A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA O ECONOM IC A 19, 1982
Stanisław Szukalski’
CZYNNIKI W YW O ŁUJĄCE ZMIANY W STRUKTURZE GOSPODARKI
i. W STĘP
W ostatnim dw udziestopięcioleciu w literaturze ekonom icznej o b ser-w uje się znaczny ser-wzrost zainteresoser-w ania problemami przekształceń stru-kturalnych w gospodarce. Stały się one jedną z dziedzin teorii wzrostu i rozw^oju gospodarczego. Zainteresow anie to znalazło w yraz w licznych pracach 'teoretycznych, podejm ujących próbę sform ułowania teorii zmian strukturalnych oraz w wielu opracow aniach badaw czych, m ających na celu em piryczne zbadanie strukturalnych praw idłow ości rozwoju gospo-darczego. Szczególnie silnie Cen kierunek badań rozw ija się na Zachodzie, choć także w Polsce wymienionemu problemowi pośw ięca się coraz w ię-cej uw agi1. W ynika to przede w szystkim z faiktu, że w aktualn ej strategii rozw oju społeczno-gospodarczego przyspieszenie zmian strukturalnych jest jednym z je j czołcwycli elem entów, podyktowanych koniecznością dalszego unowocześnienia struktury naszej gospodarki. Proces unowo-cześniania struktury gospodarki polega na takich jej przekształceniach, które zapew niają zwiększenie poziomu przeciętnej w ydajności pracy po-przez w zrost udziału gałęzi o w ysokiej w ydajności pracy, bądź takich zmianach strukturalnych, które polegają na wzroście udziału gałęzi
pro-• Dr, adiunkt w Instytucie Ekonomii Politycznej UL.
1 W literaturze zagranicznej do znaczących pozycji należą m. in.: C. C l a r k , The Conditions ol Economic P rogress, Londyn 1957; J . F o u r a s t i e , Die G rosse H ollnung des zw anzigsten Jahru nderts, Koln-Deutz 1954; S. K u z n e t s , Economic Growth ol N ations. Total Output Production Structure, C am bridge M ass. 1971; J . S c h u m p e t e r , Teoria rozw oju gospodarczego, W arszaw a 1960. W p olskiej natom iast; Struktura produkcji przem ysłow ej. M etody badania i kierunki zmian, praca zbiorow a pod red. J. L i s i k i e w i c z a , W arszaw a 1977; i d e m , W arunki selektyw -nego rozw oju gałęzi przem ysłu. Problemy strategii gospodarczej, W arszaw a 1971; S. M a r c i n i a k , Struktura produkcji a dynam ika wzrostu gospo darczego, W arsza-w a 1970; i d e m , Proporcje i struktura gospodark i so cjalisty czn ej, W arszaarsza-w a 1976; P. K a r p u ś , Zmiany strukturalne a rozw ój gospodarczy, W arszaw a 1978.
dukcji ważnych z punkłu widzenia zapewnienia warunków do rozwoju nowoczesnej struktury konsumpcji. Dlatego badania nad strukturą go s-podarczą są aktualne i celowe dla oceny działań gospodarczych w tym zakresie, a ponadto mogą służyć jako narzędzie oceny działalności go s-podarczej danego układu ekonomicznego (gospodarka, gałąź, przedsię-biorstwo i bp,) z punktu widzenia w ykorzystania intensywnych czynni-ków rozwoju. Zmiany strukturalne bowiem zaliczane są do jakościo-wych czynników wzroslu produkcji, mogą one wpływać stym ulująco na rozwój układu lub powodować zwolnienie jego tempa wzrostu.
Badania zmian strukturalnych m ają ponadto duże znaczenie z uwagi na ich postulatywny charakter w prognozowaniu i planowaniu przysz-łych przeobrażeń struktury, zapew niających wzrost nowoczesności g o s-podarki.
Z uwagi na to, że gospodarka jest układem ekonomicznym ogromnie skomplikowanym, skłaaającym się z wielu elementów (które sam e są mniej lub bardziej złożonymi strukturami) powiązanych ze sobą w ielo-rakimi współzależnościami, zachodzi potrzeba badania w ielopłaszczyz-nowego i wieloszczeblowego. Chodzi tu nie tylko o analizę struktural-nych przeobrażeń na szczeblu makroekonomicznym, ale także o bada-nia zmian dokonujących się w mezo- i mikroskali. „A by prawidłowo rozstrzygać problemy struktury w spółczesnego przemysłu, nie w ystar-czy już dziś ograniystar-czyć się wyłącznie do analizy grup A i B ystar-czy takich grup przemysłu, jak paliwowo-energetyczny, chemiczny, hutniczy, bu-dowy maszyn itd. Obecnie, każda z tych gałęzi to w gruncie rzeczy ogromny i skomplikowany kompleks posiadający sw oją własną struktu-rę j własne proporcje... Efektywność produkcji przemysłowej określa głównie właśnie m ikrostruktura..."2 Artykuł stanowi próbę prezentacji najw ażniejszych czynników w yw ołujących przekształcenia strukturalne w gospodarce, a także jest próbą zaprezentowania poglądów, głównie polskich ekonomistów, na interesujący nas problem.
2. W SPÓŁZALEŻNOŚĆ WZROSTU GOSPODARCZEGO
ORAZ PRZEKSZTAŁCEŃ STRUKTURALNYCH W GOSPODARCE
Zmiany strukturalne są uznawane przez teorię ekonomii za główny środek oraz impuls pow odujący przyspieszenie wzrostu gospodarczego, a także jako skutek tego wzrostu. A zatem, nie można kompleksowo analizować czynników wzrostu gospodarczego, jeżeli nie uwzględni się
2 S. A. C h e j n m a n , D oskonalenie struktury produkcji przem ysłow ej i je j intensytikacja. Produkcja, akum ulacja, spożycie, W arszaw a 1967, s. 229.
czynnika strukturalnego. Pogląd ten głosi zgodnie w iększość ekonom is-tów,- istnieją natom iast rozbieżności co do metod oraz środków kształ-tujących pożądane kierunki zmian struktury społecznej i ekonom icznej. W ynikają one głównie z różnych podejść system ow ych do tego zaga-dnienia.
