sewerusem a Jehudą II. On sam albo jego w nuk Jehuda III spotkał się z cesarzem Dioklecjanem w P a ­ lestynie. Owe stosunki z władzami rzym skim i w płynęły na styl życia patriarchów , którzy coraz bardziej przyjm owali zwyczaje rzym skie (w rodzinach patriarchów rozm awiano po grecku i czy­ tano literatu rę i filozofię g reck ą )13.

Jehuda II Nessia próbował zreform ować życie gospodarcze. Żydom zakazane było dotychczas kupno środków żywnościowych u handlarzy pochodzenia nieżydowskiego. Jehuda II w ydał zezwo­ lenie na zakup oliwy u nieżydowskich handlarzy. To przedsięwzię­ cie spotkało się z ostrą k ry ty k ą ze strony uczonych w praw ie i za­ hamowało dalszą reform ę gospodarczą patriarchy.

Niem ałą troską otoczył Jehuda II szkolnictwo żydowskie. S ta­ rał się o rozszerzenie wiedzy religijnej wśród szerokich mas spo­ łeczeństwa żydowskiego. On też wysłał sławnych uczonych do po­ szczególnych m iast z zadaniem przekonania mieszkańców o donio­ słości szkolnictwa dla dzieci i młodzieży żydowskiej.

Celem podkreślenia swojej władzy, patriarcha mianował oso­ biście sędziów i nauczycieli w gminach żydowskich. Nierzadko jed­ nak owa nom inacja miała charakter jawnego przekupstwa, co za­ rzucano patriarsze. W celu zapobiegania dalszym nadużyciom, człon­ kowie S anhedrynu postanowili, że mianowanie sędziów odbyć się może jedynie za zgodą owego kolegium. Nauczyciele w praw ie za­ rzucali też patriarsze zwiększenie podatku przeznaczonego na po­ trzeby dworu. Nierzadko dochodziło do konfliktów. Kiedy Jehuda II narzucił podatek uczonym w Piśmie w celu napraw ienia m urów m iejskich oraz utrzym anie straży m iejskiej, ci zaoponowali rady­ kalnie przeciwko tej decyzji na czele ze słynnym rabbinem Resz- -Lakisz. Po długich utargach, konflikt został załagodzony. Podobne starcie pomiędzy Rabbi Jose a patriarchą, dotyczące wysokich da­ nin na rzecz dworu, zostało pokojowo zakończone, dzięki w spania­ łomyślności oraz woli pojednania Jeh ud y II. Tłem podobnych kon­

11 D. H o f f m a n n , O r d n u n g N e s ik in , IV , w : M is c h n a jo t. D ie se c h s O rd ­ n u n g e n d e r M isc h n a , B a s e l 1968, 332—333. 12 M . A V i-Y o n a h — A. J . B r a w e r — E. O r n i , T ib e r ia s, w : E n c y c lo ­ p a e d ia J u d a ic a , X V , dz. c y t., 1130— 1135, szczeg. 1132. 13 S. D u b n o.w , d z. c y t., 149. Z IE M IA Ś W IĘ T A w III w . po C h r.

fliktów było przybierające na sile znaczenie polityczne patriarchy, niejako w opozycji do władzy duchowej, reprezentow anej przez kręgi uczonych w Praw ie.

Za następców Jehu d y II, Gamaliela IV i Jehudy III (ok. 286— 330 r. po n. Chr.) zaznaczył się powolny upadek znaczenia p a ­ tria rch atu u . Talm ud milczy o ty m okresie. Z tego czasu pochodzi jedynie zwyczaj w ysyłania przez patriarchę pełnomocników do ob­ cych krajów w celu1 zbierania kolekty na dwór w Tyberiadzie. Na początek czwartego w ieku przypada wielki kryzys w państw ie rzym skim oraz początek chrześcijaństw a jako religii państwowej.

