Z najżywszą radością stw ierdzam y, że sprawdziły się nasze przewidywania, mi­

jsfy 31 (1521). W arszaw a, dnia ŚO lipca 1911 f.

Tom X X X .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S ZE C H Ś W IA TA 11.

W W arszaw ie: roczn ie rb. 8, kwartalnie rb. 2.

Z przesyłką pocztow ą ro czn ie rb. 10, p ó łr. rb. 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W Redakcyi „ W szechśw iata" i w e w szystk ich księgar­

niach w kraju i za granicą.

R edaktor „W szechśw iata'1 przyjm uje ze spraw ami redakcyjnem i cod zien n ie od god zin y 6 do 8 w ieczorem w lokalu red ak cyi.

A d r es R ed a k cy i: W S P Ó L N A Jvfe. 37. T elefon u 83-14.

M UZ EU M P R Z Y R O D N I C Z E ZIEM | P OL S KI CH .

Z najżywszą radością stw ierdzam y, że sprawdziły się nasze przewidywania, mi­

mochodem wyrażone z powodu XI Zja­

zdu przyrodników i lekarzy polskich.

Istotnie, nie przeszedł on bez trwałej pa­

miątki, której ważność dziś jeszcze nie może być oceniona, gdyż zależy od dal­

szego rozwoju zdarzeń, w każdym je d ­ nak razie zaważyć musi na losach przy- rodnictwa polskiego. Oto na ostatniem zebraniu ogólnem Zjazdu, w szeregu za­

miarów, domagających się najrychlejsze­

go spełnienia, sekcya mineralogiczna po­

dała wniosek następującej osnowy:

„ Z j a z d u z n a j e z a ł o ż e n i e M u z e ­ u m p r z y r o d n i c z e g o z i e m p o l ­ s k i c h w K r a k o w i e z a p i l n y p o ­ s t u l a t n a r o d o w y i o d w o ł u j e s i ę d o s p o ł e c z e ń s t w a o p o p a r c i e m a t e r y a l n e i o w s p i e r a n i e To- w a r z y s t w a m u z e a l n e g o " .

Myśl sama nienowa, prawda, ale z rzę­

du tych myśli, które nieustannie cisnęły się na plan naczelny w umysłach wszy­

stkich przyrodników polskich. Pierw ­

szych początków wprowadzenia jej w ży­

cie szukać należy bodaj w XVIII je sz ­ cze stuleciu w Poznaniu i w. Grodnie.

Z każdem nowem pokoleniem odżywała ona: U niw ersytet wileński, Liceum krze­

mienieckie, Towarzystwo przyjaciół nauk były na dobrej drodze do uczynienia z niej rzeczy spełnionej. Dlaczego dobra ta droga nie doprowadziła do celu—ach, o tem wiemy wszyscy, i wiemy, że nie- trzeba się nam rumienić wobec Węgrów lub Czechów. Im wszakże nikt nie po­

czytywał za przestępstwo polityczne gro­

madzenia zbiorow i uprawiania badań krajowych, nikt nie rozpraszał ich kolek- cyj naukowych lab artystycznych. P o­

mimo wszystkiego, u nas żyło przeko­

nanie o ważności zbiorów. Skromni n a ­ uczyciele szkół średnich i pryw atni uauk przyrodniczych zwolennicy, Jastrzębow ­ scy, Wagowie, Taczanowscy, i w czasach, Mikołaja I, co mogli, gromadzili. Próby szerszej i trwalszej działalności bywały nieraz szczególne pod względem wyboru środków, był czas, naprzykład, że rządy gubernialne w Królestwie urządzały „ga- binety“, których celem było kompleto­

wanie okazów fauny krajowej. I okres

istnienia Szkoły Głównej nie mógł pozo­

482 WSZECHSWIAT stać obojętnym na sprawę badania kraju.

Wreszcie, w tych n aw et najnieszczęśliw­

szych latach, kiedy wydaw ać się mogło, że polska myśl naukow a w Królestwie zginąć musi doszczętnie, jeszcze i wtedy poważne grono patryotów na zebraniu, którego celem było uczczenie pamięci zmarłego właśnie rek to ra Mianowskiego, w liczbie wniosków, podanych sobie do rozważenia, spotkało projekt założenia muzeum fizyograficznego w Warszawie.

Twórcy tego projektu może niebardzo liczyli na powodzenie swej myśli, sądzili jednak, że należy korzystać ze sposobno­

ści chwilowo -podniesionej tem p eratu ry uczuć wśród ludzi, którym cele naukow e muszą być. bliskie i drogie. Lecz u s tą p i­

li bez żalu, bo zamiast ich pomysłu był przyjęty projekt Kasy pomocy dla ludzi' pracujących na polu naukowem, zw iąza­

ny z tem drogiein polskiemu sercu imie­

niem, które streszcza nam w sobie nie­

śmiertelną pamięć Szkoły Głównej.

W ostatecznej sumie wyników może i lepiej ‘■się stało, że dawniejsze zamiary, muzeum .przyrodniczego nie osięgły celu.

Muzeum, projektowane w 1879 r. w W a r­

szawie, miałoby było z konieczności dzia­

łalność ograniczoną do te ry to ry um Kró­

lestwa, podobnie, j a k Kasa pomocy ma prawo opiekować się tylko poddanymi rossyjskimi. A co ważniejsza, wydaje mi się, że społeczeństwo nasze może już dzisiaj cokolwiek lepiej zaczyna rozumieć znaczenie nauk przyrodniczych dla kraju.

A to wszakże w arunek najpierwszy, że­

by działalność badawcza i kołekcyoner- ska znalazła dla siebie g r u n t właściwy.

Bo przecież idzie tutaj zarówno i o wiel­

kie środki m ateryalne i o współudział prawdziwie powszechny. J a k w tej chw i­

li, wykonanie tej myśli zdaje mi się mo- żłiwem jedynie na gruncie stosunków krakowskich, gdzie i punkt oparcia stro ­ ny naukowej na: całą Polskę je d y n y i gdzie przyw ykliśm y widzieć s c en tra li­

zowane wszystko, co obchodzi nie jed n ę tylko dzielnicę, ale cały obszar tych ziem rozległych, na których mieszka nasz naród.

W ostatnich latach zaświtało w Polsce to ś , nowego-. Jeszcze t o , może pierwszy

brzask myśli nawpół siebie świadomej, jeszcze niecałkiem wiadomo, j a k się to skrystalizuje i ja k ą dalszą pójdzie kole­

ją. Ale św ita już coraz wyraźniej chęć łączenia się do wspólnej pracy i wyczuć się daje mocniejszy niż kiedy zamiar prawdziwego i głębokiego poznania tych rzeczy, które dotychczas najmniej nam były znane: nas samych i tego, co nas najbliżej otacza. Prawdziwego pozna­

nia — w świetle prawdy, nie w ułudnym blasku samego uczucia, ani w zgniłym mroku lekceważenia lub wzgardy. I głę­

bokiego poznania — n a zasadzie badań umiejętnych, zorganizowanych, stałym kierowanych planem, naukową rządzo­

nych metodą. Bezwątpienia, w rozstrze­

lonych dotychczasowych usiłowaniach nagromadzono niemało cennych zdoby­

czy. Niektóre działy badania w pewnych częściach ziem naszych doszły już n a ­ w et do ja k iejś organizacyi,. Ale to wszyst­

ko drobna dopiero cząstka zadania: odło­

giem leżą i całe ogromne połaci kraju i liczne dziedziny badania.

Nie znam przebiegu dyskusyi, która zapewne poprzedziła wypowiedzenie wnio­

sku sekcyi mineralogicznej. Razem z ze­

szytem Dziennika Zjazdu, w którym sp o t­

kałem tę wieść radosną, otrzymałem z Krakowa broszurę p. inż. Stefana Sto­

bieckiego p. t. W sprawie krajowego Muzeum przyrodniczego. Ta broszura ma już swoję historyę: Jeszcze w r.