Ju ż sam a definicja lozw oju goisipodarczego podkreśla w yraźnie znaczenie zmian strukturalnych w tym procesie, jak o czynnika jak o ścio -wego. Rozwój gospodarczy określa się bowiem jak o proces ..zmian w gospodarce, dotyczący przede w szystkim przekształceń jakościow o - -strukturalnych w rozbudowie gospodarki narodow ej, w yw ołany rozwo-jem sił wytwórczych, zapew niających odpow iedni w zrost produkcji i konsum pcji, jak też w ynikające stąd zmiany stosunków i sposobów produkcji oraz stosunków społecznych"3. Zacytow ana definicja ekspon u-je w procesie rozwoju rolę przekształceń jakościow o-strukturałnych, przez które należy rozumieć nie tylko ilościow e zm iany struktury kon-sum pcji i produkcji, a więc tych elem entów, które stanow ią istotę w zrostu gospodarczego i sk ład ają się na pojęcie procesu rozwoju g o s-podarczego, ale także zmiany jakie zachodzą w stosunkach społecznych i ekonom icznych (pogłębianie się procesów kooperacji, specjalizacji prdukcji, zmiany typu socjalnego, zmiany w strukturze społecznzaw o-dowej ludności itp.).
W ielu ekonom istów w yraźnie w yodrębnia m utacje strukturalne w gospodarce jako czynnik wzrostu i rozw oju gospodarczego. Na przy-kład I<. Secom ski4 zmiany struktury społeczno-ekonom icznej uważa za jeden z czynników ekonom icznych o charakterze nowoczesnym (obok łakich, jak; postęp organizacji, techniki i nauki, m iędzynarodow y po-dział pracy), w pływ ających na w zrost gospodarczy. Do tej grupy czyn-ników ekonom icznych zalicza także czynniki tradycyjne, tj. zasoby pra-cy żyw ej, m ajątek trwały i bogactw a naturalne. Ponadto, obok czyn-ników ekonomicznych, w yszczególnia jeszcze czynniki: specjalne (pro-porcjonalna struktura5 i harm onijna rozbudowa gospodarki narodow ej) i społeczne (powiązania infrastruktury ekonom icznej i społecznej, czyn-niki rynku). Autor stoi na stanowisku, że w m iarę przechodzenia do wyższych faz rozwoju, czynniki o charakterze nowoczesnym zaczynają odgryw ać istotną rolę. Postuluje więc uzupełnienie formuły w zrostu ekonom icznego gospodarki socjalistycznej, sform ułow anej przez M.
Ka-! M a/a encyklopedia ekonom iczna, W arszaw a 1974, s. 716.
4 K. S e c o m s k i , Elementy polityki ekonom icznej, W arszaw a 1970.
5 Chodzi tiitaj o taką strukturę, która zapewni rytm iczne tempo wzrostu go sp o -darczego. W w arunkach szybkiego w zrostu gospodarczego m ogą bowiem pojaw iać się dyspropo rcje strukturalne o charakterze przem ijającym lub w zględnie stałym . Szeroko na ten temat pisze S e c o m s k i , op. cit., s. 130 i n.
leckiego, o człon w yrażający wpływ owych czynników. Formuła na stopę wzrostu gospodarczego ma więc następującą posiać6:
r = — * - - a + u + 2n p, m D
gdzie:
-j^ — stopa inw estycji produkcyjnych, m — współczynnik kapitałochłonności,
a — współczynnik zm niejszenia dochodu narodow ego na skutek sta-rzenia się aparatu w ytw órczego,
u — w spółczynnik zw iększenia dochodu narodow ego na skutek u s-prawnień niezależnych od inwestycji,
2'np — w yraża wpływ czynników now oczesnych n/w; ujm uje wzrost dochodu narodow ego na skutek wpływu: osiągnięć nauki, techniki i organizacji, m iędzynarodow ego podziału pracy, rozwoju społecznego i kulturalnego, a w szczególności w ykształcenia kadr, przekształceń stru-kturalnych w gospodarce, działania czynników specjalnych (proporcjo-nalność struktury, zrównoważonego wzrostu gospodarczego).
Z np = njp! + n2p2 + n3p 3 + n ^ + nsp5... gdzie:
Pi— 5 — współczynniki w ykorzystania wymienionych czynników.
Również J. P ajestka7 zmiany strukturalne w gospodarce, a w szcze-gólności przeobrażenia strukturalne produkcji, zalicza do jakościow ych czynników rozwoju gospodarczego — obok techniki, um iejętności i pos-taw ludzkich. Rozwój intensywny, a więc taki w którym decydujące znaczenie odgryw ają czynniki jakościow e, powinien prowadzić do zmian strukturalnych pow odujących podniesienie efektywności ekonom icznej, sprzyjać szybkiem u wprowadzaniu innowacji technicznych i opierać się na dynamicznym w zroście kw alifikacji ii tw órczych wartości ludzkich5. Jeszcze w yraźniej rolę przeoibrażeń strukturalnych w procesie rozw oju ekonom icznego podkreślił S. M arciniak definiując go jako , zmiany stru -ktury produkcji i stru-ktury organizacji funkcjonowania danej gospo-darki"*.
N ależy zgodzić się w zupełności ze stanow iskiem cytow anych au to-rów w kwestii ujęcia czynnika zmian strukturalnych jako istotnego
ele-c Ibidem, s. 301 lub T. M a d e j , Czynniki wzrostu produkele-cji przem ysłow ej euro-p ejskich krajów RWPG, W arszaw a 1972, s. 24.
7 J. P a j e s t k a , Determinanty postępu. C zynniki i w spółzależności rozw oju społeczno-gospodarczego, W arszaw a 1975, s. 35.
* Ibidem, s. 44.
mentu przyspieszającego proces wzrostu gospodarczego. N ależy jed -nak podkreślić, że zmiany strukturalne w gospodarce można rozpatry-wać z dwu punktów widzenia: jako czynnik przyspieszający wzrost gospodarczy i to czynnik o charakterze nowoczesnym i jak o skutek rozw oju i wzrostu gospodarczego, który się iprzez ow e zmiany realizu-je. O kreślone przekształcenia strukturalne jako skutek rozw oju w y raża-ją się we wzroście gałęzi branż nowoczesnych (legitym uraża-jących się w y-soką w ydajnością pracy, co prowadzi do zw iększenia średniego poziomu społecznej w ydajności pracy), gałęzi, które s ą nośnikam i postępu tech-nicznego, stw arzają podstaw y do przyszłych przekształceń, są elem enta-mi um ożliw iającym i zaspokojenie dążeń i aspiracji danego społeczeń-stw a w zakresie wzrostu standardu konsum pcyjnego, przemian społecz-nych. „W zrost gospodarczy prowadzi do zmian struktury gospodarki, przy czym zmiany te o k re ślają z kolei m ożliw ości dalszego wzrostu gospodarczego” 10. W związku z tym strategię zmian strukturalnych na-leży uznać za istotny elem ent składow y ogólnej strategii rozw oju spo-łeczno-gospodarczego. Zatem, polityka strukturalna jest częścią polity-ki ekonom icznej której celem jest kształtow anie proporcji gospodar-czych zm ierzających do podniesienia efektyw ności gospodarow ania.
Państwo socjalistyczne m ające m ożliwości kierow ania, program o-wania i planoo-wania przemian strukturalnych powinno odgryw ać w tym procesie przeobrażeń aktyw ną rolę. Je st to konieczne z punktu widze-nia długofalow ej strategii intensyw nego wzrostu gospodarczego.