2. Amoreici

Po zakończeniu redakcji Miszny przez Jehudę ha-N assi praco­ wano nadal w dwóch kierunkach:

1. zbierano pozostałą ustną tradycję, która „nie zmieściła się” w Misznie (tzw. zbieracze),

2. interpretow ano i pogłębiano Misznę (tzw. interpretatorzy). Nie w szystkie halachoth weszły w obręb Miszny, gdyż niektóre przeoczył Jehuda ha-Nassi, inne były dla niego mało przekonyw a­ jące, jeszcze inne zbyt szczegółowe i zawiłe, nie pasujące do pro­ stego, lakonicznego stylu Miszny. Zbieraniem tych pozostałych hala­

choth zajęli się rabbi Chija, Uszaja, A bba-Areka i inni. Owi „zbiera­

cze” stw orzyli nowe dzieła, które znam y jako Barajta (na zew nątrz znajdujące się halachoth) oraz Tosefta (uzupełniające halachoth albo paralelne misznajoth). Ostateczna redakcja T osefty nastąpiła w póź­ niejszym czasie. Barajta jako osobne dzieło nie zachowała się jednak do naszych czasów. Poszczególne cy taty z B arajty rozsiane są po ca­ łym Talmudzie Palestyńskim i Babilońskim, tzn. interpretatorzy Miszny tworząc tzw. Gemarę czerpali cy taty z Barajty. Dlatego też wszędzie tam, gdzie zaczyna się cy tat w Gemarze od słów tanu rab-

banan (tak uczą nasi mistrzowie) albo krócej tanu (oni uczą) mamy

do czynienia z Barajtą.

D ruga grupa uczonych (tzw. am oreici)15 zajęła się interp retacją Miszny. Ich dzieło nazyw am y Gemarą. Podobnie jak tanaici w 1—2 w. po n. Chr. in terpretu jąc św iętą Torę, stw orzyli Misznę (nazwaną „drugą Torą”), tak amoreici kom entując Misznę, stw orzyli Gema­ rę 16. Trzeba przy tym zaznaczyć, że Miszna jako kom entarz do Tory stała się dziełem bardziej skomplikowanym, aniżeli sama Tora. Jesz­ cze większe skomplikowanie przyniosła Gemara, jako kom entarz do Miszny. W Gemarze, dziele amoreitów, znajdują się:

4 2 ks· N O R B E R T M E N D E C K I

14 S. D u b n o w , dz. c y t., 152— 153.

15 S. S a r a i, A m o r a im , w : E n c y k lo p e d ia J u d a ic a , II, dz. c y t., 865— 875.

a. w yjaśnienia krótkich, lapidarnych, często wieloznacznych sformułowań Miszny;

b. m otywacje doktryny Miszny na sposób logiczny albo poprzez odpowiedni cytat z Tory;

c. próby „synchronizacji” tekstu Miszny z uzupełniającym tek­ stem B arajty;

d. próby wysunięcia teoretycznych i praktycznych wniosków z owych dyskusji.

Pierw si amoreici byli uczniami Jehudy ha-Nassi. Oni to po śmierci wielkiego m istrza założyli własne szkoły w Galilei, Judei i Babilonii. Działalność starszych am oreitów przypada na czasy pa­ triarch y Gamaliela III, działalność młodszych na czasy patriarchy Jehudy II. Głównym reprezentantem pierwszej grupy był rabbi Cha- nina bar Chama 17. Po śmierci Jeh u d y ha-Nassi objął rabbi Chanina urząd przewodniczącego akademii w Zippora. Był on w iernym współpracownikiem partriarch y Gamaliela III, którem u oddawał wielkie usługi naukowe, gdyż tem u brakowało ogromu wiedzy, jaka cechowała jego ojca, Jehudę ha-Nassi.

W badaniach naukowych brał Chanina b ar Chama za p unkt wyjścia tw ierdzenie Miszny, powołując się przy tym często n a au to ­ ry tet samego Jehudy ha-Nassi, którego poglądy naukowe dobrze znane były Chaninie. Oprócz licznych halachoth zachowały się w Talmudzie jeszcze niektóre filozoficzno-moralne sentecje. Na przykład problem wolności woli człowieka ujął Chanina w takim sformułowaniu: „wszystko spoczywa w Bożej ręce, oprócz bojaźni Bożej”18 (tzn. wszystko jest z góry przeznaczone oprócz m oralnych działań, które pozostawiono człowiekowi do dowolnego wyboru).

Chanina słynął też z wiedzy o ziołach leczniczych, był jednak zawziętym wrogiem wszelkiej magii i cudownego leczenia. Razem z innym uczonym Jozua ben Lewi został Chanina przyjęty na audiencji u nam iestnika w Cezarei. Obydwaj uczeni zrobili wielkie wrażenie na nam iestniku, który zapytany o powód zachwytu wobec dwóch żydowskich uczonych, miał rzekomo powiedzieć: „Ci objawili mi się jako anielskie postacie”19.