1906

jej treść była przedstawiona Komi- syi fizyograficznej Akademii Umiejętno­

ści; w

1910

zkolei p. Stobiecki odczyty­

wał ją w Towarzystwie przyrodników polskich im. Kopernika, . w Tow. tech- nicznem krakowskiem i w Tow. lekar- skiem krakowskiem. Ona też, domyślać się wypada, była punktem wyjścia i w sekcyi mineralogicznej tegorocznego Zjazdu. P. Stobiecki opowiada przede­

wszystkiem, co uczyniły już i czynią obecnie inne narody w sprawie badania swej ziemi ojczystej i kolekcyonowania jej płodów. Pomijając tak niezmiernie bogate w tym względzie kraje zachodnie, zatrzymuje się dłużej nad W ęgram i i Czechami. I tam stosunki są imponu­

jące — Muzeum peszteńskie rozporządza

,Y» 31

WSZECHSWIAT 483

w

swym budżecie rocznym około

6 0 0 0 0 0

koron, ma personel złożony ze stu prze­

szło osób, nielicząc służby niższej, a j e ­ dną z części składowych jego działalno­

ści są wykłady różnych kategoryj dla publiczności, odbywające się bez przerwy rok cały, na które słuchacze wchodzą bezpłatnie, lecz wykładający otrzym ują przyzwoite wynagrodzenie. Muzeum wę­

gierskie rozsyła swym kosztem badaczów po wszystkich stronach kraju, ogłasza dru­

kiem wyniki badań, opracowane w do­

skonale urządzonych swych pracowniach, a nadto czuwa nad muzeami prowdncyo- nalnemi, które z obowiązku muszą ist­

nieć wr każdym komitacie. Zbiory, roz­

mieszczone we wspaniałych salach w e­

dług najlepszych i najnowszych zasad muzealnictwa, przyciągają publiczność tak dalece, że liczba osób zwiedzających je (bezpłatnie) dobiega miliona rocznie.

Trzeba jed n ak zanotować, że Muzeum węgierskie je s t instytucyą rządową, a magnaci uważają sobie za obowiązek być bardzo hojnymi jego opiekunami.—

Inne nieco i może sympatyczniejsze sto­

sunki widzimy w Muzeum królestw a czeskiego. Zakład ten od chwili swego powstania w r.

^{1 8 1 7}

rozwija się ciągle kosztem k raju i staraniem najlepszych jego synów. Kraj ofiarował mu gmach wspaniały za

4

blizko miliony koron i s ta ­ le opatruje jego potrzeby zasiłkami, przenoszącemi sto tysięcy koron rocznie.

I to więc muzeum chociaż od węgierskie­

go uboższe, mając prócz uposażenia od k raju liczne jeszcze inne źródła docho­

dów z ofiarności obywateli płynące, może naukę krajow ą rozwijać i szerzyć, w ydatkując na to po paręset tysięcy ko­

ron każdego roku.

Na takie tło rzucony obraz stosunków polskich je s t wprost rozpaczliwy. Jed y ­ na u nas instytucyą naukowa ogólno polska, Akademia Umiejętności, ma upo­

sażenie roczne zaledwie p ółto rasta-tysię­

cy koron. Z tego może wydzielić zale­

dwie około

5 0

tysięcy na potrzeby sw e­

go Wydziału matematyczno-przyrodnicze­

go, który znow'u przygarnął do siebie Kt rriisyę fizyograficzną, lecz uposażyć ją może zaledwie niespełna

1 4

tysiącami

koron (w r.

1 9 0 8 ) .

Oto i wszystko, co Polska jako całość poświęca na badanie swojej przyrody! Wprawdzie Komisya ta posiada zbiory, które w ciągu czter- dziesto-kilko letniego jej istnienia doszły do pewnej zamożności, ale kątem siedząc u Akademii, w jej szczupłym lokalu, nie może nawret myśleć o należytem tych zbiorów wyzyskaniu. Zbytkiem już b y ­ ło ze strony p. Stobieckiego, że do tego ponurego rachunku dodał jeszcze kilka opisów zmarnowanych przez nieświado­

mość drogocennych zbiorów, które spad­

kobiercy kolekcyonistów sprzedali za by­

le co w obce ręce albo oddali na pastwę molom i myszom. Że ja k wyrzut s u ­ mienia ciska społeczeństwu śmierć gło­

dową lub samobójczą kilku dzielnych przyrodników polskich. Wyczerpać tę bolesną historyę nie tak łatwo, a p. Sto­

biecki nie zna lub nie chce dotykać najsmutniejszych, jakie są na świecie dziejów, dziejów fizyografii w Królestwie Polskiem.

Ale — w górę serca! Idzie wiek no- wy dla przyrodnictwa polskiego! Budzą się z uśpienia duchy, umysły zaczynają pracować! Tysiąc kilkuset przedstawi­

cieli nauki, zebranych w Krakowie, przyjmuje z najgorętszemuzoaniem „pilny postulat narodow y

'1

stworzenia Muzeum przyrodniczego ziem polskich i, nie w ą t­

pimy ani na chwilę, Muzeum będzie stworzone.

Czy może bowiem miłować swą z i e ­ mię ten, kto jej nie zna? A czy godzien j ą posiadać ten, kto jej nie miłuje?

Zn.

O C H L O R O F I L U .

A rtykuł niniejszy je s t streszczeniem reteratu dr. K. K autzscha1), który zesta­

wił wyniki najnowszych badań nad chlo­

rofilem. Zasługują one na szczególną

!) N a tu r w isse n sc h a ftl. R u u d sch au , JSB 20 i 21 z 1911 r.

WSZECHŚWIAT

^{M S I}

uwagę ze względu na doniosłe znacze­

nie zarówno dla chemii, ja k i biologii.

Badania chemiczne nad zielonym b a rw ­ nikiem liści rozpoczęto już przeszło sto lat temu. Wzmiankę o chlorofilu poraź pierwszy znajdujem y w pismach Sene- biera w 1782 r., a następnie u Pelletiera i Caventou w 1819 r.

Dawniej je d n a k nie umiano ściśle o k re­

ślić tej substancyi. Sorby np. mówi o chlorofilu niebieskim, w edług Hartleya istnieje chlorofil żółty; przypuszczał on zresztą istnienie przynajmniej dwu b a rw ­ ników zielonych. Około 1875 r. Prings- heim i in. określili chlorofil dokładniej.

Od tego czasu chlorofilem poczęto nazy­

wać tylko zieloną su bstan cy ę wyciągu alkoholowego z liści. Obecnie określe­

nie chlorofilu, podane przez L. Marchlew­

skiego, brzmi ja k następuje: „Mianem chlorofilu oznaczamy zieloną substancyę barwną, sp oty k an ą we wszystkich zielo­

nych wyciągach roślinnych, która daje przynajmniej trzy sm u g i absorpcyjne w mniej łamliwej części widma i trzy smugi poza linią F .“ Inna su b stan cy a zielona, w y k r y ta ju ż przez Sorbyego, występująca w roślinach wyższych obok chlorofilu, nosi nazwę „allochlorofilu“.—

Innemi słowy, chlorofil (według W illstat- tera) je st to poprostu barw nik zielony, zawarty w roślinach przyswajających dwutlenek węgla. Barw nik liści składa się, ja k wiadomo, z kilku, a w edług a n a ­ lizy widmowej T sw etta przynajmniej z siedmiu substancyj barwnych.

Aby dokładniej poznać własności chlo­

rofilu, należy przedew szystkim przyrzą­

dzić wyciąg. WillstiUter zaleca w tym celu działać nazimno na wysuszony i sproszkowany m atery ał roślinny (np.

trawa, pokrzy wa) obojętnemi rozpuszczal­

nikami organicznemi, alkoholem, eterem i t. p. Otrzymany w ten sposób wyciąg należy poddać oczyszczeniu, a po zasto­

sowaniu odpowiednich środków, wody lub eteru naftowego, chlorofil wydziela się w postaci krystalicznej, częściej zaś ja k o osad bezpostaciowy.

Kryształy chlorofilu w postaci sześcio­

k ątnych lub tró jk ątn y ch tabliczek posia­

dają błękitno-czarną barwę z silnym po­

łyskiem metalicznym. Roztwory chloro­

filu są zielo n e, w ykazują intensywną czerwoną fluorescencyę i posiadają cha­

rakterystyczne smugi absorpcyjne.

Z badań W illstattera wiemy, że dla chlorofilu zarówno krystalicznego, ja k i bezpostaciowego charakterystyczna j e s t zawartość magnezu. Skład chlorofilu skrystalizowanego w yraża się wzorem C

38

H.}

2

0

7

N

4

Mg; analiza wykazała 5,66

°/0

tlenku magnezu.

Chlorofil bezpostaciowy rozpuszcza się w rozmaitych rozpuszczalnikach, np.

w eterze, znacznie łatwiej niż krystalicz­

ny; również łatwo rozpuszcza się w e te ­ rze naftowym, gdy tymczasem ostatni rozpuścić się w nim nie daje. Ciężar cząsteczkowy chlorofilu krystalicznego je s t większy niż bezpostaciowego.

Pod względem chemicznym chlorofil odznacza się przedewszystkim wielką ła­

twością podlegania hydrolizie i tem, że j e s t obojętny. Łatwość, z ja k ą chlorofil rozkłada się, można zauważyć podczas suszenia liści; w ystępuje wówczas b ru ­ natne zabarwienie, wywołane działaniem soku komórkowego. Aby zbadać skład chlorofilu, należy go, ja k wogóle związki bardzo złożone, rozłożyć na produkty prostsze, działając bądź zasadami, bądź kwasami albo też jednem i i drugiemi.