W spółcześnie przed polityką zmian strukturalnych staw ia się trzy cele. „Pierw szy — osiągn ięcie w gospodarce takich proporcji strukturalnych, które w rezultacie pozwolą uzyskiw ać m aksym alną efektyw -ność ekonomiczną te j gospodarki. Drugi — w ykorzystanie zmian struk-turalnych jako narzędzia dynam izacji tempa rozw oju gospodarki. Trze-ci — przygotow anie gospodarki, a zw łaszcza przem ysłu do potrzeb przyszłości"11.
Jeżeli mówi się o w zroście efektyw ności gospodarki, należy przez to rozumieć takie zmiany, które zapew niają w zrost społecznej w y d aj-ności pracy. Przygotow anie gospodarki do potrzeb przyszłości oznacza natom iast konieczność rozwoju tych gałęzi gospodarki, od których w przyszłości zależeć będzie rozwiązywanie problem ów w ynikających z kolejnych faz postępu naukowo-technicznego. N ależy podkreślić, że zakres możliwych zmian strukturalnych w gospodarce jest znacznie szerszy w okresach długich niż w okresie krótkim, kiedy dane
zdol10 B. M i n c , Przemiany struktury gospodarczej, [w:] Ekonom ia polityczna so c ja -lizmu. W ybór tekstów, W arszaw a 1971, s. 544.
11 A. K a r p i ń s k i , Polityka zmian strukturalnych w go spo darce — j e j cele i narzędzia, „G osp od arka Planow a” 1974, nr 2, s. 84.
ności produkcyjne ogran iczają możliwości bardziej zasadniczych zmian. Dokonują się one więc w ramach istniejących mocry wytwórczych po-przez zmiany w stopniu ich w ykorzystania. Natom iast w okresie dłu-gim istnieje możliwość sterow ania przemianami na drodze inw estycji w pożądanych dziedzinach produkcji. Z punktu widzenia perspekty-wicznego rozwoju gospodarki, kreow anie pożądanych zmian struktu-ralnych jest więc jednym z najw ażniejszych zadań planu perspekty-wicznego.
3. PO JĘC IE STRUKTURY I K LA SY FIK A C JA STRUKTUR EKONOM ICZNYCH
Pojęcie struktury jest w różny sposób definiowane i używane w w ie-lu znaczeniach. N ajogólniej strukturę można określić jako istnienie określonego układu elem entów w iększej całości. Bardziej szczegółow o termin ten form ułuje A. Karpiński, który przez strukturę rozumie ,.sto-sunek zachodzący pomiędzy elem entam i układu stanow iącym i jego czę-ści składow e, a całoczę-ścią tego układu oraz w zajem ny stosunek pom ię-dzy poszczególnym i jeg o elem entam i"12.
Zdefiniowaniu pojęcia struktury sprzyja także cybernetyczna defi-nicja, która mówi, że „strukturę układu tworzą elem enty, z których składa się układ oraz ich uporządkow ania, tj. ich wzajemne pow iąza-nia. Elementy układu są sam e m niejszym i układam i, m ają sw e w ejścia i w y jścia” 13. Zacytow ane określenia w sposób dość precyzyjny formu- łu ją to pojęcie. N ależy przy tym zwrócić uwagę na dwa momenty; że dana struktura je st zbiorem m niejszych elementów ją tworzących, między którym i zachodzą określone pow iązania oraz, że każdy z tych elementów składow ych tworzy m niejsze układy. Istnieje więc w spółza-leżność pomiędzy różnymi szczeblam i układów, np. układem jest go s-podarka narodow a sk ład ająca się z określonych działów. Te zaś tworzą z kolei m niejsze struktury, na które sk ładają się określone g ałę -zie, ściśle ze sobą pow iązane, w zajem nie na siebie oddziałujące. W ra-mach gałęzi w yróżnić można branże itd.
„K ażda struktura jest m akrostrukturą wobec swoich części i m ikro-strukturą w stosunku do struktury, której część stanowi. M ikrostruktu-ry po siad ają w zględną sam odzielność w obec m akrostruktur; są im jed-nak w jak iś sposób podporządkow an e"14. Zacytow ane definicje
doty-11 Ibidem, s. 81.
13 O. K y n, P. P e l i k a n , C ybernetyka a ekonom ia, W arszaw a 1967, s. 21, cyt. za: J. L i s i k i e w i c z, J . M a c i e j a , Rozw ój strukturalny polsk iego przem ysłu, ,,Ekonom ista" 1970, nr 3, s. 569.
czą ogólnego pojęcia struktury; mogą one także odnosić się do stru k-tur społecznych, ekonomicznych, ekonomiczno^przestrzennych. N asze zainteresow ania sk u piają się wokół struktur ekonomicznych.
Generalnie', „przez strukturę danej gospodarki narodow ej rozum ie-my układ i w zajem ne proporcje podstaw ow ych elem entów tej gospo-darki Chodzi tu m. in. o proporcje pom iędzy działami, gałęziam i gospodarki, proporcje m iędzy typami i formami w łasności itp.
B. Minc przez ogólną strukturę gospodarki rozumie „system pow iązania stosunków ekonomicznych, a w konsekw encji wzajem ne stosun -ki zachodzące w danym okresie między różnymi elem entam i tej g o s-pod ark i” 18. Zdaniem autora na ogólną strukturę goss-podarki składa się szereg struktur cząstkow ych, obejm ujących poszczególne obszary dzia-łania. G rupuje ona szeroki w achlarz zagadnień, począw szy od stosun-ków w łasnościow ych, istniejących w danej gospodarce, po zewnętrzne stosunki gospodarcze17.
W artykule pod pojęciem struktury ekonom icznej rozumieć będzie-my układ ekonomiczny sk ład ający się z poszczególnych sektorów , działów, gałęzi, branż, przedsiębiorstw , p o siad ający określon ą struktu-rę zasobów produkcyjnych, określon ą struktustruktu-rę obrotów z zagranicą, określony układ przestrzenny oraz kieru jący się określonym i norm a-mi postępow ania. M ówiąc o strukturze ekonom icznej należy także wspom nieć o n ajczęściej spotykanej w literaturze k lasyfik acji struktur dokonanej z punktu widzenia rodzaju, czasu i m iejsca. Można więc wyróżnić;
1) strukturę rodzajow ą, która opisuje stosunki ilościow e w układzie charakteryzującym się określonym rodzajem elementów, np. struktura rodzajow a zatrudnienia;
2) strukturę czasow ą, która opisu je stosunki ilościow e pomiędzy elementami układu jednego rodzaju, w yróżniającym się czasem ich w ystępow ania;
3) strukturę terytorialną (inaczej regionalną, przestrzenną), która opisuje stosunki ilościow e między elem entam i tw orzącym i struktury na danym obszarze.