Jozua ben Lewi posiadał własną szkołę w Lyddzie na południu Palestyny (tj. w Judei)20. Ta wzmianka świadczy o ponownym, cho­ ciaż jak na razie m inimalnym zaludnieniu świecącej dotychczas pustkam i Judei. W szkole Jozuy pracow ała grupa uczniów Jehu dy ha-Nassi. On sam uważał siebie za przedstawiciela patriarchy w po­ łudniowej Palestynie, obsadzając osobiście urzędy rabbinów i sę­

Z IE M IA Ś W IĘ T A w I II w . po Ch.r. 4 3 J; H. G r a e t z, d z. c y t., 232. 18 S. D u b n o w , dz. c y t., 155— 156. 19 S. D u b n o w , dz. c y t., 156. 20 Z. K a p l a n , J o s h u a b en L e v i, w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , X , dz. c y t., 282—284.

dziów w gminach żydowskich. Od czasu do czasu podejmował Jozua podróże do Cezarei, do nam iestnika cesarza w spraw ach dotyczą­ cych gmin żydowskich południowej Palestyny. Można naw et przy­ puszczać, że był w Rzymie. O jego pobycie w stolicy cesarstw a opo­ w iadają dwie legendy: jedna mówi, że Jozua spotkał Mesjasza w b ra­ mie m iasta siedzącego pośród nędzarzy, otrzym ał też widzenie, że Mesjasz dopiero w tedy objawi się całej ludzkości, jeżeli ta czynić będzie sprawiedliwość. Druga legenda opowiada, że Jozua widział w Rzymie, jak owijano m arm urow e filary dywanami, ochraniając je w ten sposób przed deszczem i słońcem, podczas gdy żebracy przew ijali się przez miasto, przykryw ając szmatami półnagie ciała. Z w rażenia zawołał Jozua słowami psalm u 36, 7 (parafraza): „Twoja łaska rozciąga się aż do potężnych skał, Twoja okropność sięga aż do głębokiej przepaści”, to znaczy Rzym troszczy się przesadnie o kam ienie, nie troszczy się jednak o ludzi, żyjących w skrajnej n ę­ dzy 21. W Średniowieczu uchodził Jozua ben Lewi za twórcę apoka­ lipsy, opisującej jego doświadczenia w ra ju i w piekle (Maasse de’

Rabbi Jozua ben Lewi).

N ajw ybitniejszym przedstaw icielem młodej grupy am oreitów z trzeciego w ieku po n. Chr. był rabbi Jochanan bar Napacha (ok. 230—286 r. po n. Chr.), uczeń rabbiego Jannaja, Chaniny i U sz aji22. Jochanan chlubił się tym , że jako dziecko siedział w „siedemnastym rzędzie” na w ykładach słynnego Jeh u dy ha-Nassi, oczywiście nfc nie rozumiejąc ze sławnych dysput. W młodym w ieku żył w nędzy. Nic więc dziwnego, że porzucił studium Tory i zajął się handlem . W krótce sprzedał jednak własną posiadłość w iejską i poświęcił się na powrót studium Tory, zakładając szkołę w Tyberiadzie, za czasów Jeh u d y II Nessia, który przeniósł stolicę p atriarch atu z Zippora do Tyberiady. W Zippora działał m istrz Jochanana, Chanina, przew od­ niczący tam tejszej akademii, z którym Jochanan nie mógł się zgo­ dzić co do egzegezy Miszny. T utaj w Tyberiadzie był on nie tylko samodzielnym kierow nikiem własnej szkoły, ale także „praw ą ręką” młodego patriarchy. Dlatego też otrzym ał przydomek „Jochanana z domu p atriarch y” (debe Nessia) 23.

Ja k kiedyś rabbi Akiba stał na szczycie tanaitów , tak Jochanan na czele amoreitów. On to był głównym tw órcą Talmudu P alestyń­ skiego. Miszna stanowiła dla niego drugą Torę. Dlatego też starał się każde jej w yrażenie dogłębnie zinterpretować. Z owych in ter­ pretacji wyciągał naukow e i praktyczne wnioski. P rzy tym posługi­ w ał się często B arajtą. W wypadkach, gdzie były w Misznie przed­ stawione poglądy tanaitów często sprzeczne ze sobą, postawił regu­

4 4 k s. N O R B E R T M E N D E C K I

21 S. D u b n o w , d z. c y t., 156.

22 E. D a v i s , J o h a n a n b e n N a p p a h a , w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , X, d z. c y t., 144— 147.

