Zróżnicowanie płac według poziomu wykształcenia w latach 1958-1983

Barbara Zygmunt

Zróżnicowanie płac według poziomu

wykształcenia w latach 1958-1983

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 20, 155-176

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

Vol. XX, 9 SECTIO H 1986

Zakład P lan ow an ia S p ołeczn ego, G ospodarczego i P rzestrzen n ego W ydziału E k on om iczn ego UMCS

B a r b a r a Z Y G M U N T

Zróżnicowanie płac według poziomu wykształcenia w latach 1958— 1983 Дифференциация заработной платы в зависимости от степени образования

в годы 1958—1983

Differentiation of Salaries According to the Level of Education in the Years 1958—1983

WSTĘP

W obecnym stadium rozw oju gospodarczego zwiększa się rola k ad r kw alifikow anych w gospodarce. Bezpośrednią przyczyną tego zjaw iska jest ciągły postęp techniczny w przem yśle i innych działach gospodarki oraz pow staw anie now ych gałęzi p rodukcji i usług. W zrost zatrudnienia k ad r kw alifikow anych w sferze p rodukcji oraz instytucjach naukow o- -badaw czych pow oduje kum ulację tych procesów również w sferze spo­ łecznej gospodarki.

W sytuacji, gdy k w alifikacje zawodowe są coraz ważniejszym czyn­ nikiem w zrostu gospodarczego, szczególnego znaczenia nabiera odpow ie­ dnie przygotow anie niezbędnej ilości k ad r o pożądanej stru k tu rz e zawo- dow o-kw alifikacyjnej, stw orzenie ty m ludziom w arunków i bodźców do podnoszenia, aktualizow ania i uzupełniania kw alifikacji zawodowych oraz praw idłow e i racjonalne w ykorzystanie ich um iejętności.

P rz y jm u je m y w ykształcenie jako zastępczy m iernik kw alifikacji ze względu na to, że stanow i ono pew ien poziom, którego osiągnięcie um o­ żliwia dalsze podnoszenie i doskonalenie kw alifikacji. P rzyjm ow ana jest ogólnie teza, że w ykształcenie to podstaw ow y elem ent kw alifikacji, o czym świadczy stale podnoszący się poziom wykształcenia, uznany w społeczeństw ie za m inim alny.

156

Za dopuszczalnością przyjm ow ania w ykształcenia jako k ry te riu m po­ siadanych kw alifikacji przem aw ia rów nież fakt, że n ab y te w szkole w ia­ domości c h a ra k te ry z u ją się znacznie szerszym zakresem oraz zdobyw a­ ne są w szybszym tem p ie niż w innych form ach kształcenia. Nie bez zna­ czenia je st rów nież to, że w ykształcenie jest n a jb ard ziej w y m iernym elem entem kw alifikacji.

W ostatnich k ilk u n a stu latach obserw ujem y w świecie bu rzliw y roz­ wój now ej dziedziny bad ań w postaci ekonom iki kształcenia; jed nym z najw ażniejszych problem ów te j dyscypliny są z jednej strony ekono­ m iczne p rzesłanki budow y p ro g ram u kształcenia k ad r, z drugiej zaś — zagadnienia efektyw ności realizacji tego p rogram u.

Źródłem w zrastającego wciąż społecznego zainteresow ania ekonomicz­ nym i asp ektam i kształcenia się są zm iany w poziom ie nauki, ośw iaty oraz w kw alifik acjach zawodowych, w yw ołane rozw ojem gospodarczym .1 P ro b lem k w alifik acji pracow niczych i ich roli w procesie rozw oju gospodarczego podnoszony jest w teo rii ekonom ii politycznej. K w alifika­ cje trak to w an e są zazw yczaj jako jed en z istotnych, lecz nie w y od ręb ­ nionych, elem entów procesu p ro d u k cji społecznej, nie analizuje się bez­ pośredniej ich roli w ty m procesie.