Pod działaniem kwasów chlorofil od- szczepia magnez, otrzymuje się tedy s u b ­ stancya nie dająca popiołu. Pod działa­

niem zasad naw et w temperaturze 240°

magnez pozostaje; otrzym ujem y ciała kwasowe, zawierające w swym składzie magnez, t. zw. filiny.

Stopniowy rozkład chlorofilu pod wpły­

wem zasad odbywa się w następujący sposób. Chlorofil, ja k obecnie stw ier­

dzono, j e s t to ester, który się zmydla.

Jako pierwszy produkt zmydlenia po­

wstaje chlorofilina; z niej przez dalsze ogrzewanie ze spirytusowym roztworem potażu gryzącego powyżej 140" tw o­

rzy się przedewszystkiem niebieska glau-

kofilina, następnie rodofilina, a wreszcie

dwa czerwone związki, filofiliaa i pyro-

filina. W szystkie te związki pochodne

zawierają magnez i podobnież, ja k chlo­

•Na 31 WSZECHSWIAT 485 rofil, posiadają ch arakterystyczną wła­

sność fluoreścencyi.

Co dotyczę filiny i porfiryny, związ­

ków wolnych od magnezu, powstających pod działaniem kwasu, wykazano, że są one kwasami karbonowemi, silniejszemi niż fenole. Porfiry nę zapomocą alkoho­

lu i kw asu solnego można zamienić na ester. Ponieważ filina pod działaniem k w asu rozkłada się, należy więc estery- zować j ą zapomocą siarczanu metylowe­

go. Otrzymane w ten sposób produkty alkylowe zachowują się, jako istotne estry kwasów karbonowych.

Chlorofil może być wyprowadzony od kwasu trójkarbonowego. W chlorofilu krystalicznym dwie g rapy karboksylowe związane są z dwiema grupami meto- ksylowemi. (Jedna z tych dwu grup metoksylowych daje się znacznie łatwiej odszczepić, niż druga). W chlorofilu bezpostaciowym można dowieść obecnoś­

ci tylko jednej grupy karboksylowej, druga esteryzuje się tu z fitolem, alko­

holem pierwszorzędowym nienasyconym o składzie C

20

H

40

0.

Powyższe badania Willstattera mają doniosłe znaczenie, ponieważ stwierdziły odmienną budowę dwu rodzajów chlo­

rofilu, gdy tymczasem dawniej bezposta- ciowość chlorofilu przypisywano zanie­

czyszczeniu i zmianom, jakie mogły za­

chodzić podczas wydzielania go z liści.

Do tego ważnego odkrycia przyczyni­

ły się najbliższe pochodne chlorofilu.

Przez ostrożne działanie kwasem szcza­

wiowym chlorofil krystaliczny odszcze- pia magnez; w ten sposób otrzymujemy rozpuszczalny, nie dający popiołu, oliw­

kowo brunatny związek pochodny feo- forbinę, gdy tymczasem chlorofil bezpo­

staciowy podobnież trak to w an y daje t.

zw. feofitynę1). Dobrze krystalizującą się fcoforbinę uznano za ester dwumetylowy wolny od fitolu, bezpostaciową zaś feofi­

tynę za ester fitolu, w którym można było dowieść prócz tego obecność tylko jednej grupy metylowej.

1) W e d łu g L. M a rch le w sk ieg o fe o fity n a je s t id e n ty c z n a z ch lo ro fila n en i

i

filo g en em ,

Przez zmydlanie feofityny zapomocą roztworu potażu gryzącego w alkoholu po­

wstają związki, zwane stosownie do za­

barwienia roztworów fitochloryną i fito- rodyną. Te mieszaniny chloryny i rody- ny tworzą się zresztą również z feofor- biny, powstającej przez zmydlanie z k ry ­ stalicznego chlorofilu. Chloryny mogą być otrzymane przez działanie zasad na wyciągi w rodzaju chlorofilanu. Chloro- filan je st to związek pochodny, bardzo blizki chlorofilu (według Hoppe - Seylera p rodukt rozkładu samego chlorofilu).

Marchlewski uważa go za identyczny z feofityną i t. zw. filogenem. Rodynę można otrzymać z chlorofilinów zapomo­

cą działania roztworu alkoholowego k w a­

su solnego. Chloryna i rodyna mogą być oddzielone zapomocą frakeyonowa- nia z kwasem solnym z roztworu w ete­

rze. Są to ciała nierozpuszczające się w wodzie o własnościach słabo zasado­

wych i słabo kwasowych. Fitochloryny rozpuszczają się w rozpuszczalnikach obojętnych, dając zabarwienie zielone;

w roztworach kwaśnych okazują bar­

wę zielono - błękitną; obojętne roztwory rodyny są czerwone, kwaśne zaś błękit­

no-zielone. Powyżej opisane spostrzeże­

nia, wykazujące różnicę w składzie chlo­

rofilu krystalicznego i bezpostaciowego, były punktem wyjścia dla poszukiwań, mających na celu ustalenie, jakiego ro ­ dzaju chlorofil rozpowszechniany je st w rozmaitych roślinach. Można to usku­

tecznić w dwojaki sposób: przez ozna­

czenie zawartości fitolu i przez oznaczenie metoksylu. Pierwszy sposób cieszy się większem uznaniem.

Według W illstattera analiza polega na możliwie zupełnem oddzieleniu chlo­

rofilu w postaci produktu rozpadu wol­

nego od magnezu i zbadaniu przez ilo­

ściowe zmydlanie. W ten sposób ozna­

cza się „ilość fitolu11, t. j. procentowa zawartość fitolu w feofitynie. Z

1

hj suchych liści otrzymuje się średnio 3 — 4 g feofityny.

Zawartość fitolu w roślinach pewnego

gatunku, ja k wykazały badania, waha

się w nieznacznych granicach zależnie

od rozmaitych warunków. Ilość chloro-

486 WSZECHSWIAT JSfa 31 filanu w roślinie, j a k się zdaje, również

zależy od stosunków zewnętrznych, mia­

nowicie stanow iska, jakości gleby i t. p.

W illstatter stwierdził, że rośliny, nie- posiadające krystalicznego chlorofilu, za­

wierają do 3O0/o fitolu w swojej feofity- nie; zawartość ta je s t uważana za nor­

malną „ilość fito lu “.

Badania prowadzone nad rozmaitemi roślinami (należącemi do 36 rodzin, 70 g a ­ tunków) wykazały, że fitol, a więc i chlo­

rofil niekrystalizujący się, są bardzo roz­

powszechnione, znacznie więcej niż k r y ­ staliczny. Prawie we w szystkich bada­

nych rodzinach znaleziono gatunki, za­

wierające w przeważającej ilości fitolo- chlorofil. Chlorofil krystaliczny zdołano wykryć tylko u poszczególnych roślin, mianowicie w rzędzie Tubiflorae. Mo- żtiaby przypuszczać, że chlorofil k r y s ta ­ liczny wogóle je s t tylko rzadką odmianą zieleni liściowej. W illstatter je d n a k za ­ znacza obecnie, że niemożliwem jest, aby chlorofil k ry staliczn y był zupełnie czemś innem niż chlorofil wogóle; być może, powstaje on dopiero z bezposta­

ciowego produktu. Czy chlorofil k r y s ta ­ liczny rzeczywiście spo ty k a się w rośli­

nach jako taki, dotychczas napewno nie wiemy. Pod tym względem w nauce p anują sprzeczne poglądy. Ju ż dawniej Tsw ett utrzym ywał, że „chlorofil k r y s ta ­ liczny" je s t tylko sztucznym wytworem (t. zw. metachlorofiliną), powstającym w warunkach wydzielania, a więc pod działaniem eteru, alkoholu, benzolu i t. p.

Ponowne badania nad chlorofilem k ry ­ stalicznym pozwoliły Tswettowi wygło­

sić następuiące zdanie: „krystaliczną me- tachlorofilinę („chlorofil krystaliczny" i n ­ nych badaczów) należy uważać za mie­

szaninę izomorficzną dwu pochodnych związków chlorofiliny, metachlorofiliny

a i P, które pod względem stosunków

widmowych zgadzają się ze swemi barw ­ nikam i zasadniczemi i oczywiście z a ­ wierają ich niezmienione chromatofory “.

Z drugiej znów strony W illstatter kła­

dzie szczególny nacisk na to, że su b ­ stancyę krystaliczną należy je d n a k uwa- - żać za chlorofil, ponieważ wykazuje ona istotne cechy barw nika liściowego, widmo |

a b sorpcy jne, obecność m a g n e z u i o bo ­ j ę t n o ś ć pod w zględem chemicznym .

