Władysław Szczepański
"Apotheker und Apotheken in
Ost-und Westpreussen 1397-1945",
Hansheinrich Trunz, Hamburg 1992 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 317-319
nym zam ieszczono wiele fo to g rafii innych elem entów op raw — klam er, grzbietu, obcięć k a rt, czy pow iększenia p la k iet n aro ż n y ch i zn a k u im iennego złotn ik a. Są w y konane z precyzją zasłu g u jącą n a najw yższą ocenę, chociaż są nieco gorsze od oryginałów przechow yw anych w O ddziale S tarych D ru k ó w U M K , a p o k az an y c h m i przez kierow n ik a O ddziału, k u sto sz a d yp lo m o w an eg o M a rię S tru ty ń sk ą. A u to rem zdjęć jest zastępca d y re k to ra In sty tu tu Z a b y tk o zn aw stw a i K o n serw a to rstw a U M K w T o ru n iu , m g r W acław G ó rsk i. W y k o n a ł je w la tac h osiem dziesiątych, ale w album ie n ie znalazłam d aty. W acław G ó rsk i, a u to r w iększości zdjęć, zasługuje n a szczególne w yróżnienie, a nie tylko w ym ienienie go w śród innych n a karcie redakcyjnej.
P o m a teria le ikon o g raficzn y m n a stę p u ją szczegółow e objaśnienia d o każdego jego ujęcia. Z ałącz o n e są też w ykazy: zaginionych op raw , pism zaw artych w S rebrnej Bibliotece, w yb ran y ch publikacji jej pośw ięconych o raz placów ek przechow ujących srebrne opraw y.
S zkoda, że w ta k p ięknym w ydaniu album ow ym p rzy trafiły się błędy k o rek to rsk ie w pisow ni nazw isk, np. R h ö d in g er (s. 30) i błędnie R ö d in g er (s. 92), B rau b ach (s. 30) i p o p raw n ie B rubach (s. 87).
P o dstaw ow ym w alorem om aw ianej m o n o g rafii je st w zbogacenie historii Srebrnej B iblioteki o now e fak ty i ich in te rp re tac ję o raz ik o n o g rafic zn a d o k u m e n ta c ja aż 18 z 20 w olum inów , k tó re j ą tw orzyły. Ja n u sz T o n d el zap rezen to w ał kolekcję w logicznym układzie, u k az u ją c w sposób pełny i ciekaw y jej w alory artystyczne i historyczne. C zasam i tru d n o m u było zm ieścić się w w ąskich ram ach w yznaczonych p rzedm iotem b ad a ń . Z ain tereso w an ia i b o g a ta w iedza Ja n u sz a T o n d e la o historii P ru s K siążęcych pozw oliła m u n a sw o b o d n e dygresje i in form acje tak że o ludziach i rzeczach p o śred n io tylko zw iązanych ze srebrnym i opraw am i. C zasam i a u to r intry g u je czytającego i zm usza go d o dalszych p o szu k iw ań , ja k to m a miejsce np . p rzy inform acji o u nikatow ym egzem plarzu in k u n a b u łu p o m o rsk ie g o im p re so ra J a k u b a K arw ey sse g o 2.
P rz ed sta w io n a przeze m nie p u b lik a cja zasługuje n a uw agę nie ty lk o bibliologów , h istoryków , ale i h isto ry k ó w sztuki, a także tych w szystkich, k tó ry m b liska je st sztu k a książki i złotnictw a. A sw oją d ro g ą , ciekaw e byłoby spojrzenie fachow ców , m istrzów używ ających d o swej tw órczości sreb ra, n a tę w yjątk o w ą kolekcję p rzezn aczo n ą przez jej fu n d a to ró w ty lk o d o podziw iania.
Z o ja Jaroszew icz-Piereslawcew
Recenzje i om ówienia
317
Hansheinrich Trunz,
Apotheker und Apotheken in Ost- und Westpreussen 1397
—1945,
Verein für Familienforschung in Ost- und Westpreussen e.V. Quellen, Materialien und Sammlungen zur altpreussischen Familienforschung (OM S) Nr 5, Hamburg 1992, ss. 397 + 17.