P oglądy ekonom istów na fun kcję w ykształcenia w procesie gospodar­ czym u leg ają znam iennej ew olucji. Z w raca się uw agę na fakt, że po­ praw ie technicznego uzb rojenia p racy tow arzyszyć pow inien w zrost w y ­ kształcenia społeczeństw a, w przeciw nym razie grozi to nieefekty w n y m w ykorzystaniem nowoczesnych środków p rod uk cji lub też ich p rzed ­ w czesnym zużyciem i dew astacją. Istn ieje zatem potrzeba kom plem en- tarn o ści pom iędzy inw estycjam i rzeczow ym i a w ykształceniem załogi. Sam proces kształcenia staje się w ten sposób specyficznym rodzajem „inw estycji to w arzyszących” inw estycjom produkcyjnym , a w y d atk i po­ noszone n a w y kształcenie — w y d atk am i inw estycyjnym i, stanow iącym i 0 rozm iarach zdolności w ytw órczych społeczeństw a. Z. Sadow ski propo­ n u je m iędzy innym i uznanie za p ro du kcy jne usługi w zakresie nauki 1 ośw iaty stanow iące sam odzielny czynnik rozw oju.2

Od daw na zauw ażono w p ły w w ykształcenia n a w zrost w ydajności pracy, a w konsekw encji na ogólne ro zm iary dochodu narodow ego, jed ­ n ak dopiero w ostatn ich lata ch włączono ten problem do b adań nad w zrostem gospodarczym , dokonując p rzy ty m szeregu analiz em pirycz­ nych. Z analiz ty ch w ynika, że n a k ła d y na w ykształcenie ludności są szczególnie doniosłym elem entem w aru n k u ją c y m szybki rozwój

gospo-1 Por. J. K l u c z y ń s k i : Kw alifikac je a ro zw ó j gospodarczy. PWN, Warsza­ w a 1970, s. 165.

2 Por. Z. S a d o w s k i : Uwagi o ekonomicznej roli n akła dów na podnoszenie

Zróżnicowanie płac... ₁₅₇

darczy, zwłaszcza w p aństw ie realizującym przyspieszoną industrializację swej gospodarki. Poziom w ykształcenia ludności stanowi w ty m p rzy ­ padku czynnik w aru n k u jący tem po i kierunki rozw oju społeczno-gospo­ darczego k raju .

Podstaw ow ym m ankam entem w szystkich badań z zakresu ekonomicz­ nej efektyw ności w ykształcenia jest b rak w pełni porów nyw alnych da­ nych statystycznych.

W lite ra tu rz e ekonomicznej i socjologicznej nie ma jednolitego sta ­ nowiska na tem a t roli kw alifikacji, a zwłaszcza w ykształcenia w u sta la ­ niu proporcji płac i innych dochodów ludności. Zdaniem niektórych eko­ nom istów, w w yniku przejm ow ania znacznej części kosztów kształcenia przez państw o, znika podstaw a do zróżnicowania płac w edług w ykształ­ cenia. Inni uw ażają, że w ykształcenie tylko wówczas może być p odsta­ wą w yższej płacy, jeżeli łączy się z wyższą intensyw nością pracy. Nie powinno być natom iast czynnikiem zwiększania płac. Większość ekono­ m istów uw aża jednak, że zróżnicow anie płac w zależności od kw alifika­ cji jest niezbędne, zwłaszcza przy przechodzeniu do intensyw nych m e­ tod gospodarow ania w celu lepszego w ykorzystania kw alifikacji pracow ­ ników.

Przedstaw icielem pierw szego ty p u poglądów jest m iędzy innym i B. Suchodolski, k tó ry tw ierdzi, że m otyw uzyskania wyższego w ynagro­ dzenia za pracę, jako bodzifec do zdobywania wyższych kw alifikacji, po­ w inien w w arunkach u stro ju socjalistycznego zanikać na rzecz innych, bardziej szlachetnych m otyw ów .3

Polem ikę z tego ty p u poglądam i podejm uje T. Przeciszew ski, w ysu­ w ając dw a z arzu ty pod adresem B. Suchodolskiego:

1) uzyskanie wyższych kw alifik acji łączy się nie tylko z używ aniem środków pracy i przedm iotów pracy oraz angażow aniem p racy persone­ lu szkolnego, lecz także czasu własnego uczących się i ich zdolności. Z p u n k tu w idzenia „p ry w atn ej stopy rentow ności „m usi to być p rzy ­ najm niej częściowo odnotow ane w różnicach płac.

2) nie są to zależności ty p u pryw atnego, ale ważne proporcje i szer­ sze zależności ty p u m akrospołecznego.4

T. Przeciszew ski jest przedstaw icielem poglądów popierających um iarkow ane zróżnicowanie płac w zależności od poziomu w ykształcenia.