W zasadzie każda struktura ekonomiczna je st agregatem złożonym z różnego rodzaju struktur; żadna bowiem nie w ystępuje sam odzielnie.
15 J . G ó r s k i , In dustrializacja so cjalisty czn a głównym czynnikiem tworzenia struktury gospodarczo-społecznej Polski Ludowej, [w:] Polityka gospodarcza PRL. W ybrane problem y, W arszaw a 1970, s. 8.
16 M i n c, op. cit., s. 547.
17 Ibidem ; L. Z a c h e r, U w arunkow ania i czynniki zmian struktury produkcji, [w:] W pływ przemian w strukturze gałęzio w ej i przestrzennej na w zrost gospodarczy. M ateriały na konferencję naukow ą, cz. 2, Łódź 1974, s. 59.
W praktyce, dana gospodarka zostaje podzielona zgodnie z potrzebami kierow ania gospodarką (planowania i zarządzania) na działy, gałęzie, branże itp. Potrzeby te zostają określone przez istniejące stosunki w łas-nościow e (od których zależy przecież charakter stosunków produkcji w ystępujących w gospodarce), a także przez osiągn ięty poziom rozwoju społeczno-gospodarczego.
W teoretycznych rozw ażaniach ekonomicznych, zależnie od celów analizy oraz przyjętej przez badacza konw encji teoretycznej, dezagre- guje się gospodarką mniej lub bardziej tworząc określone modele teore-tyczne, przy pom ocy których można badać praw idłow ość rozw oju g o s-podarki, warunki je j wzrostu itp. Do modeli najbardziej popularnych, szczególnie w śród ekonom istów zachodnich (choć także w Polsce p o -św ięca się temu modelowi coraz w ięcej uwagi i dlatego nie będziem y go szerzej om aw iać), należy trójsektorow y model strukturalny. Zbudo-w any został przez A. Fishera, a rozZbudo-winięty przez C. C larka i J. F ou ras-tie. W edług tego modelu gospodarkę dzieli się na III sektory. Sektor I — określony jest jako sfera zaw łaszczania dóbr przyrody, II — z a j-m uje się przetwarzaniej-m , III — obejj-m uje szeroko rozuj-miane u sługi18. W polskiej literaturze ekonom icznej spotyka się pięciodziałow y mo-del gospodarki, w którym jak o kryterium podziału produkcji społecz-nej przyjęło charakter i przeznaczenie produktu finalnego danego aziału 19.
18 Z agadnienia te szczegółow o zostały om ówione m. in. w n astęp ujących op raco-w aniach: J. G ó r s k i , Postęp techniczny a przem iany strukturalne raco-w gospodarce, [w:] Postęp techniczny w p rocesie reprodukcji, W arszaw a 1976, s. 203 i n.; M a r c i n i a k , Proporcje i struktura..., s. 84— 89; E. K w i a t k o w s k i , Teoria trzech sek to -rów a k ra je ro zw ijające się, ,,Ekonom ista" 1-970, nr 4, s. 861 i n.
18 Zob. M a r c i n i a k , Proporcje i struktura..., s. 122— 123, a także i d e m , Struk-tura produkcji..., s. 130— 131, 142. Zdaniem cytow anego autora poszczególne działy obejm ują n astęp u jące obszary działania: dział I — w ytw arza trw ałe dobra produk-cy jn e dla całej sfery produkcji m aterialnej (przem ysł przetw órczy p rodu kująproduk-cy środki pracy, budow nictwo); dział II — w ytw arza przedmioty pracy dla całej g osp o-darki (przem ysł w ydobyw czy, rolnictwo, leśnictw o, en ergetyka, m ateriałów budow la-nych); dział III — w ytw arza środki trw ałej konsum pcji (sam ochody, lodów ki itp); dział IV — w ytw arza środki konsum pcji bezpośredniej (np. przem ysł rolnospożyw -czy); dział V — obejm uje usługi m aterialne o ch arakterze produkcyjnym i konsum p-cyjnym (transport, łączność, gastronom ia itp.). M odel ten, zdaniem S. M arciniaka, pozw ala na ocenę struktury produkcyjnej gospodark i, analizę roli poszczególnych działów w kształtow aniu się dynam iki w zrostu dochodu narodow ego oraz oceny stopnia now oczesności gospodarki. Dom inująca pozy cja działu II i IV św iadczy b o-wiem o tym, że gosp o d ark a je st nienow oczesna; gdy przew aża dział I i III mówi się w ów czas, że gosp o d ark a je st w ysoko rozw inięta; gdy, przy dobrze rozw iniętych działach I i III, na pierw sze m iejsce w ysuw a się dział V mamy. do czynienia z n a j-bardziej rozw iniętą ekonom iką. T u taj nasuw a się pew na an alogia do schem atu trój- sektorow ego gospodark i, choć w idać w yraźnie, że problem rozpatryw any je st w
węż-Rozpatrując zagadnienia klasyfik acji struktur należy ustosunkow ać się także do problem u pojęć m akrostruktury i m ikrostruktury. K ry te-rium podziału stanowi tutaj zakres analizow anego przedmiotu. Trzeba pam iętać jednak, że podział ten je st nieprecyzyjny i ekonom iści doko-nują różnej klasyfikacji elementów tworzących te struktury, do jedne-go lub drugiejedne-go rodzaju struktur. N a przykład A. K arpiński20 do m akro-struktury zalicza sektory i działy gospodarki oraz niektóre elem enty podziału dochodu narodow ego, m ianowicie: strukturę konsum pcji, inwe-stycji, strukturę obrotów' z zagranicą. M ikrostrukturę natom iast tworzą jednostki produkcyjne (przedsiębiorstw a, zakłady) oraz grupy w yrobów sk ład ające się na pojęcie asortym entu produkcji. Pomiędzy m akrostruk- turą i m ikrostrukturą istnieją układy pośrednie, na które sk ład ają się gałęzie, branże.
Inaczej pojęcia te rozumie J . Lisikiew icz21. Za układy m akrostruktu- ralne uw aża bowiem działy gospodarki narodow ej oraz w ystępu jące między nimi proporcje, pow iązania. M ikrostrukturą nazyw a relacje m iędzy gałęziam i w przem yśle, budownictwie, rolnictwie. Ju ż te dwa przykłady św iadczą, że ekonom iści różnie o k reślają makro- i mikro-strukturę. A. Karpiński pojęcie m akrostruktury rozumie szerzej, zali-czając do niej także pewne elem enty z zakresu podziału dochodu naro-dowego. Je g o klasyfik acja w ydaje się być bardziej przekonująca, gdyż traktuje gałęzie i branże jak o układy pośrednie pom iędzy makro- i m i-krostrukturą. Nie są to już przecież sensu stricto elem enty mikrostruk- turalne, ale też nie można bezkrytycznie uw ażać je za elem enty makro- strukturalne. Będziemy zatem te układy pośrednie nazyw ać mezostruk-
turą.