P ra ca składa się z dziew ięciu rozdziałów . W przedm ow ie p o d a n a je st k ró tk a h isto ria ap te k a rstw a w P ru sa ch W schodnich i Z ach o d n ich .
Pierw sze ap tek i pow staw ały n a zam kach w państw ie krzyżackim w X III w., a n astępnie w m ia sta ch — p o je d n e j w 1397 r. w E lblągu, w 1 4 2 0 1. w K rólew cu n a S tarym Mieście; cztery w ym ienione zostały w 1445 r. w T o ru n iu . Były one raczej k ram am i niż aptekam i. W X V I w. n a stą p ił w yraźny rozw ój ap tek a rstw a . Przyczyniło się d o tego: 1) upow szechnienie now ych leków z tro p ik a ln y ch roślin z Indii, In donezji i A m eryki, tj. krajów o d k ry ty ch w m o rsk ich p o d ró ża ch K o lu m b a i V asco d a G am y; 2) now e o d k ry cia
2 C hodzi o w y d a n ie w ję z y k u niem ieckim w M a lb o rk u w 1492 r. Ż y w o ta iw . D o ro ty, p a tro n k i P ru s, a u to rs tw a J a n a z K w idzyna.
318
Recenzje i omówienia
alchem ików , ja k zw iązki rtęci, arsenu i inne; 3) w ynalazek d ru k u , k tó ry upow szechnił wiedzę lekarską.
W pływ tych czynników d a ł się odczuć tak że w państw ie krzyżackim . P o sekularyzacji, w 1555 r., książę A lb rec h t w ydał pierw sze „Z arząd zen ie ap tek a rsk ie” , w 1563 r. drugie, w k tó ry m p o d a n e zostały p ra w a i obow iązki ap tek a rz a, je g o w ykształcenie o ra z zapow iedziane k o n tro le pom ieszczeń apteki.
W 1683 r. wielki elek to r, Jerzy F ry d e ry k , w ydał now e „Z arząd zen ie a p tek a rsk ie” , daw ał now e przyw ileje n a apteki, k tó re były dziedziczne, ale m o ż n a je było sprzedać, w przeciw ieństw ie d o koncesji, udzielanych p o 1810 r., przydzielanych konkretnej osobie.
W 1768 r. o głoszono zarządzenie stanow iące, co m o g ą sprzedaw ać kupcy i kram arze, a co d o zw olone je s t jed y n ie d o sprzedaży w aptekach. T rucizny i leki m ożna było sprzedaw ać jedynie p o uzyskaniu zezw olenia w ładz.
W k ońcu X V II w. było w K rólew cu 10 ap te k , a w pozostałej części ów czesnych P rus — 24. N a p o cz ą tk u X IX w. było w P ru sach ju ż 80 aptek.
D alszy p o stę p w dziedzinie leków n astąp ił po zsyntetyzow aniu w 1828 r. m ocznika przez W öhlera, a więc zw iązku w ytw arzanego przez organizm ze zw iązku nieorganicz nego. N a stą p ił w ów czas rozw ój przem ysłu farm aceutycznego, w ym agający o d pow ied niego w ykształcenia. P o w stała sp o ra lite ra tu ra farm aceutyczna.
A p tek a rze b rali udział w adm inistracji m iast, ja k i pań stw a, zajm ując eksponow ane stanow iska. N ależeli d o p a try c ja tu m iejskiego. A bo n o w ali czasopism a z różnych dziedzin. P ro d u k o w ali w a p tek a ch w odę do oczu, p lastry angielskie itp. Z akładali b row ary, cukrow nie, tłocznie oleju, w ytw órnie m ydła itp.