A. K rajew sk a ostrzega, że w przy pad k u gdy w układzie proporcji płac w ykształcenie nie jest dostatecznie wyeksponowane, może to dopro­

3 Por. B. S u c h o d o l s k i : Oświata a gospodarka narodowa. Seria „Sygnały”, Warszawa 1966, s. 210—212.

4 Por. T. P r z e c i s z e w s k i : Ekonomika kształcenia na tle całości system u

funkcjonowania usług społecznych (w nawiązaniu do dyskusji brytyjskich). Univ..

Maria Curie-Skłodowska, sectio H, vol. X I/XII, 12, Lublin 1977/1978, s. 222. 12*

158

wadzić do w ielu negaty w n ych następstw , jak osłabienie bodźców do ujaw niania i pełnego w ykorzystania posiadanych kw alifikacji, n ad m ier­ nej flu k tu a cji k a d r kw alifikow anych, obniżenie prestiżu w ykształcenia w społeczeństw ie itp .5

Podobny pogląd na ten p roblem m a F. Bielecki, którego zdaniem dążność do zdobyw ania w ykształcenia jest zależna od dostępności po­ szczególnych ogniw szkolnych, od prestiżu w ykształcenia w społeczeń­ stw ie oraz od w aru nk ó w osiągania aw ansu ekonomicznego i popraw y sy­ tu ac ji m ate ria ln e j przez zw iększenie zarobków .6

Jed n y m z w ażniejszych aspektów społecznych polityki zatrudnienia je st praw idłow e w ykorzystanie wciąż rosnącej liczby coraz w yżej w y­ kształconych i w ykw alifikow anych k ad r. Równocześnie budzą się w ątp li­ wości, czy dotychczasow a p olityka płac, w szczególności czy proporcje płac, m iędzy ludźm i o różnym w ykształceniu są praw idłow o ustalan e i stanow ią dostateczny bodziec do nau ki i dokształcania się (już po roz­ poczęciu p racy zawodowej).

Na b rak reko m p en saty m aterialn ej i m oralnej z ty tu łu zdobyw ania w ykształcenia zw racali uw agę m iędzy innym i A. Rajkiew icz, L. Borcz, J. Kordaszew ski, W. K rencik i Z. Jacukow icz.7 Do in teresu jący ch wnio­ sków doszła J. K atana. A utorka tw ierdzi, że jednym z podstaw ow ych elem entów całego system u płac w przedsiębiorstw ie jest pow iązanie plac i kw alifikacji pracow ników , k tó re pow inny w pływ ać korzystnie zarówno na w yzw olenie in icjaty w y i w yniki p racy poszczególnych pracow ników , jak i na stw orzenie atm o sfery zachęcającej do doskonalenia posiadanych kw alifikacji, a ty m sam ym do podniesienia poziom u w ydajności i jakości pracy.

Pow ażne znaczenie m a rów nież stosow ana w przedsiębiorstw ach poli­ ty k a awansow a, k tó ra pow inna zapew niać pracow nikom możliwość aw an­ sowania w m iarę podnoszenia kw alifikacji. Tym czasem w prak ty ce brak odpow iedniej organizacji i polityki płac sprzyjający ch podnoszeniu k w a­ lifikacji. Ciągi aw ansow e założone w tary fik a to ra c h kw alifikacyjnych nie

5 Por. A. K r a j e w s k a : Wykształcenie a zróżnicowanie płac. PWE, W arsza­ wa 1974, s. 174—176.

6 Por. F. B i e l e c k i : Poziom w ykszta łcenia i wysokość płac w gospodarce

uspołecznionej w Polsce. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1968, s. 37.

7 Por. A. R a j k i e w i c z : Ludność — zatrudnienie — kwalifikacje w latach

1966—1970. KiW, Warszawa 1964, s. 37—38; L. B o r c z : Proble m y stru ktu ry płac

w przedsiębiorstwie. PWE, Warszawa 1965, s. 122—153; J. K o r d a s z e w s k i :

Płace według pracy. S tudium system u płac w przemyśle. KiW, Warszawa 1963,

s. 165—168; W. K r e n c i k : Badania polityki zatrudnienia i płac w gospodarce socjalistycznej. PWN, Warszawa 1962, s. 95—102,' W. K r e n c i k : P odstaw y i kie­

runki polityki płac w PRL. CRZZ, Warszawa 1972, s. 55— 56; Z. J a c u k o w i c z : Proporcje płac w Polsce. PWE, Warszawa 1974, s. 31—45.