4. CZYNNIKI W Y W O ŁU JĄ CE ZM IANY W STRUKTURZE GOSPODARKI
Ja k już w cześniej podkreślono, w procesie rozw oju ekonom icznego w gospodarce zachodzą określone zmiany w je j strukturze. Są one w y -razem tego rozwoju, ale jednocześnie czynnikiem przyśpieszającym ów proces, i w łaśnie ta druga strona zagadnienia — zmiany strukturalne
szym zakresie. Podział gospodarki i sp ecy fik a poszczególnych elem entów sk ła d a ją -cych się na treść ekonom iczną działów św iadczy o tym, że S. M arciniak ro zpatruje jedy n ie sferę produkcji m aterialnej. W ydaje się, że bardziej praw idłow e z punktu widzenia oceny osiągn iętego poziomu oraz zmian rozw oju społeczno-gospodarczego je st rozpatryw anie w modelu całej gospodark i, a w ięc łącznie z szeroko rozum ianą sle rą usług.
20 K a r p i ń s k i, op. cit., s. 81.
81 J. L i s i k i e w i c z , Postęp techniczny a zmiany strukturalne, ..Zeszyty N au k o-we Sokoły Głów nej Planow ania i S ta ty sty k i" 1971, nr 83, s. 124,
jako cziynnik przyśp ieszający rozwój — będzie przedmiotem naszych rozważań w tej części artykułu. Chodzi po prostu o wyodrębnienie i charakterystykę głównych czynników ok reślających daną strukturę ekonomiczną oraz, przede wszystkim, czynników w yw ołujących zmia-ny struktury gospodarki.
W cześniej określiliśm y co rozumiemy pod pojęciem struktury ekono-micznej; teraz należy ustalić na czym p o legają zmiany strukturalne w danym układzie. Przekształcenia strukturalne ozn aczają zmiany re-lacji m iędzy elem entam i danego układu w ramach którego istnieją okre-ślone zależności przyczynow o-skutkow e. „Przem iany strukturalne po-wiązane są z niejednakow ym tempem w zrostu poszczególnych elem en-tów w rozw ijającej się całości. Różne elem enty struktury rozw ijają się z niejednakow ą szybkością i w związku z tym zachodzą przemiany w strukturze jako cało ści"22. Przeobrażenia te mogą mieć dwojaki cha-rakter: ilościow y i jakościow y. Pierw sze są wym ierne i w yrażają się np. w zmianach gałęziow ej struktury produkcji, zatrudnienia; drugie natom iast są niewym ierne. Przykładem drugiego typu zmian struktural-nych m ogą być przem iany w strukturze organizacyjnej gospodarki. Trzeba pam iętać, że zmiany ilościow e są ściśle pow iązane z jak o śc io -wymi i n ajczęściej przechodzą one w zmiany jakościow e. Przykładem są tutaj zmiany w strukturze produkcji, które mogą w yw ołać koniecz-ność przekształceń w strukturze organizacji produkcji, przy czym nale-ży podkreślić, iż dotyczy to najczęściej m ikroskali. Zgodnie z przyjęta w rozw ażaniach koncepcją trójszczeblow ego podziału struktur ekono-micznych z punktu widzenia ich zasięgu (makro-mezo- i m ikrostruktu-ra), zmiany strukturalne m ają podobny charakter. W pierwszym przy-padku dotyczą działów gospodarki; w drugim — gałęzi, branż, układów przestrzenno-czasow ych; w trzecim — przedsiębiorstw , zakładów.
Różni autorzy dokonują rozm aitej klasyfik acji czynników w yw ołu-jący ch przekształcenia strukturalne w gospodarce. W szyscy jednak w skazu ją na dwie zasadnicze przyczyny: zmiany w strukturze popytu społecznego na dobra i usługi oraz postęp techniczny. Oprócz tych przyczyn, n ajczęściej wymienia się jeszcze czynniki instytucjonalne (w ynikające z określonego oddziaływ ania nadbudowy), powiązania zew -nętrzne, zmiany w bazie surow cow ej. Są to już szczegółow e ujęcia.
Zdaniem J . G órskiego23 podstaw ow ych przyczyn przem ian struktu-ralnych należy upatryw ać w praw idłow ościach rozwoju sil w ytw ór-czych. I stąd dwie grupy przyczyn w yw ołujących te zmiany. Pierw sza tkwi w tzw. „praw ach produ kcji" (cechujących poszczególne działy
go^-22 G ó r s k i , Po stęp techniczny..., s. 204. 23 Ibidem, s. 210 i n.
podarki); druga w praw idłow ościach kształtow ania się popytu społecz-nego.
Na potwierdzenie tezy o różnorodności k lasyfik acji czynników w pły-wających na zmiany strukturalne w gospodarce, przytaczam y kilka charakterystycznych ujęć. S. M arciniak24 czynniki te dzieli na dwie podstaw ow e grupy:
1) czynniki związane z poziomem i strukturą sił w ytw órczych oraz ogólnymi cechami produkcji m aterialnej,
2) czynniki związane ze specyfiką socjalistyczn ych stosunków spo-łecznych oraz formą nadbudowy.
Do pierw szej grupy zalicza: rozwój nauki oraz postęp techniczny, w zrost poziomu dochodów realnych, w zrost poziomu kw alifikacji, roz-wój w spółpracy z zagranicą, rozroz-wój kom unikacji w szerokim znacze-niu; druga grupa obejm uje: planowanie centralne, zarządzanie, realizo-wany model industrializacji oraz integracji gospodarczej, realizow any model konsum pcji.
L. Zachor, obok czynników wymienionych przez S. M arciniaka (ina- czej jednak pogrupow anych), wymienia także: zasoby naturalne, w zglę-dy militarne, w pływ trazglę-dycji historycznych25. W yszczególnia się także tempo w zrostu gospodarczego.
J. Lisikiew icz do czynników przekształceń strukturalnych zalicza czynniki m aterialne (zasoby dóbr przyrody i czynniki techniczne), czyn-nik ludzki, pozostałe (czynczyn-niki instytucjonalne, in tegracja m iędzynaro-dow a)26.
W ydaje się, że mówiąc o czynnikach strukturalnych w pływ ających na daną strukturę gospodarczą należy rozpatryw ać je w dw ojaki sp o -sób, mianowicie w ujęciu statycznym i dynamicznym. Pierw sze obejm ują elem enty kształtuujące daną strukturę gospodarczą w określony sp o -sób, w danym momencie. Drugie grupują przyczyny w yw ołujące prze-kształcenia strukturalne gospodarki w czasie.