W k ażd ym razie b a d a n ia nad s u b s ta n - c y ą k r y sta lic z n ą doprow adziły do c ie k a ­ w y c h wyników. N ajnowsze p o s z u k iw a ­ nia, k tó re doprow adziły do poznania p r o ­ d u k tó w rozpadu chlorofiliny, do odszcze- pienia fitolu i t. p. — rzu cają nowe ś w ia ­ tło pod w zględem biologicznym.

P ie rw sz y p ro d u k t zm y dlenia chlorofi­

lu k rystaliczn ego, wyżej w sp o m n ia n a chlorofilina, zgodnie z s a m y m chlorofi­

lem, k tó ry , j a k zaznaczyliśm y, należy uw a ż a ć za e s te r k w a su tró jk a rb o n o w eg o , prze dstaw ia kwas trójzasadow y. J e s t to zw iązek bardzo zm ienny, w s k u t e k c z e ­ go b a dan ie je g o n a p o ty k a pow ażne t n r dności. Z powodzeniem m ożna go b a ­ dać w postaci estru , m ianowicie trój m e­

tylow ego. Zapomocą e s tr u chlorofiliny można o trz y m a ć c z y stą chlorofilinę t a k ­ że z nieczysteg o chlorofilu b e zpo stacio ­ wego. W s p o m n ia n y e s te r chlorofilinowy, k tó ry podobnież j a k e s te r tró jm e ty lo w y chlorofilu krysta lic zn e g o nie j e s t j e d n o ­ lity i z resztą id e n ty c z n y z nim, zm ydla się roztw orem alkoholow ym w odzianu potasow ego i w ten sposób daje c z y stą sól p otasow ą chlorofiliny niehygrosko- p ijną niebiesko-zielonej b arw y . A naliza przetw orów , o trz y m a n y c h z ty c h dwu rodzajów chlorofilu, daje liczby zgodne.

Przez ogrzew anie chlorofiliny, m iano­

wicie soli w apniow ej rozpuszczonej w e t e ­ rze, z ługiem potażow ym do 140° w y ­ dziela się d w u tle n e k w ęgla i p ow staje glaukofilina, a n a s tę p n ie w 200° rodo- filina.

Dwa te związki są to k w a s y dwuza- sadowe, k r y s t a li z u ją się dobrze i m ają podobne własności. Zarówno b ł ę k itn a glaukofilina, j a k i czerw ona rodofilina o k a z u ją in te n s y w n ą , czerw oną fluore- sceneyę.

Jeżeli chlorofilinę lub glaukofilinę

og rze w am y w dalszym c ią g u do 240°,

przyczem po now nie wydziela się QO,,

to wreszcie dochodzim y do k w a s ó w je -

d n o karbonow ych . Te jednozasadowre

zw iązki, pow sta ją c e w 200° a n a stę p n ie

w 225 — 240°, noszące miano pyrofiliny

.NS 31 WSZECHSWIAT, #87 ' ifilofiliny, są ciałami podobnemi do s ie ­

bie pod wielu względami.

Fiłolilina odznacza, się tem, że jej so­

le z potasowcami i wrapniowcami są rozpuszczalne w eterze. Następnie nie je s t ona tak trw ała ja k pyrofilina, po­

nieważ ulega rozkładowi w tem p eratu ­ rze, w której ostatnia powstaje. Oba- dwa związki mają cechy słabych kwa­

sów, — własność, która może być wyzy­

skana do oddzielania ich od innych ii- lin, a więc od rodofiliny, którą można z łatwością wydzielić zapomocą amonia­

ku rozcieńczonego. Filofilina i pyrofilina są to ciała także bardzo łatwo zmienne.

Dotyczę to zwłaszcza filofiliny, która w roztworze stężonym działa na własną cząsteczkę jak o kwas, a więc rozkłada- jąco.

Woda z łatwością rozszczepia sole al­

kaliczne drogą hydrolizy.

Piliny z eterem tworzą bardzo trwałe związki, wobec czego badanie ich napo­

tyka szczególne trudności. Te t. zw.

eteraty ta k chciwie zatrzym ują eter, że dopiero po ciągiem ogrzewaniu w próżni w ciągu 2 — 4 miesięcy do 100 — 140°

można otrzymać produkty wolne od e t e ­ ru. Oczywiście przez tak długie i silne ogrzewanie wspomniane substancye ule­

gają nieznacznemu rozkładowi, dlatego też dokładna ich analiza je s t nader u t r u ­ dniona.

Zawartość magnezu w filmach w po­

równaniu z chlorofdem je st znacznie większa. W chlorofilu oceniają ją na

o ,4 0 % ,

w rodofilinie i glaukofiłinic oko­

ło

4,2°/0,

a w dwu najprostszych fili- nach

4,5%.

Analiza filin dała cenne wyjaśnienia

•dotyczące ■ składu jądra, zawierającego magnez. Dla wykrystalizowanej r o d o ­ filiny znaleziono wzór następujący Oa

3

Hu 0

4

N

4

M g , stąd dła filin skład wspólnego ją d ra przedstawia się ja k na­

stępuje [MgN

4

C

31

H34],

Należy przypuścić, że w gromadzie tej dla chlorofilu lub chlorofilinymamy grupy karboksylowe zamiast trzech atomów wrodoru, dla glauko- i rodofiliny zamiast dwu, a dla pyro- j filofiliny zamiast j e ­ dnego tylko.

Prawdopodobieństwa podobnej' budowy stwierdzają nowsze badania nad porfiry- nami. Porfiryny proste są bardziej, za­

sadowe, niż inne już opisane. Przez dzia­

łanie kwasów na chlorofil odszczepia się magnez i zostaje zastąpiony przez wo­

dór. Przez bardzo ostrożne działanie kwasem szczawiowym otrzymujemy związki, w których grupy estrowe pozo­

stają na swojem miejscu. Wychodząc z chlorofilu krystalicznego, dochodzimy tym sposobem do feoforbiny, a z chloro­

filu bezpostaciowego do feofityny. Sil­

niejsze działanie kwasówr prowradzi do porfiry n.

Miano „porfiryna“ oznacza stosunek., w jakim te związki pozostają względem substancyj porfirynowych pochodnych barwnika krwi. hemoglobiny, mianowi­

cie heminy. Z drugiej znów strony za­

równo kwaśne, ja k i zasadowe porfiryny dają się porównać z filinami; analogia ta wr terminologii jest. wyrażona w taki sposób, że .jedne i drugie ciała otrzym u­

j ą nazwy z jednakowemi prefiksami.

Nowsze badania nad produktami roz­

szczepienia wolnemi od magnezu, otrzy- mywanemi przez działanie kwasów, roz­

poczynano od rodofiliny. Działając na nią kwasem solnym lub nawet tylko octowym, otrzymujemy identyczne pro­

dukty. Rodoporfiryna. (dawniej zwana aloporfiryną) je s t to substancya czerwo­

na, krystalizująca się w igiełkach i bla­

szkach. Glaukofilina pod działaniem rozcieńczonego kwasu solnego daje cien­

kie, jasno-czerwone igiełki krystalicznej glaukoporfiryny, podobnej do poprzednie­

go związku. Analiza wykazała następu ­ ją cy skład: C

33

H

36

0

4

N4. Te dwie porfiry- ny są kwasami dwukarbonowemi.

Kwrasy jednokarbonowe otrzymywane z filin jednozasadowych, mają również podobny skład i okazują wielkie podo­

bieństwo względem siebie, ćo bardzo utrudnia ich zbadanie i wprowadza do literatury pewne sprzeczności. Pod wzglę­

dem widma roztwory filoporfiryny różnią się znacznie od roztworów pyroporfiryny.

Dla porliryny wspólną cechę stanowi

własność tworzenia z metalami, nawrzór

488 WSZECHSWIAT JNTe 31 nnych pochodnych chlorofilu, związków

złożonych.

Przeprowadzone analizy porfiryn poda­

j ą następujący skład chemiczny (pomija­

ją c nieznaczne niedokładności): dla glau- ko- i rodoporfiryny C

33

H

36

0

4

N

4

lub ina­

czej [C

31

Ha

4

N4] (COOH)a dla pyro- i filo- porfiryny o jednę grupę karboksylow ą mniej, C

32

H

35

0

2

N

4

lub [C

31

H

34

N4] COOH.

Porfiryny więc można wyprowadzić z g r u ­ py [N

4

C

31

H36]; należy przeto wyobrazić sobie, że jąd ro to związane je s t jeszcze z g rupą karboksylową—jedną, ja k w p y ­ ro- i filoporfirynie, albo z dwiema takie- mi grupami, ja k w rodo- i glaukoporfi- rynie.