Zróżnicowanie płac... ₁₅₉

p ok ry w ają się z rzeczyw istym i, a oceny pracow ników przy ustalaniu sta ­ w ek płac nie są obiektyw ne. To niepraw idłow ości powodują, że poziom płac pracow ników jest uzależniony w większym stopniu od zajm owanego stanow iska niż od w ykształcenia.8

Pow yższa dyskusja na tem at stopnia opłacalności w ykształcenia skła­ nia do wyciągnięcia wniosku, że w ykształcenie nie jest odpowiednio opła­ cane, gdyż w ystęp u ją w tej dziedzinie różne dysproporcje i niepraw idło­ wości.

Stw ierdzić należy, że w polskiej litera tu rz e ekonomicznej problem związków m iędzy w ykształceniem a płacam i jest dotychczas opracow a­ ny niedostatecznie. Istnieje jedynie kilka prac w spom nianych przez autorkę, w k tó ry ch przedstaw iono głównie w yniki badań em pirycznych dotyczących związków m iędzy kw alifikacjam i a płacam i robotników , dla­ tego też celem tej analizy jest uzupełnienie dotychczasowego stan u ba­ dań n ad zagadnieniem — poprzez pokazanie m iejsca w ykształcenia jako czynnika kształtow ania się płac. Ze względu na brak możliwości zbada­ nia tego problem u w gospodarstw ach rolnictw a indyw idualnego i rzem io­ śle, analizę ograniczono do gospodarki uspołecznionej.

Dokonana ocena istniejącego zróżnicowania obejm uje okres od 1958 do 1983 roku i przeprow adzona jest na podstaw ie m ateriałów GUS ze Spisów K adrow ych z lat 1958, 1964, 1968, 1973, 1977 i 1983 oraz w y b ra ­ nych danych z Roczników statystycznych.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POZIOMU WYKSZTAŁCENIA ZATRUDNIONYCH W GOSPODARCE USPOŁECZNIONEJ (Z UWZGLĘDNIENIEM POSZCZEGÓLNYCH JEJ DZIAŁÓW)

STRUKTURA POZIOMU WYKSZTAŁCENIA W PRL — OGÓŁEM

P rzez poziom w ykształcenia pracow nika rozum iem y ty p i szczebel szkoły, k tórą dany pracow nik ukończył lub nie ukończył, ale zaliczył jej część. W ykształcenie pracow ników podaje się najczęściej w edług n a stę ­ p ujących poziomów: wyższe, policealne i średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące pełne i niepełne, zasadnicze zawodowe oraz podstaw ow e ukończone i nie ukończone.

K lasyfikację pracow ników w edług określonych poziomów w ykształce­ nia reg u lu ją kom entarze do spisów kadrow ych.9

8 Por. J. K a t a n a : Ocena istniejących powiązań płac i kwalifikacji pracow ­

ników um ysłow ych w przedsiębiorstwach przemysłu elektromaszynowego. „Studia

i M ateriały” IOPM, 1971, z. 6.

9 Por. Spis Kadrowy 1977. GUS, „Statystyka Polski”, Warszawa 1979, s. IX —XI. Spis Kadrowy 1973. GUS, „Statystyka Polski” s. IX—X.