W tej części artykułu przedstaw im y naszą propozycję klasyfik acji czynników w pływ ających na strukturę produkcji. W związku z tym, że n ajłatw iejsze do uchwycenia są zmiany zachodzące w strukturze pro-dukcji i usług, om awianie czynników kształtujących daną strukturę oraz
24 M a r c i n i a k , Proporcje i struktura..., s. 127.
Z oto. Z a c h e r, U w arunkow ania i czynniki..., s. 72 lub i d e m , Zwiany stru k -turalno-jakościow e w gospodarce w dobie rew olucji naukowo-technicznej, W arszaw a 1977, s. 66— 77.
20 J . L i s i k i e w i c z , Czynniki zmian strukturalnych w przem yśle, [w:] Stru k-tura produkcji przem ysłow ej. M etody badania i kierunki zmian, W arszaw a 1977, s. 22. Por. także k lasy fik a cję czynników zmian strukturalnych przedstaw ioną w p ra-cy: K a r p u ś, op. cit., s. 55,
przyczyn w yw ołujących m utacje strukturalne danego układu ekono-m icznego sprow adziekono-m y do tego typu struktury. Do najw ażniejszych czynników ok reślających daną strukturę ekonomiczną można zaliczyć:
1) czynniki o charakterze społeczno-ekonomicznym:
— istn iejący potencjał w ytw órczy z określonym zestawem użytko-wanych technicznych metod w ytw arzania;
— określona struktura popytu społecznego; — dana baza surow cow o-paliw ow a;
— struktura i poziom zatrudnienia;
— jak o ść nakładów^ pracy żyw ej — poziom i struktura kw alifikacji: — poziom rozw oju nauki oraz upow szechnienie je j osiągnięć, tj. dostępność w iedzy i pow szechność nauczania;
— istniejące powiązania zewnętrzne, tj. w ielkość i struktura ekspor-tu i imporekspor-tu.
2) czynniki instytucjonalne — to przede wszystkim określona polityka społecznoekonom iczna uwarunkow ana w łasnością środków pro -dukcji, poziomem rozw oju społeczno-gospodarczego, system em pow ią-zań zewnętrznych, która je st realizow ana poprzez dany system kiero-wania (planow ania i zarządzania gospodarką), rozwojem nauki itp.
Jeżeli mówimy o czynnikach w yznaczających strukturę ekonom icz-ną w danym momencie, to należy pam iętać o tym, że je st to konsekw en-cja określonych działań i d ecyzji podejm ow anych w tym zakresie w przeszłości. A zatem struktura gospodarcza jest historycznie ukształtowanym stanem . Dla kształtow ania przyszłego stanu struktury go spo darki zasadnicze znaczenie ma bieżąca polityka w tym zakresie, w y ty -czająca kierunki oraz drogi przekształceń. Poprzednio wymienione czyn-niki, rozpatryw ane dynamicznie, stanow ią najw ażniejsze źródła prze-kształceń strukturalnych w gospodarce. A zatem, można je podzielić na dwie grupy:
1) czynniki społeczno-ekonom iczne:
— zmiany w strukturze popytu społecznego, — postęp techniczny,
— zmiany zasobów oraz jak ości siły roboczej,
— zmiany w poziomie rozw oju nauki i metodach jej upow szech-niania,
— przekształcenia w bazie surow cow o-paliw ow ej, — zmiany w e w spółpracy z zagranicą.
2) czynniki instytucjonalne:
— zmiany w system ie zarządzania, kierow ania gospodarki,
— zmiany w polityce społeczno-ekonom icznej, stosunkach w łasnoś-ciowych (np. w zrost sektora uspołecznionego w rolnictwie polskim).
W ymienione przyczyny zmian strukturalnych zostały przedstaw ione na sclmm. 1. O czyw iście pom iędzy tymi czynnikami, które w yznaczają strukturę ekonomiczną oraz w yw ołują je j zmiany, zachodzą określone powiązania i każdy z nich może być przedmiotem szczegółow ej analizy w ykraczającej poza ram y niniejszego artykułu. D latego w naszych roz-ważaniach ograniczym y się jedynie do ogólnego ich scharakteryzow a-nia, przy czym nieco w ięcej uwagi pośw ięcim y zmianom w popycie społecznym oraz postępowi technicznemu, gdyż są to czynniki o zasad -niczym znaczeniu dla zmian strukturalnych.
Dana struktura społecznego popytu na w yroby finalne jest określona przez dwa zasadnicze czynniki: poziom realnych dochodów ludności oraz model konsum pcji. M iędzy tymi elementami zachodzi zależność, bowiem poziom realnych dochodów ludności determ inuje realizację określonego modelu spożycia. M odel konsum pcji zaś, ukształtow any jest przez określone potrzeby autonomiczne zgłaszane przez społeczeń-stwo, (np. tradycje narodow e) oraz pewne elem enty będące wynikiem naśladow nictw a m odelu spożycia innych krajów . Na model konsum pcji wj.lywa także określona polityka państw a, poprzez oddziaływ anie na realne dochody ludności oraz politykę cenową, działalność propagan-dową. N a popyt w pływa również dana struktura zaw odow a, dem ogra-ficzna ludności27.
N atom iast przeobrażenia w popycie na dobra finalne, zgłaszane przez społeczeństw o, są pochodną przekształceń w strukturze potrzeb p o ja-w iających się na skutek: ja-w zrostu dochodója-w społeczeństja-w a, postępu technicznego (który te potrzeby rodzi), zmian w strukturze zaw odow ej ludności. M ogą one w pływ ać na zmiany w postaw ach, poglądach, ideach i stąd przekształcenia w strukturze potrzeb, które, poparte od-powiednimi dochodami, zm ieniają strukturę popytu na tow ary i usługi. W zrost poziomu realnych dochodów ludności prowadzi do zmian w strukturze w ydatków , zgodnie z tzw. prawem Engla, które mówi, że wraz ze wzrostem dochodów realnych, relatyw nie rosną w ydatki na dobra i usługi zasp o k ajające potrzeby w yższego rzędu kosztem dóbr podstaw ow ych. Im w ięc dochody te bardziej będą w zrastać, tym b ar-dziej rosnąć będzie popyt na dobra trw ałego użytku; w zrastać będzie' także w tej sytu acji zapotrzebow anie na szeroko rozumiane usługi. Ten elem ent związany je st ściśle z modelem konsum pcji, poziomem kultury społecznej, a także poziomem rozw oju społeczno-gospodarcze-go.
Szczególnego znaczenia w zmianach struktury konsum pcji nabiera postęp techniczny. Przekształcenie w popycie społecznym na dobra
fi-Nciwet przy tych sam ych dochodach różna może być struktura potrzeb osób z odmiennych klas, w arstw i środow isk społecznych.