Stosunki genenetyczne między filina- mi a porfirynami uzmysłowić może po­

niżej przytoczona tablica:

d

d

>9

O P

h

J*

o

!=*

5

d

C ĆfH

r-i

o

O

h o POh

c 3

C O

«H

O fH

r —H

O

- C S

O

&

0

„ o

ĆłH

r—Ho -S

O

-S c5

r —H

■ o - c

a&

S-H

O O

h f-.

O O

h

c3 CS

c*—i

•

O

S h

CU c3

C S

0

£ 1 c3 C C

S-Hh

O

r —Ho

s

0

połączeniu poszczególnych grup po­

siadamy obecnie cenne wiadomości.

Stwierdzono, że tlen, t. j. karboksyl w tw orzeniu zawiłych związków złożo­

nych wcale nie uczestniczy —i że tylko grupy cząsteczki zaw ierające azot w ią­

żą magnez. Założenie takie w łączności z nowszemi pojęciami o zawiłych związ­

kach, zaw ierających w sobie metale, d o ­

prowadziło do następującego w yobraże m a wzoru:

Mg / I N N N N

c

31

h

34

Połączenia węglo-azotowe można przed­

stawić w ten sposób:

— C \

M M ^ C ~

- c / Nw _Mg , N \ c -

N \ c -

Poniew ażw razie odszczepienia m a g n e­

zu przez silniejsze ogrzewanie powstają k w asy jednokarbonowe z 32 atomami węgla (pyro - i filofilina), W illstatter więc dochodzi do wniosku, że należy przypuszczać istnienie przynajmniej trzech wiązań pośród czterech reszt zaw ierają­

cych azot. Jądro więc cząsteczki chlo­

rofilu, można przypuszczać, zbudowane je s t w następujący sposób:

C - C-C > N

c . c / c.c c . c / ^N

N / C . C

\ C.c

N < Ć . C

C.C

Skład cząsteczki chlorofilu potrochu wyjaśniły już badania nad produktami utlenienia chlorofilu, a raczej nad pro­

duktami jego rozpadu, porfirynami. Por­

firyny z chlorofilu, ja k to wynika z b a­

dań Marchlewskiego, są w blizkim zwią­

zku z porfirynami z heminy, resp. z he- matyną, produktem rozpadu barwnika krwi. Już

10

lat temu wyjaśniono, że przez utlenienie filoporfiryny zapomocą kw asu chromowego powstaje kwas he- matynowy, C

8

Hs0 5, ten sam produkt, który William Kiister otrzymał w posta­

ci imidu przez utlenienie hematyny. Sub-

stancya ta pozostaje w ścisłym związku

z heminą, składnikiem barw nika krwi

(resp. oksyhemoglobiny): z heminy przez

działanie zasad lub sody otrzymuje się

hematyna. Związek ten, podobnież ja k

hemina, pod wpływem kwasu solnego

JSfo 31 WSZECHSWIAT 489 tra c i żelazo i przechodzi przytem w he-

m ato porfiry n ę, k t ó r a przez utlenienie d a ­ je imid i b e z w o dnik w spom nianego k w a ­ su h e m a ty n o w e g o . To n a d e r ważne od­

kry cie M archlewskiego niedaw no posunął naprzód W ills ta tte r. W spólnie z Yasuhi- ko A s a h in a p o ddaw ał on u tle n ie n iu ro z ­ m aite p r o d u k ty odszczepiania od c hloro­

filu, ro dop o rfiry nę, pyro- i filoporfirynę i fitochlorynę. Otóż wspom niane p o c h o ­ dne chlorofilu da w a ły d w a związki, m ia­

nowicie im id k w a s u h em atynow ego.

H3C.C.C:C

\

n h

HOOC.CH2—H2C.C.C:0

i imid kw. m etyloetylom aleinowego:

H3C.C.C:0 ) NH CH3.H2C.Ć.C:0

Ten imid m aleinow y K u s te r o trzy m ał tak ż e ze w s po m nian eg o wyżej imidu kw asu h e m a ty n o w e g o przez odszczepie- nie d w u tle n k u w ęgla. N a zasadzie w y ­ dajności, da ją c y c h się odnieść do 1 czą­

ste c z k i kw. h e m a ty n o w e g o oraz do 1 | cząsteczki im idu kw asu m ety lo e ty lo ­ maleinow ego, wyżej przytoczeni badacze sąd zą się upow ażnio ny m i do p rzy jm o w a ­ nia im id u m aleinow ego za pochodzący od d w u pierścieni pyrolow y ch d e ry w a tu chlorofilowego. N a po d sta w ie tych d a ­ n ych ja k o t e ż rez u lta tó w u tle n ie n ia hemi- ny lub je j pochodnych, różnice między porfiryn a m i z chlorofilu lub z h e m in y m ogą być odniesione do dwu conajmniej j ą d e r p yro lo w y ch z pomiędzy z a w arty ch w j e d n y c h i d rugich z ty c h ciał czterech t a k ic h j ą d e r . Blizkie p o k rew ie ń stw o m iędzy chlorofilem a h e m in ą zaznaczają także L. M arch lew sk i i H. M alarski i w y ­ k a z u ją nanow o, że pyrol z chlorofilu i h em o p y ro l są identyczne.

D o ty c h c za s mówiliśmy głównie o b a ­ d a n ia c h w y łączn ie chem icznych nad chlo­

rofilem, lecz n ależy jeszcze w spom nieć o p ra c a c h o s ta tn ie g o roku, które zasłu- g ę j ą na szczególną u w agę pod względem biologicznym . S. B. Schrey er, s tu d y u - j ą c fotochem iczne tworzenie się a ld e h y d u m rów k ow ego w roślinach zielonych, po

odpowiedniem oczyszczeniu w ykrył w chlo­

rofilu ald e h y d mrówkowy. A ldehyd ten z n a jd uje się tu zapewne w dość t r w a ­ łem połączeniu, Dośw iadczenia z filina- mi zaw ierającem i w sobie chlorofil w y ­ kazały, że na ś w ietle słonecznem, zwłasz­

cza w obecności d w u tle n k u węgla, po ­ w staje aldehy d mrów kowy, w ciemności zaś nie zdołano go w ykryć. Tenże b a ­ dacz podaje ciekawe w yjaśnienia, d o t y ­ czące s y n te z y cukru. Można wyobrazić sobie, że w chwili, kiedy aldehyd m rów ­ kowy j e s t potrzeb ny do syntezy cukru, związek a d d y c y jn y chlorofilu z ty m al­

d e hy dem ulega rozkładowi i że n a stę p n ie w świetle słonecznem w obecności C 0 2 ponownie może tw orzy ć się, t a k że nie­

u sta n n ie istn ieją sprzy jające w a ru n k i do s y n te z y cuk ru. W ten sposób można p rzed staw ić sobie odpowiednie dla roślin regulow anie tw o rze n ia się owego połą­

czenia chlorofilu z aldehydem m ró w k o ­ w ym i w ęglowodanów. — J. Stok lasa i W. Z do b n ic k i1) również donoszą o fotochemicznej syntezie węglowodanów lecz w nieobecności chlorofilu.

Z powyżej p rzy toczo nych u w a g i b a ­ dań widzimy, że ostatn ie czasy zarówno pod w zględem biochemicznym, j a k i czy­

sto chem icznym d o sta rc zy ły wielu c en ­ n y c h w yjaśn ień dotyczący ch b a rw n ik a liści. Badania chem iczne dały n a m d u ­ żo w skazów ek w dziedzinie chem ii o r­

ganicznej wogóle, a zwłaszcza w k i e r u n ­ ku a n a lity c z n y m i m etod yczny m . Sz c z e ­ gólnie ważne znaczenie ogólno-biologicz- ne m ają najnow sze badania, które s tw ie r ­ dziły niew ą tp liw ie istnienie ścisłego zw iązku m iędzy s k ła d n ik a m i chlorofilu ro ślin a hem og lob iny zwierząt.

Cz. St.

N O W S Z E P O G L Ą D Y N A P Ł C 1 0 - W O Ś Ć P L E Ś N I A K Ó W .

(D o k o ń czen ie).

B adan ia nad gatunkam i homctalicznemi.

J a k o p rze c iw s ta w ie n ie g r u p y dwudomo- wej g a tu n k i hom otaliczne tw o rzą zygo-

i) P o ró w n . W s z e c h ś w ia t z r. b. N r. 22 str. 347

490 WSZECHSWIAT

M

31 spory w wielkiej ilości wszędzie, gdy

tylko odpowiadają tem u w aru n k i Ze­

wnętrzne, ponieważ nie potrzebują obec­

ności pici przeciwnej. Heterotaliczne pleśniaki, n aw et hodowane w najlepszych warunkach, w braku pici uzupełniającej tworzą tylko zarodnie; u nich do tw o­

rzenia zygospor prócz sprzyjających w a­

runków zewnętrznych, konieczna j e s t obecność płci drugiej.