Interesow ali się b o ta n ik ą . M ieli różne h o b b y , np. zbieranie starych zbroi i m alarstw a. Z ajm ow ali się także p o lity k ą , byli w ybierani n a posłów , należeli d o lóż m asońskich.
W 1901 r. zo stała p o w o ła n a Izb a A p tek a rsk a. N ależenie d o niej było ju ż o bow iąz kowe. W a rto d o d ać , że ju ż w 1820 r., ja k o stow arzyszenie d o b ro w o ln e, p ow stało zrzeszenie a p tek a rz y w p ółn o cn y ch N iem czech. W 1842 r. pod przyw ództw em ap tek a rz a z K rólew ca zaw iązało się zrzeszenie ap tek a rz y , z któ reg o w 1923 r. p o w sta ła W schodnio- p ru sk a Izb a A p tek a rsk a.
W 1838 r. je d n a a p te k a w obw odzie G u m b in n e n (do 1905 r. należały tu całe M azury) p rzy p a d ała n a 18 000 m ieszkańców ; w 1892 r. w P ru sach W schodnich ju ż n a 14 952, gdy w P rusach Z ach o d n ich n a 13 275 m ieszkańców .
T ru n z p o d aje także p o w iąz an ia ro d zin n e ap tek a rz y z p oetam i, pisarzam i, ja k np. Jo h a n n em S cho p en h au erem (nie mylić z filozofem ).
N a zakończenie W stępu T ru n z po d aje źró d ła , k tó re w ykorzystał w swej pracy i gdzie złożył swe o p rac o w a n ia o ap tek ach .
A u to r załączył m a p ę W schodnich- i Z achodnich P rus z granicam i poszczególnych pow iatów .
T rzecia część p rac y to p o n u m e ro w a n y w ykaz alfabetyczny ap tek a rz y z inform acją, kiedy uzyskali ap ro b a cję , m iejscow ość, w której pracow ali, ew entualnie inne w iadom ości z ich życia. W ym ienił 3576 nazw isk. W ósm ym rozdziale (N a ch tra g ) uzupełnił listę aptekarzy o ra z m iejscow ości z n u m e ra m i ap tek a rz y w nich czynnych.
W czw artej części p rac y a u to r w ym ienił poszczególne prow incje, okręgi rejencyjne i pow iaty. W k ażdym pow iecie w ym ienił m iasta, a w nich apteki z p o d an iem nazwy, ro k u p o w sta n ia i liczby, p o d k tó r ą uw zględnieni zostali ap tek arze, którzy byli jej w łaścicielam i, lub w niej pracow ali. W ym ieniono 242 m iejscow ości, w których były apteki.
W piątej części zam ieszczono w ykaz alfabetyczny m iejscow ości z p o d an iem prowincji o raz n u m eru p o w iatu i nazw y.
kach, p o d a n o receptę K o p e rn ik a o raz ró żn e ciekaw ostki, np . koncesje n a nap o je w yskokow e, in fo rm ac je o w ym aganym w ykształceniu ap tek arzy itp.
R o z d ział siódm y zaw iera literatu rę : w y korzystane źró d ła (223 pozycje, pod nie któ ry m i n u m e ra m i je st po k ilka o p raco w ań ), lite ra tu ra nie w ykorzystana, w ym ieniona je st w 64 pozycjach, rów nież tu p o d n iektórym i pozycjam i w ystępuje p o k ilk a prac.
P o spisie treści T ru n z p o d a je w ydaw nictw a V ereins für F am ilien F o rsc h u n g in O st- und W estpreussen z p o d an iem treści poszczególnych tom ów , o raz spis p ra c specjalnych. N a k o ń cu p o d a ł za w arto ść roczn ik ó w „A ltpreussische F o rsc h u n g e n ” od 1924 d o 1943 r.
P ra c a H . T ru n z a m oże być p o ży teczn a nie ty lk o d o o p rac o w a n ia histo rii poszczegól nych ap tek , ale rów nież d o p rzed staw ien ia dziejów poszczególnych m iast i biografii rodzin. Jest to p ra c a in teresu jąca, m oże służyć p o m o c ą p rzy wielu op raco w an iach historycznych.