S c h e m a t 1 to
U kład niektórych (najw ażniejszych) czynników w p ływ ający ch na zmiany struktury p rodukcji dóbr i usług
C Z Y N N IK I EK O N O M I C T O 0 - S P 0 1 E C Z N E C ZYN N IK I IN S T Y T U C JO N A L N E Z m ian y w d o c h o d a ch r e a ln y ch Z m ia n y w m o d e lu s p o ż y c i a Z m ia n y w s tr u k tu r z e h a n d lu z a g ra n ic z n e j:! ] Z m ia n y w popycie e fe k to w n y m
r
Z m ia n y w s t r u k t u r z e p ro d u kcji d e b r i u słu g Z m ian y stru k tu ry d e m o g r a f ic z n e j i z a w o d o w e j lu d n o ści Z m ia n y w b a z ie su ro w e o w o -p aliw o w ej 1 P o s t j p te c h n ic z n y Z m ia n y z w y cz a jo m g u s t ó w , k u ltu ry s p o łe c z e ń s t w a ______ N a u k aftjzio m rozw oju j
g o s p0d arczecj0| Wtasno4ć śro d k ó w produkcji [ " z m ia n y w s y s t e m ie 1> j k ie re w e ria g o sp o d ark ą) * -I P olity k a e k o n o m ic m a s p o f e e t n a , n a u k o w a Z m ia n y w z a s o fc c c h s iły r o b o c z e j , p o z io m ie k w a lfik cc ji T r a n s f e r o b cy ch te c h n ik P o w ią z a n ia z e w n ę tr z n e Sta n is ła w S z u k al sk i
nalne w yw ołane tym czynnikiem w yrażają się przede w szystkim we wzroście zapotrzebow ania na dobra o w yższej jak ości i funkcjonalności, we w zroście zapotrzebow ania na w yroby nowe. W drożenie do produk-cji dotychczas nie stosow anych technologii w ytw arzania oraz nowych rozwiązań technicznych prowadzi bowiem do pojaw ienia się zupełnie nowych wyrobów, dotąd nie znanych, co wpływa na zmianę struktury potrzeb. I w ten oto sposób dochodzimy do drugiego, obok zmian popy-tu społecznego, zasadniczego czynnika przemian strukpopy-turalnych w g o s-podarce — postępu technicznego. Dzięki rozw ojow i nauki, szeroko pro-wadzonym badaniom podstaw ow ym , stosow anym , w drażaniu now oczes-nej myśli techniczoczes-nej, pochodzącej z zakupów licencyjnych, pojaw iają się w gospodarce nowe m ożliwości w procesie produkcji. Pow stają bo-wiem przesłanki do produkcji w yrobów za pomocą spraw niejszych i ekonomicznie korzystn iejszych technologii, zm niejszających nakłady pracy społecznej w ydatkow anej na ich w ytw arzanie. Postęp techniczny, obok pojaw ienia się nowych wyrobów , pow oduje także (o czym już wspom inaliśm y) m odernizację w ytw arzanych dóbr. W pływa więc bez-pośrednio na zmiany strukturalne w przem yśle.
O prócz wpływu bezpośredniego, można również mówić o pośred-nim w pływie poprzez stw arzanie m ożliwości zastosow ania nowych su-rowców, np. chem izacja w przem yśle w łókienniczym stw arza możli-wości zastosow ań w łókien chemicznych, a je j konsekw encją je st ko-nieczność w prow adzania nowych m etod technologicznych, nowych che-mikaliów, barwników itp. Szczególnego znaczenia nabiera postęp tech-niczny w procesie produkcji (wtedy gdy przejaw ia się on w nowych technologiach i konstrukcjach), ponieważ w yw ołuje znaczne zmiany w strukturze produkcyjnego m ajątku trw ałego, surow ców , zatrudnienia i organizacji. Zatem, postęp techniczny w pływa w określony sposób na strukturę gospodarki; należy jednak dostrzegać także zależność od-wrotną, m ianowicie zmiany struktury gospodarki i ich w pływ na możli-w ość realizacji postępu technicznego. M ożna pomożli-w iedzieć, że zmiany strukturalne gospodarki (przemysłu) są z jed n ej strony kształtow ane przez postęp techniczny, z drugiej zaś, struktura gospodarki powinna stw arzać przesłanki do przyspieszenia postępu technicznego. Je s t to możliwe do uzyskania poprzez rozwój tych gałęzi, które są nośnikami postępu technicznego. A więc struktura gospodarki powinna stw arzać warunki dokonyw ania nowych w ynalazków , a także m ożliwości ich szybkiego w drażania. Trzeba dodać, że w danym momencie gospodarka dysponuje określonym poziomem wiedzy technicznej — danym zesta-wem technik wytw arzania. Zestaw metod w ytw arzania, stosow anych lub możliwych do zastosow ania w danej gospodarce, jest wynikiem
określon ego poziomu w iedzy d techniki w niej osiągn iętej, a także skut-kiem transferu m yśli technicznej z innych krajów . O czyw iście, o w ybo-rze określonej m etody w ytw arzania decydow ać będą kryteria ekono-micznej oceny tej metody. W danym momencie jedn ak zestaw stosow a-nych technik i metod produkcyja-nych je st określony przez decyzje podję-te w tym zakresie w przeszłości i one wobec podję-tego w pływ ają na ist-niejącą strukturę produkcji. Postęp techniczny, natom iast tę strukturę zmienia.
Jeszcze kilka uw ag na temat pozostałych czynników w pływ ających na przem iany strukturalne w gospodarce. W ażną rolę w przekształce-niach strukturalnych odgryw a czynnik ludzki, choć zdaniem niektó-rych autorów je g o oddziaływ anie nie jest zbyt silne w porównaniu z innymi czynnikami. Takie stanow isko reprezentują J . Lisikiew icz i J. M acieja28, twierdząc, iż przygotow anie kadr je st przyporządkow a-ne zakładanym lub przewidywanym kierunkom rozw oju gospodarcze-go, a zatem planowano zmiany strukturalne w yznaczają kierunki szko-lenia kadr na różnych szczeblach. Trzeba jednak pam iętać, że istn ieją-ce zasoby siły roboczej, je j jak o ść i struktura zawodowa w pływ ają na wybór metod wytw arzania, a przez to również na strukturę produk-cji. R ozpatrując zaś ten problem dynamicznie, w ydaje się, że om aw ia-ny czynnik należy analizow ać ściśle w powiązaniu z postępem tech-nicznym; wzrost poziomu kw alifikacji je st konsekw encją tego postępu, ale i niezbędnym warunkiem jeg o w prowadzenia. Stąd przekształcenia w strukturze i jak ości siły roboczej są nie tylko skutkiem określonych zmian strukturalnych, ale także ich przyczyną. Zmiany w zasobach siły roboczej w pływ ać będą także na kierunki przekształceń struktu-ralnych.