Dzisiaj znamy stosunkowo znaczną ilość gatunków homotalicznych; Blakeslee wymienia (

1

) Sporodinia grandis, Spinel- lus fusiger, Zygorhynchus Moelleri, hete- rogamus, Dicranophora sp. Przybyły po badaniach L eudnera Mucor genevensis(l4) Absidia spinosa (14), po moich zaś Zy­

gorhynchus Vuilleminii (16). Niektóre z wymienionych gatunków

7

wcale dokła­

dnie zbadano, w szystkie tw orzą zygo­

spory hodowane n aw et z jednego zaro­

dnika — ponieważ grzybnia ich nie je s t zróżnicowana płciowo, lecz je s t obupłcio- wa. Najczęściej zygospory powstają na końcu dichotomicznego rozwidlenia strzęp ­ ki, k tó ra wytworzyła suspensory.

Za cechę ch arak tery zu jącą wyłącznie gatunki dwudomowe uważano linie zy­

gospor, tworzące się w miejscu zetknię­

cia dwu grzybni różnopłciowych; w linii zygospor na granicy płciowo różnoimien- nych grzybni widziano f a k t wyłączny dla heterotalicznych gatunków. Badanie Wiśniewskiego (18) nad Zygorhynchus Moelleri Vuillem. — moje zaś nad Zygo­

rhynchus Vuilleminii Namysł. (16) w y­

kazały, że w pewnych w arunkach i g a­

tu n k i homotaliczne na granicy zetknię­

cia plciowo-różnoimiennych kolonij mogą także tworzyć linie zygospor. Tak kol.

Wiśniewski ja k i j a otrzym ywaliśmy na płytkach Petrego linie zygospor u wspomnianych gatunków", wybitnie ho­

motalicznych, bo zaw iązujących zygospo­

ry po dichotomicznem rozwidleniu jednej nitki. Mimo tożsamości w wyglądzie, istnieje w y b itn a różnica w sposobie po- i w stania między liniami zygospor g a t u n ­ ków" homotalicznych a heterotalicznych.

U gatunków' dwudomowych powstanie linii zygospor je st lizyologiczną reakcyą zetknięcia się dwu różnoimiennych płcio­

wo grzybni, przed zetknięciem niema ich wcale; u jednodomowycb linie zygospor tworzą się jak o mechaniczne nagroma­

dzenie wskutek zetknięcia się dwu kolo­

nij produkujących wciąż zygospory.

U gatunków heterotalicznych Blakeslee stwierdził (i) istnienie osobników płcio­

wo obojętnych; — z gatunków homota­

licznych rasę płciową neutralną, — riie- produkującą zygospor opisałem u Zygo­

rhynchus Vuilleminii, (17) jako Zygo­

rhynchus Vuilleminii agamus. W jaki sposób powstała ta rasa, niewiadomo.

Podczas hodowli Zygorhynchus Vuillemi- nii w kilku kulturach zmniejszyła się ilość zygospor, kultury te przeszczepio­

ne wr dalszym ciągu straciły zupełnie zdolność tworzenia zygospor, nawet

w

najlepszych warunkach. W p o w ita­

niu tej rasy można było wyróżnić 3 sta- dya, mianowicie l) zmniejszenie się ilości zygospor,

2

) tworzenie się azygo- spor, 3) zanik zupełny zygospor i azygo- spor, rozmnażanie tylko bezpłciowa (za­

rodniki w zarodniach, chlamydospory);

Prawdopodobnie fakt ten należy do zja­

wisk mutacyi. Jakie pow:ody wywołały w tym przypadku zanik zdolności pro- dukcyi zygospor, niewiadomo.

Jednak nietylko czynniki w ewnętrznej nieuchwytne mogą wywoływać p o w sta­

wanie ras neutralnych (Zyg. Vuilleminii, gatunki heterotaliczne Blakesleego), ta k ­ że czynniki zewnętrzne mogą pozbawić trw ale pleśniaki ich właściwości.

I tak Blakeslee hodując Mucor Muce- do w tem peraturze 26 — 28° C, otrzymał rasę płciowo neutralną (

1

), nie p roduku­

ją c ą zygospor.

A zygospory.

W ystępują u gatunków j e ­ dno i dwudomowych, dotychczas jed nak nie zwracono na nie uwagi z p u n k tu widzenia nowych odkryć w dziedzinie płciowości. Znaczenie ich było zupełnie niedocenione.

Tworzą się one albo zupełnie oddzielnie,

i

albo złączone po dwa razem w skutek nie-

dojścia do sk u tk u kopulacyi u dwu

utworzonych gametów. Istnienie azygo-

spor, wobec tego, że nie są one n a s tę p ­

stw em kopulacyi i powstają homotalicz-

nie, nie może być dowodem wyłączności

Ar2 31 WSZECHSWIAT 491 heterotalizmu u danego gatunku. rMożna

właśnie w obecności azygospor u g a tu n ­ ków dw u to m o w y ch dopatrywać się w y­

stępowania skłonności ku homotalizmowi.

U Mucor racemosus gatunku dwudomo- wego obserwował azygospory Hagem (7), po nim zaś Kominami (13), u Mucor sil- vaticus również dwudomowego w y stę­

pują one według opisu Hagema (7), co sam miałem sposobność stwierdzić, w ol­

brzymiej ilości, co najmniej równie ich dużo ja k zygospor, powstają zaś wskutek niedojścia do kopulacyi odciętych game- tów. Mucor silvaticus Hagem można uważać za gatunek tracący płciowość,—

przypuszczenie to wypowiada też Hagem.

U Rhizopus nigricans obserwowałem azy­

gospory pojedynczo stojące lub złączo­

ne po 2 razem (15) w skutek niedoszłej kopulacyi. W ystępują one także u ga­

tunków rodzaju Zygorhynchus wybitnie homotalicznego np. u Zyg. Moełlerii he- terogamus według opisów Vuillemina, także u Zyg. Vuilleminii obserwowałem je, czasem bardzo nieregularnie rozwi­

nięte.

U Mucor g en even sis (jednodomowy) L e u d a e r opisał azygospory (14), często n iere g u la rn e; u Sporodinia g ran d is w i ­ dział je TaveP). Nie należą one wogóle do rzadkości, nie u w sz ystk ic h g a tu n k ó w w y s tę p u ją j e d n a k równie często.

W pływ loarunków zewnętrznych na rozm na­

żanie się pleśniaków.

Na rozmnażanie się pleśniaków płciowe lub bezpłciowe, — prócz warunków wewnętrznych, decydu­

jących o jedno lub dwudomowości, mają w ybitny wpływ warunki zewnętrzne. Był czas, że wpływom otoczenia przypisywa­

no znaczenie dominujące, badania nowsze wykazały, że sposób rozmnażania się pleśniaka je s t wynikiem czynników dwo­

jakich, mianowicie otoczenia i warunków w ewnętrznych. Dokładne doświadczenia w ykonano głównie tylko z gatunkam i jednodomowomi ze względu na łatwość hodowli, mianowicie badano Sporodinia grandis (Klebs (

1 1

,

12

), Palek (

6

) ), Zy-

!) T avel. V erg ]eich eu d e M orp h ologie d. P ilz e , J en a 1892.

gorhynchus Moełlerii (Wiśniewski (18) ), Zygorhynchus Vuilleminii (17), Moełlerii (17), Absidia spinosa (17), Mucor genc- vensis (17), Absidia glauca paradoxa (17) (Namysłowski). Badania, aczkolwiek do­

tyczą rozmaitych gatunków, wykazały, że wszystkie one reag u ją mniej więcej jednako na wpływy warunków zew nętrz­

nych.

W p ływ jakości pożywki j e s t id e n ty c z ­ n y u w szystkich g atun k ów , które d o ty c h ­ czas badano, w zarysach ogólnych rezul­

t a t y hodowli zgadzają się, aczkolw iek istnieją nieznaczne różnice. Poży wki, j a ­ k ich używa się w hodowli, s p rz y ja ją albo p ro d u k cy i zygospor, albo tw orzen iu się zarodni.