ły, umożliwiające znalezienie właściwego twierdzenia. Jego wielkie zamiłowanie do wiedzy spowodowało, że wielkie zastępy uczniów i słuchaczy nie tylko z Palestyny, ale także z dalekiej Babilonii przybyw ały gromadnie do Tyberiady. Razem z patriarchą Jochanan uporządkował liturgię synagogalną. Miał też wielkie zamiłowanie do mądrości greckiej i zezwalał naw et w pewnych wypadkach na naukę języka greckiego. Był on jednak zawziętym wrogiem Rzymu, k tó ry porów nyw ał do dzikiego zwierzęcia apokalipsy Daniela: że­ lazne zęby i miedziane pazury potwora miały zniszczyć narody zie­ mi.

Współpracownikiem Jochanana w pracy nad Miszną był jego szwagier Szymon ben Lakisz, nazw any krótko Resz Lakisz 24. W mło­ dości swej wędrował Resz Lakisz od miejscowości do miejscowości szukając pracy. N aw et pracował w cyrku przy zwierzętach, gdyż posiadał nieprzeciętną siłę fizyczną. Jochanan, dawny kolega szkol- .ny Resz Lakisza, w yratow ał go w końcu z niedoli, dając mu za żonę własną siostrę o nieprzeciętnej urodzie. Od tego czasu d atu je się też początek jego k ariery naukowej. W akademii Jochanana odgry­ wał Resz Lakisz w ielką rolę, ale nie był w stanie założyć własnej szkoły. Często mówił: „Jeśli jeden jedyny dzień pozostaniesz nie­ w ierny nauce, odpłaci ci się ona niewiernością w dwójnasób”25.

Resz Lakisz słynął też z pew nych śmiałych sform ułow ań (wol- nomyślicielstwo!). Dla przykładu uważał, że Księga Hioba jest tylko parabolą, tzn. posiada charakter dydaktyczny. Ponadto był przeko­ nany o tym , że wszelkie pojęcia zapożyczone ze świata aniołów są po­ chodzenia babilońskiego, za pośrednictwem Persów dotarły one do religii żydowskiej. Dlatego też przyjęcie hierarchii duchów, oprócz jednego Boga było według niego wypaczeniem religii mojżeszowej. Jego śmierć była skutkiem ostrej polemiki z Jochananem.

Na lata 280—315 po n.Chr. przypada działalność trzeciej grupy palestyńskich amoreitów. Nie mamy tu ta j wielkich nazwisk. W ymie­ nia się jedynie Eleazara ben P edatha z Babilonii, który po śmierci Resz Lakisza stanął u boku Jochanana jako jego a sy ste n t2e. Jochanan nie był zadowolony z nowego asystenta, k tó ry w ogóle nie sprzeci­ wiał się m istrzowi w dyskusji (inaczej niż Resz Lakisz!) i na wszyst­ ko odpowiadał „tak ” i „am en”. Po śmierci Jochanana Eleazar stanął na czele akademii w Tyberiadzie. Od swoich rodaków z Babilonii otrzym ał przydom ek „nauczyciel k raju izraelskiego”.

W ty m czasie „wymiana naukow a” pomiędzy Palestyną a Ba­ bilonią przybrała na sile. I tak np. trzej uczniowie Jochanana: Chija b ar Abba, rabbi Ami i rabbi Assi, działający po śmierci m istrza

Z IE M IA Ś W IĘ T A w I II w . po C h r. 4 5

24 H . G r a e t z, d z c y t., 238.

25 S. D u b n o w , d z. c y t., 159.

24 S h. S a f r a i, E le a za r b e n P e d a t, w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , V I, dz. c y t., 596—"597.

46 k s. N O R B E R T M E N D E C K I

w Palestynie, pochodzili z Babilonii. Chi ja odbył podróż do Babilo­ nii i do innych krajów , zbierając kolektę na rzecz dworu patriarchy Jehudy III. Rabbi Ami i rabbi Assi objęli kierownictwo akademii tyberiadzkiej po śmierci Eleazara ben Pedatha.