Z omawianymi czynnikami łączy się ściśle problem roli zmian w poziomie nauki i metodach je j upow szechniania, bowiem osiągnięcia naukow e m ogą być w ykorzystane poprzez wdrożenie ich do działal-ności gospodarczej; szczególnie chodzi o nową m yśl techniczną, która zastosow ana w procesie produkcji może zmieniać je j strukturę.
D ostępność wiedzy, pow szechność nauczania odgryw ają również za-sadniczą rolę w kształtow aniu struktury zaw odow ej społeczeństw a, poziomu jego kw alifikacji. W idzimy zatem, że charakteryzow any nik jest jak b y łącznikiem pom iędzy poprzednio wymienionymi czyn-nikami; je st także elementem potęgującym ich znaczenie oddziaływ a-nia na zmiany struktury produkcji.
Zmiany w istn iejącej bazie surow cow ej równie istotnie w arunkują strukturę produkcji, strukturę eksportu i importu. M ianowicie: o d k ry
cia geologiczne surow ców i paliw stw arzają przesłanki do m utacji strukturalnych poprzez rozwój gałęzi zajm ujących się eksploatacją tych złóż oraz przetw órstw em surowców rozwiniętym na bazie tych odkryć (przykładem może być odkrycie złóż siarki w Polsce).
O dkrycia now ych złóż surow ców m ogą także w pływ ać na strukturę handlu zagranicznego, z jedn ej strony poprzez potrzeby zakupu urzą-dzeń do ich eksploatacji, z drugiej — m ogą stanow ić źródło zmian w eksporcie tak bezpośrednio (jako przedmiot sprzedaży), jak również pośrednio — poprzez eksport produktów wytw orzonych na bazie tych surow ców .
Powiązania zewnętrzne o k reślają w ielkość i strukturę eksportu i importu, przez co oddziałują na strukturę produkcji krajow ej. Czynniki te m ogą mieć charakter pozytyw ny, gdy pow iązania ekspor- towo-importowe danego kraju z innymi krajam i są korzystne z punktu widzenia ekonom icznie opłacalnej sp ecjalizacji produkcji. M ogą mieć charakter negatyw ny, gdy ta sp ecjalizacja je st narzucona przez k raje siln iejsze ekonom icznie, np. przez politykę kolonizatorów.
Przy omawianiu czynników instytucjonalnych należy przede w szyst-kim podkreślić znaczenie społecznej w łasności środków produkcji; one bowiem stw arzają m ożliwości dynam icznego rozw oju danej ekonomiki, realizację praw a m aksym alnego zaspokajania potrzeb społeczeństw a poprzez odpow iednio skonstruow any system kierow ania gospodarką a więc odpow iednio stw orzony system planow ania i zarządzania, który je st środkiem realizacji określonej polityki ekonom iczno-społecznej. Polityka ekonom iczno-społeczna państw a socjalistyczn ego może kształ-tować strukturę produkcji bezpośrednio, a także poprzez oddziaływ a-nie na w szystkie praw ie czynniki poprzednio wymienione. Polityka ekonom iczna m. in. w ytycza kierunki rozw oju produkcji, stw arza o d -powiednie mechanizmy i instrumenty, które um ożliw iają realizację tej polityki, stąd ustalenie określonych priorytetów rozw oju, które pro-wadzą do przekształceń w strukturze gospodarki.
Trzeba pam iętać także o polityce pozaekonom icznej. N a przykład polityka naukow a umożliwia odpowiedni rozwój nauki, badań nauko-wych; polityka licencyjna pośrednio w pływa na strukturę produkcji poprzez kształtow anie rozm iarów i struktury zakupu techniki z zagra-nicy; polityka społeczna przyspiesza popyt na urządzenia związane z ochroną zdrowia, sportów, rozrywki itp.29
Rozważania dotyczące czynników ok reślających strukturę gospo-darki oraz je j zmiany pozw alają na sform ułow anie wniosku o istn
ieją-29 Zob. Z a c h e r, Zmiany strukturalno-jakościow e..., s. 75; autor om aw ia szeroko problem y polityki strukturalnej państw a.
cych bardzo ścisłych pow iązaniach pomiędzy omawianym i czynnika-mi. Przecież mówiąc o strukturze popytu i jeg o zmianach należy mieć na uwadze nie tylko czynniki o k reślające czy zm ieniające jego w iel-kość i wewnętrzne proporcje pom iędzy różnymi grupam i wyrobów , ale także trzeba dostrzegać tutaj silne oddziaływ anie postępu tech-nicznego, oddziaływ anie państw a. Elem enty te, poprzez zmianę w po-ziomie realnych dochodów oraz w m odelu konsum pcji, w pływ ają na efektyw ny popyt. O dkrycia surowców i paliw z kolei stw arzają nie tylko nowe możliwości produkcji, ale także oddziałują na bazę tech-niczną, stym ulują badania nad zagadnieniam i postępu w zakresie no-wych rozw iązań technicznych do eksploatacji i w ykorzystania nono-wych złóż itp. Podobnie przedstaw ia się spraw a powiązań pozostałych czyn-ników, takich jak zmiany w poziomie kw alifikacji kadr, dch struktura, zmiany w nauce, o czym już wspom inaliśm y.
N a zakończenie w ypada podkreślić raz jeszcze, iż wymienione i scharakteryzow ane czynniki nie obejm ują w szystkich, o czym św iad czą choćby cytow ane w artykule u jęcia różnych autorów. Są to je d -nak, naszym zdaniem, czynniki najw ażniejsze i dlatego pozwoliliśm y sobie na nie w łaśnie zwrócić uw agę w artykule.
Stanisław Szuk alsk i
PACTO RS PRODUCING C H A N G ES IN THE ECONOM Y'S STRUCTURE In the economic literature of the last few y ea rs there can be observed a consi- derable rise of interest in structural transform ations. This interest w as reflected in numerous theoretical w orks m aking an attempt at form ulation of the structural changes theory a s w ell as in many research reports aiming at em pirical an aly sis of the economic growth cau salities.
In the present strategy of socio-econom ic developm ent acceleratiom of structural transform ations represents one of its crucial elem ents n ecessitated by a tendency tow ards further modernization of our econom y's structure. Hence, there arises a need for determ ination and utilization of facto rs producing changes in the econo-mic structure.
This work is an attempt at presentation of the m ost important factors which, in the author’s opinion, gen erate structural changes. It, m oreover, sets forw ard to provide a review of the m ost important opinions on the su bject — m ainly of Polish econom ists. It co n sists of three parts. The first part show s a correlation between the economic growth and structural transform ationsj in the second part the author form ulated the concept ol the structure and classified economic structures; and finally in the third part there are described and analyzed factors producing structu-ral changes.