Hodowle na pożywkach o rg an ic z n y c h bog atych w azot doprowadziły do n a s t ę ­ pujących rezultatów :

Na moczniku (6% żelatyny +

2°/0

mocz­

nika) rozwój przebiega nienormalnie:

wszystkie badane dotychczas gatunki tworzą tylko grzybnie i zarodnie (Spo­

rodinia grandis według Klebsa, Zygo­

rhynchus Vuilleminii, Moełlerii, Absidia spinosa na podstawie moich poszukiwań), wyjątkiem je st Mucor genevensis, u k tó ­ rego widziałem kilka zygospor na tej pożywrce. Podobnio przebiega rozwój na peptonie 5

°/0

i 10% (z 5% żelatyną); na tej pożywce Zygorhynchus Vuil!eminii, Moelerii, Absidia spinosa (Namysłowski) tworzą tylko bogatą grzybnię bez zaro­

dni i zygospor; Sporodi-nia grandis (Klebs) tworzy grzybnię i zarodnie, Mucor gene- vensis (Namysłowski) zygospory i zaro­

dnie. W razie słabej koncentracyi pep­

tonu, np. na peptonie l°/0, Zygorhynchus Vuilleminii, Moelerii, Absidia spinosa i Mucor genevensis (Namysłowski) tworzą zygospory i zarodnie; ja k widać nawet nieznaczna koncentracya pożywki boga­

tej w azot (5

°/0

i 10% pepton) je s t w s ta ­ nie wywołać nienormalny rozwój, ogra­

niczony tylko do yegetatyw nego rozmna­

żania (z wyjątkiem Mucor genevensis).

Na asparaginie (5% żelatyna z

2

% as- paraginy) według moich poszukiwań Absi­

dia spinosa tworzy tylko sainę grzybnię

bez zarodni i zygospor; Sporodinia g r a n ­

dis rozwija grzybnię i zarodnie według

492 w s z e c h s w i a t JSIÓ 31

Klebsa; u Zygorhynchus Vuilleminii i Zy-

gorhynchus Moellerii obserwowałem na tej pożywce tylko grzybnię i nieliczne anomalne zygospory, Mucor geneyensis tworzył natomiast zarodnie i zygospory.

Wymienione składniki pożywki nie w y­

starczają więc do normalnego rozwoju pleśniaków, ich wpływ u jem ny przejaw ia się nazewnątrz w tem, że (prócz nielicz­

nych wyjątków) u staje proces płciowy, nie tworzą się zupełnie zygospory, lecz zarodnie, lub tylko sama grzybnia, za­

leżnie od indywidualności g atunku. P o ­ żywki organiczne bogate w azot nie w y ­ starczają jako źródła węgla do norm al­

nego przebiegu rozwoju pleśniaków, trze­

ba więc dodawać węglowodanów. W praw ­ dzie nawet na czystej żelatynie rozwój przebiega do końca, jed nak , by o trzy ­ mać bujny rozwój grzybni i produkcyę ogromnej ilości zygospor i zarodni, k o ­ nieczne je s t uzupełnianie pożywki przez węglowodany w odpowiedniej ilości.

Dla w szystkich dotychczas badanych pleśniaków stwierdzono zależność sposo­

bu rozmnażania się i szybkości rozwoju od ilości i jakości węglowodanów. W ia­

domo, że podczas tworzenia się zygo­

spor je s t większa produkcya substancyi ciała pleśniaka, niż podczas tworzenia zarodni, widać też zależność rozwoju od ilości węglowodanów w pożywce, n a tu ra l­

nie w pewnych granicach. Z wzrostem ilości odpowiednich węglowodanów w p o ­ żywce zwiększa się bujność k u ltu r i ilość zygospor i zarodni, aż do m om en­

tu, w którym najpomyślniejsza koncen- tracy a dla danego g atu n k u została prze­

kroczona. Z tą chwilą następuje zm niej­

szenie się ilościowe zygospor, słabszy rozrost, wreszcie zygospory nie tworzą się zupełnie, tylko zarodnie, które w r a ­ zie wyższej koncentracyi także nikną>

rozwija się natom iast grzybnia bardzo powoli i w niewielkiej ilości.

Sporodinia grandis np. tworzy zygo­

spory jeszcze na 50% cukrze gronowym, na 60°/0 zaś niema zupełnie żadnego owocowania (Palek), ani zygospor, ani zarodni. Analogicznie zachowują się i i n ­ ne pleśniaki, lecz w innych granicach

koncentracyi; wpływ koncentracyi po­

żywki na sposób rozmnażania badałem u Zygorhynchus Vuilleminii, Moellerii, Mucor genevensis, Absidia spinosa. Otóż Zygorhynchus Vuilleminii, Moellerii i Mu­

cor genevensis tworzyły na l5

°/0

cukrze gronowym masy zygospor i zarodni, na 30% cukrze gronowym Mucor geneyen­

sis i Zygorhynchus Moellerii tworzą tyl­

ko zarodnie, zygospor zaś nie tworzą, tymczasem Zygorhynchus Vuilleminii tworzy zarodnie i bardzo nieliczne zygo­

spory. Do wysokich koncentracyj przy­

stosowana, j e s t Absidia spinosa, u tej na 50% cukrze gronowym powstawały zy- gcspory, — popobnie ja k ;u Sporodinia grandis. W pływ koncentracyi istnieje i w razie użycia innych pożywek, np. gli­

ceryny. Na glicerynie

10

% zygospory i zarodnie obserwowałem u Zygorhyn­

chus Yuilleminii, Moellerii, Mucor gene­

yensis i Absidia spinosa, u Sporodinia grandis widział to samo Falek; na 30%

glicerynie Zygorhynchus Vuilleminii i Moellerii rozwijały się nadzwyczaj sła­

bo i wytworzyły tylko kilka zygospor, Mucor geneyensis i Absidia spinosa tyl­

ko słabą grzybnię i zarodnie. Widać z tego, że wszystkie badane gatunki pleśniaków analogicznie reagują na wpływ stężenia węglowodanów w pożywce.

Gatunki jednodomowe, które były przedmiotem szczegółowych badań, ce­

chuje obfitość zygospor w stosunku do ilości zarodni, u gatunków z rodzaju Zy­

gorhynchus, mianowicie Zygorhynchus Vuilleminii, Moellerii i Absidia spinosa osięga ona swój najwyższy wyraz, bo stosunek zygospor do zarodni wyraża się ja k 9 r

1

. Dzięki obfitości zygospor są one właśnie materyałem bardzo dogod­

nym do doświadczeń, tembardziej, że, ja k wykazały doświadczenia, produkują zarodnie i zygospory także w ciemności i nad chlorkiem wapniowym, a więc w atmosferze ze zmniejszoną ilością pa­

ry wodnej. Identycznie zachowuje się Absidia glauca paradoxa, rasa hemihomo- taliczna, z tą tylko różnicą,' że tam gdzie inne pleśniaki produkują mnóstwo zygospor, tw orzy ona bardzo liczne pró­

by kopulacyi.

jS4 31

Kapryśny stosunkowo w kulturach je s t Rhizopus nigricans, o ile mamy do czynienia z rasą tworzącą zygospory; co do jakości pożywki, ja k dla ogółu ple­

śniaków substrat- bogaty w węglowodany sprzyja produkcyi zygospor. Do iden ­ tycznych rezultatów, obserwując wzrost Rhizopus nigricans, doszedł Hamaker (

2

) równocześnie ze mną (15). Mianowicie jako w arunek rozmnażania płciowego Hamaker uważa wilgotne powietrze i od­

powiednią temperaturę, j a zaś powietrze nasycone parą wodną i pożywkę z wę­

glowodanów'.

W hodowlach stale przy samem podło­

żu, gdzie w arstw a powietrza je st najbo­

gatsza w parę wodną, tworzą się zygo­

spory, -— u góry zaś pod przykryciem, gdzie powietrze je s t stosunkowo suche, rozwijają się zarodnie. Z czasem, skoro w naczyńku powietrze osuszy się, tw a­

rzą się zarodnie wszędzie. Dzięki szczę­

śliwej kombinacyi warunków, w kilku kulturach na gruszce otrzymałem t y l k o m a s y z y g o s p o r Rhizopus nigricans b e z ś l a d u z a r o d n i jako dowód wybitnego wpływu powietrza nasyco­

nego parą wodną. Dwie z tych k u l­

tu r jedynych w swoim rodzaju utrw ali­

łe m , — je d n a je s t własnością pracowni anatomii i fizyologii roślin w Krakowie, druga profesora Ikerio w Tokio.

W ciągu mych obserwacyj nad Zyg.

Vuilleminii i Moellerii zauważyłem (17), że oba te gatunki, o ile rosną na płytkach Petrego na odpowiedniej pożywce (np.

brzeczka piwna)* tworzą wspóJśrridkowo ułożone koła zygospor, jaśniejsze lub ciemniejsze, zależnie od mniejszej lub większej ilości zygospor. Współśrodko- w'ość kół zygospor w k ulturach pokojo­

wych j e s t prawdopodobnie wyrazem w a­

hań tem peratury dziennej i nocnej, po­

budzającej lub osłabiającej wzrost. Zyg.