Pośród trzeciej grupy am oreitów na uwagę zasługuje rabbi Ab- bahu z Cezarei 27. Chociaż był on uczniem Jochanana z Tyberiady, sprzeciwiał się kazuistyce rabinackiej, a jako sędzia i przewodniczą­ cy gminy korzystał w rozstrzygnięciach praw nych z własnego do­ świadczenia. W tym czasie istniała w spólnota żydowska w Cezarei nad morzem, w rezydencji nam iestnika cesarza. Tutaj powstała też akademia, która z biegiem czasu konkurow ała z akademią tyberiadz- ką. Przewodniczącym owej akademii został Abbahu, k tó ry w ładał świetnie językiem greckim i doskonale obracał się w rzymskim świe­

cie. N aw et jego córka uczyła się języka greckiego, czym gorszyły się ortodoksyjne kręgi żydowskie. Na to odpowiedział Abbahu, że znajomość języka greckiego jest ozdobą dla dziewicy. Często rep re­ zentował A bbahu patriarchę w rozmowach z władzami rzymskimi. Nawet rzymskie m atrony nadały mu ty tu ł: „naczelnika żydowskiego narodu”, „sław ny przedstawiciel żydowskiej rasy” .

Skutkiem działalności am oreitów palestyńskich było powstanie Talmudu Palestyńskiego w piątym w ieku po n.Chr. Nieco później amoreici babilońscy stworzyli Talmud Babiloński, k tó ry przewyż­ szył Palestyński, stając się norm ą praw ną dla całego świata żydow­ skiego.28

D A S H E IL IG E L A N D IM 3. JA H R H U N D E R T N .C H R . — D IE T Ä T IG K E IT D E R A M O R Ä E R

D as 3. J a h r h u n d e r t b r i n g t d e n V e rfa ll d e r A u to r i tä t d e r k a is e r lic h e n G e w a lt. E s m a c h t sic h e in re lig iö s e r S y n k r e tis m u s b r e it, d e r d e n s p ä te r e n T r iu m p h d e s C h r is te n tu m s v o r b e r e it e t h a t. K a is e r C a r a c a lla (211— 217 n .C h r.) g e w ä h r te im J a h r e 212 n .C h r. d ie R e c h te u n d P f l ic h t e n d e r rö m is c h e n B ü r ­ g e r a u c h f ü r d ie J u d e n . A le x a n d e r S e v e ru s (222— 235 n .C h r.) h a tt e g ro ß e V o rlie b e f ü r d e n J u d a is m u s . N a c h d e r A n a rc h ie (235— 285 n .C h r.) b e s tie g D io k le tia n (285— 305 n .C h r.) d e n T h ro n ; e r v e r f o lg te die C h ris te n , sc h o n te a b e r d ie J u d e n . U m d ie s e Z e it e n ts te h e n n e u e G e m e in d e n in J u d ä a (z. В in C ä s a re a , L y d d a u sw .). D e r S o h n u n d N a c h fo lg e r v o n J e h u d a h a -N a s s i, G a ­ m a lie l III. (u m 210— 230 n .C h r.) v e r f ü g te w e d e r ü b e r d ie G e le h rs a m k e it n o c h ü b e r die s ta a ta m ä n n is c h e B e g a b u n g s e in e s V a te rs . E in e n e u e B lü te z e it b e ­ g a n n f ü r d a s P a tr i a r c h a t u n t e r R a b b i J e h u d a II. N essia. E r v e r le g te s e in e R e sid e n z a u s Z ip p o ra n a c h T ib e ria s . I n d ie s e r Z e it a r b e i te t e n g e le h r te R a b b i­ n e r, u m d a s W e rk v o n J e h u d a h a -N a s s i w e ite r z u e n tw ic k e ln . E s w a r e n d ies: C h a n in a b a r C h a m a , J o s u a b e n L ev i, J a n n a i , J o c h a n a n b a r N a p a c h a , S im o n b e n L a k is c h , E le a s a r b e n P e d a th , C h ija , A m i, A ssi, A b b a h u u n d a n d e re . 27 S. A s s a f —- E. D a v i s , A b b a h u , w : E n c y k lo p a e d ia J u d a ic a , II, d z. c y t., 35— 36. 28 S. D u b η о w , d z. c y t., 162.