W ładysław Szczepański
Recenzje i om ówienia
319
Christian Graf von Krockow,
Begegnung mit Ostpreußen
, współpraca: Alexander- -Pascal Graf von Bellenhaus, Stuttgart 1994, Deutsche Verlags-Anstalt, ss. 317, il., mapy na wyklejkach.C h ristian h r. von K ro ck o w , p o to m e k znanego pom o rsk ieg o ro d u arysto k raty czn eg o , należy d o najb ard ziej cenionych w spółczesnych publicystów niem ieckich. P ro feso r n a u k politycznych uniw ersytetów w G etyndze, S aarb rü ck e n i F ran k fu rcie nad M enem , a od 1969 r. niezależny b ad a c z i publicysta, urodził się w 1927 r. w R u m sk u n a P o m o rzu Z ach o d n im . P o ucieczce w 1945 r. osiadł w N iem czech Z ac h o d n ich , gdzie studiow ał socjologię, filozofię i praw o . Jest w spółpracow nikiem licznych czasopism , w tym w ydaw anego przez M a rio n hr. D ö n h o ff h am b u rsk ieg o ty g o d n ik a „D ie Z eit” , wielu rozgłośni radiow ych i stacji telew izyjnych (N D R ). O głosił wiele p ra c naukow ych i eseistycznych, z k tórych najw ażniejsze to Die Entscheidung. Eine Untersuchung über
E rnst Jünger, C arl S ch m itt, M artin H eidegger (1 9 5 8 ,21990); W arnung vor Preußen (1981); G ewalt fü r den Frieden? (1983); D er W andel der Z eiten (1984); Die Reise nach Pom mern. B ericht aus einem verschwiegenen L a n d (1985); Friedrich der Große. Ein Lebensbild (1987); P olitik und m enschliche N a tu r (1987); Die Stunde der Frauen (1988; wyd. pol. pt. C zas kobiet, 1990); H eim at. Erfahrungen m it einem deutschen Them a (1989); Die D eutschen in ihrem Jahrhundert 1890— 1990 (1990); Fahrten durch die M a rk Brandenburg (1991); Preußen— eine B ilanz (1992); D ie D eutschen vor ihrer Z u k u n ft (1993). Z ajm ow ał się w nich
trze m a kom pleksam i py tań : politycznym i p ro b lem am i św iata u schyłku d o b y k o n fro n tacji su p e rm o c arstw , m iejscem N iem iec we współczesnej E u ro p ie i wreszcie dziedzictw em P rus. K ro c k o w dążył w p rac ach pośw ięconych tem u o sta tn ie m u tem atow i d o naśw ietle n ia P ru s za ró w n o od pozytyw nych, ja k i negatyw nych stro n . W skazyw ał n a m ultietniczne i m u ltik u ltu ro w e korzenie niezw ykłego tw o ru , ja k im było p ań stw o pruskie. K ro ck o w u bolew a n ad rozw ojem sytuacji w X IX i X X w., k tó ry d o p ro w a d ził d o zaniku daw nych lokalnych w sp ó ln o t, p ołączonych jedynie lojaln o ścią w obec d y nastii H ohenzollernów . S ta ra się zarazem o d k ry ć k orzenie w ydarzeń, k tó re dop ro w ad ziły d o p o w sta n ia zjednoczonego p a ń s tw a i n a ro d u niem ieckiego p o 1871 r., a p otem tragedii lat nazizm u. Swój sto su n ek d o tw órczości historycznej a u to r ujął w słow ach: „B o jeśli dow iem y się, skąd przy ch o d zim y , m y [Niemcy] nauczym y się m oże n aw et chodzić nie b łąd ząc ani nie up ad n iem y p o n o w n ie ” 1.
O so b n e m iejsce w śród książek C h ristia n a von K ro c k o w a, pośw ięconych P rusom ,