Vuilleminii badałem dokładniej i otrzy­

mywałem dowolną ilość kół zygospor, przez krótkotrwałe wkładanie płytki Pe­

trego do lodu; każdemu oziębieniu od­

powiadało zwolnienie wzrostu, przejawia­

jące się wr założeniu pierścienia zygo­

spor. Także pod wpływem k ró tko trw a­

łej narkozy chloroformem otrzymywałem

493 koła zygospor w dowolnej ilości; ile r a ­ zy chloroformowana była kultura, tyle współśrodkowych kół zygospor tworzyło się jako reakcya na narkozę.

U pleśniaków dwudomowych Korpa- czewska (

10

) wykazała, że w braku róż­

nic morfologicznych między płcią + a — można stwierdzić istnienie różnic fizyo- logicznych. Polegają one na tem, że niektóre węglowodany łatwiej zużytko- wuje płeć jedna, niż druga, wr związku z tem, gdy obie pici rosną na tej samej pożywce, jed n a rozwija się silniej i szyb­

ciej w porównaniu z drugą. Własności fizyologiczne obu płci nie dają się zmo­

dyfikować przez czynniki zewnętrzne.

Na tem kończy się szereg badań doty­

czących płciowości pleśniaków.

W nioski.

1

) Pleśniaki są jedno lub dwudomowe, homo i heterotaliczne.

2

) Gatunki dwudomowe mogą rozmna­

żać się także homotalicznie, czyli dwudomowość nie je s t cechą bez­

względnie stałą.

3) Prócz gatunków jedno i dwudomowych istnieją formy hemihomotaliczne i for­

my hemiheterotaliczne.

4) Stosunek ilości zygospor do ilości za­

rodni je s t cechą gatunkową stałą, — różną u różnych gatunków.

5

) U jednych pleśniaków przeważa ła­

twość rozmnażania płciowego nad bez- płciowem (np. Zyg. Vuiłleminii, Moel­

lerii), u innych odwrotnie (np. Rhi zopus nigricans i t. d.).

6)

Prócz

Avarunków w e w n ę t r z n y c h , na

sposób

r o z m n a ż a n i a się p l e ś n i a k ó w w p ł y w a j ą w a r u n k i z e w n ę t r z n e .

7) Pożywki bogate w węglowodany sprzy­

ja ją produkcyi zygospor.

8

) Pożywki z przewagą substąncyj or­

ganicznych bogatych w azot korzyst­

ne są tylko do rozwoju w egetatyw ne­

go, niedogodne do rozmnażania płcio­

wego.

9) Możność mutacyi z wiadomych lub nie­

wiadomych powodów. (Blakeslee — M.

Mucedo,Namysłowski — Z.Yuilłemini:).

W SZECH ŚW IA T

494 WSZECHSWIAT

j

SIŚ 3 i

L ite ra tu ra.

1. B la k esieo A . F. S ex u a l R ep rod u ction in th e M ucorineae. P roc. o f th e A m or. A kad. o f A rt. a. Sc. 1904.

2. B la k e sle e A. F . Z y g o sp o r e g e r m in a tio n in th e M ucorineao. A n n a les M y c o lo g ic i. 1906.

3. B la k e sle e A. F. H e th e r o th a lism in bread m ould. B ot. G azet. 1907.

4. B la k e sle e A . F . Z y g o sp o r e s and se x n a l stra in s in th e com inon bread m ou ld R h izop u s n ig r i­

cans. S c ien ce. 1906.

5. M. C orm ick. H om oth alism in R h izop u s. B o t.

G azet. 1911.

6. F alk. D ie B e d in g u n g e n u. d. B e d e u tu n g d.

Z y g o te n b ild u n g b. S p orod in ia gran d is. C ohns B e itr a g e tom 8.

7. H a g e m O. U n te r su c h u n g e n iiber n o r v e g is e h e M ucorineon. V id e n sk a b sse lsk a b e ts S k rft. Chri- stian ia. 1908.

8. H a g e m O. N e u e U n to r stic h n n g e n iib er n or v e g is c h e M u co rin ee n .A n n a les M y c o lo g ic i 1910- | 9. H am aker. A cu ltu re m ed iu m for th e z y g c s p o -

res o f M ucor s t o lo n ;fer. S c ie n c e 1906.

10. J. K o rp a cze w sk a . Sur le d m o r p h is m e p h y - sio lo g iq u o d e q u elq u es M u c o r in e e s h e th e r o - th a llią u e s. B u li. d. 1. S o c. bot. d. G en eve. 1909.

11. K leb s. P h y s io lo g ie d. F o r tp fla n z u n g p in iger P ilz e . Spore d in ia g ra n d is. Jah r. f. w iss. B o ­ tanik 1898.

12. K leb s. TJeber Spor d nia gran d is. B o ta n . Zei- tu n g . 1902.

13. K om inam i. B io lo g , p h y sio l. U n te r su c h u n g e n iiber S ch im m elp ilze. T o k y o . 1909.

14. L eu d n er. L e s M u co rin ee s de la S u U se. B ern.

1908.

15. N a m y sło w sk i. R h iz o p u s n ig r ic a n s e t le s con- d itio n s de la fo rm a tio n de se s zy g o sp o r e s- B u li. d. 1. A cad . d. Sc. d. C racovie. 1906.

16. N a m y s ło w s k i. Z y g o r h y n c h u s V u ille m in ii, une n o u v ello M ucorinee is o le e du s o l e t c u l t iv e e . A n n a les M y c o lo g ic i. 1910.

17. N a m y sło w sk i. S tu d ie n iiber M u co rin ee n . B u li.

d. 1’ A cad. d. S e. d. C racovie. 1910.

18. W iś n ie w sk i. E in flu ss d. a u sseren B e d in g u n ­ g e n a u f d. F ru ch tfo rm b. Z y g o r h y n c h u s M oelleri. B u li. d. 1’ A cad. d. Sc. d. C racoyie.

1908.

D r Bolesłaio N am ysłow ski.

Korespondencya Wszechświata.

Kom eta 1911 b.

Kometa 1 9 1 1 b, odkryta cln. 6 b. m. w obser- watoryum faicka w Kalifornii przez p. C.

Kiesa, widzialna jest obecnie przez lornetkę

[ na granicy gwiazdozbiorów By ka i Perseusza, na lewo od gwiazdy £ tej ostatniej konste- lacyi. Dn. 22 i 23 b. m., . obserwowana przez małą lunetę pomiędzy g. 1 a 2 po póinooy, kometa miała postać prawie okrą­

głej masy światła (istnieje — zdaje się — słabe wydłużenie w kierunku SSW ), silnio zagęszczonej ku środkowi, o średnicy 2,5 — 3 '.

YY^arkocza nie można było dostrzedz; sła­

by blask księżyca i świt utrudniały obser- wacyę.

Stanisław a Kosińska Aleksandrówka, dn. 25 VII 1911.

KRONIKA NAUKOWA.

Szybkość m ateryi w ogonie kom ety Hal- leya. Szybkość materyi w ogonie kom ety Halleya została obliczona na podstawie prze­

sunięć niektórych wyraźniejszych zgęszczeń.

Ogony komet nie są bowiem jednostajne, jak je zw ykle przedstawiają ryciny, lecz często składają się z kilku mniej lub więcej ś w iecących zgęszczeń (jak np. ogon komety Roerdama 1893 II; na fotografii tej komety widać wyraźnie kilka skupień, połączonych ze sobą materyą mglistą). Takie obliczenie szybkości materyi w ogonie komety' Halleya przeprowadzili: Barnard, Lowell i Oomas Sola. W yniki ich badań zgodnie świadczą, że im zgęszczenie dano znajduje się dalej od g ło w y kom ety, tem szybkość jeg o jest większa. Astronom Lowell otrzymał dwa zdjęcia fotograficzne komety Halleya; prze­

ciąg czasu pomiędzy owemi dwoma zdjęcia­

mi wynosił godzinę. Na ty c h zdjęciach wi­

dać cztery zgęszczenia (w ęzły) wyraźne w różnych odległościach od głow y od 1°28' do 6°15f. Pomiaryo dpowiednio przeprowadzo­

ne dowiodły, że szybkości ty c h czterech zgęszczeń w3rnosiły 21,8; 27,5; 31,5 i 47,5 km na sekundę.

Podobne szyTbkości otrzymał Pickering, obserwując kom etę 1892 I Swifta. Oddzie­

lanie się zaś poszczególnych kłębów materyi kometowej od jądra można objaśnić działa­

niem odpychająeem słońca na materyę o g o ­ na komety.

M. B.

Ciśnienie i zw iązki gazowe. Badania Springa wykazały, że ciśnienie ułatwia re- akcye chemiczne pomiędzy ciałami stałemi.

W świeżo wydanej rozprawie (Journal de chimie physiąue, sty czeń 1911) E. Briner i ś. p. A. Wroczyński badają reakeye, m o ­ gące się w y tw orzyć w układach gazow ych