160 o 3 3 S1« IV* 00 K 05 W 0) -4-T r-H O a o i_{g a, „}s “ ._ [>-a> co _r"H tr₀₅ o O o T-t •3 ^ -N M "o £ g O o O ^ >-» -—I a H“ g M 3 ” g co~ O g t-0 ^ t-0 ® ^ t- O)_C5 c-73 2 ^3 o ° _{a -} ^ o_{n o} 03 ^ r^3 o n as rr* M o '5 M £ ^ S 00" co "ł co £ l> 1-1 05 0 05 5 '-' > 1 ^ S h ^ c | s 1 s I -_{3 f t co} S-i co C -t-» . ęo C •> cc a j ai ^ N h «O « 0 2 Co •* 1— t i—* *S CO o " O J <u S o (*> cd HjH ° ft co -4-> ^ *H N CO O r ? CO 05 M •* - 1 fl -_{>1 . . o CO} > H -H IO ^ « *j 01 3 o O ^ £ ^ =2 ^ •2 <2 « n_{Si« o} o 2 «M a £ Q ” § -2 I S -2 ~ I 2 3 0) 1-. £ a> +-> is +-> W "^05 ^ o “ ja £ .c H _a3 w 3 +-> £75 * W S p is ie K a d ro w y m 19 83 ni e b a d a n o te go p o zi o m u w y k sz ta łc e n ia Źró dło : Op racowanie i o bl ic ze ni a w ła sn e na pod sta wie m a te ri a łó w G U S do ty cz ąc y ch S p is ów K ad ro wy ch z 19 58 , 19 64 , 1 9 6 8 , 19 73 , 19 77 i 19 83 r o k u . P oz io m w y k sz ta łc e n ia P o d st a w o w e ni e u k o ń ­ c z o n e w o d se tk a c h ł-H co 22 ,0 1 6 ,4 H ł-H 3 ,4 u k o ń c z o n e 4 0 ,8 4 5 ,0 4 3 ,9 4 1 ,9 4 0 ,3 3 5 ,2 Z a sa d n ic z e z a w o d o w e OD rH H co^ irT rH00" 20 ,9 2 4 ,2 Ś r e d n ie o g ó ln o k sz ta łc ą c e p eł n e n ie p e łn e 4 ,9 «0 _3,8 rH N rH * 1 4 ,3 lO^ lO ^ e, o rH co" P o li c e a ln e i śr e d n ie z a w o d o w e 6 ,9 _8,4 CO rH i- i 15 ,3 17 ,9 2 2 ,2 W y ż sz e 3 ,8 _{r} T} 0 0^ 5 ,8 _co" 00" E O O 0 O 0 0 r*H O O 0 O 0 0 O O O 0 O 0 0 H ) *-H ł-H i-H

0

CS 0 0 rt< 0 0 CO CO -4-» CD CD r — r - 0 0 ca CD 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 .J H t-HH rH

Zróżnicowanie płac.., ₁₆₁

W Spisach K adrow ych z 1958, 1964, 1968, 1973 i 1977 roku dzielono zatrudnionych w edług wyżej w ym ienionych poziomów w ykształcenia. W y jątek stanow i Spis K adrow y z roku 1983, gdzie zaniechano ukazyw a­ nia danych dotyczących w ykształcenia średniego ogólnokształcącego nie­ pełnego, pozostałe poziomy w ykształcenia zachowano.

K olejne spisy kadrow e różniły się w pew nym stopniu zakresem pod­ m iotow ym . W latach 1973, 1977 i 1983 spisem objęto pracow ników pełno- zatrudnionych (jak w pierw szych spisach) oraz niepełnozatrudnionych. Zw iększenie zakresu ostatnich trzech spisów z tego ty tu łu wynosiło oko­ ło 2% (liczby zatrudnionych). Różnice zakresowe spisów kadrow ych nie m ają zasadniczo znaczenia dla oceny zmian zachodzących w stru k tu rz e zatrudnionych w edług poziomu wykształcenia, gdyż podstaw ow e cechy pracow ników dotyczące poziomu w ykształcenia były zbierane we w szyst­ kich spisach kadrow ych w edług ty ch sam ych zasad i klasyfikacji.

S tru k tu rę poziomu w ykształcenia w gospodarce uspołecznionej w* P R L przedstaw ia tab ela 1. O bserw ujem y tu pew ne praw idłowości, k tó re zachodziły w okresie od 1958 do 1983 roku, m ianowicie w skali całej gospodarki uspołecznionej, przeciętny poziom w ykształcenia w a n a­ lizow anym 25-leciu znacząco się podniósł. Udział pracow ników z w yż­ szym w ykształceniem w zrósł z 3,8% do 8,9% w grupie zatrudnionych ogółem. D ynam iczny w zrost n astąpił także w grupie zatrudnionych z w y ­ kształceniem policealnym i średnim zawodowym z 6,9% (1958) do 22,2% (1983). O bserw ujem y więc w tej grupie ponad 15-punktow y przyrost. W g rupie pracow ników z w ykształceniem zasadniczym zawodowym w i­ dzim y w zrost z 8,3% do 24,2%. W zrosła więc ogólnie rzecz biorąc rze ­ sza pracow ników w ykw alifikow anych.

Znaczącym pozytyw nym zjaw iskiem jest fakt, iż zm alała liczba za­ trudnionych z w ykształceniem niepełnym średnim ogólnokształcącym z 4,9% (1958) do 1,2% (1977); oznacza to, że uczniowie rozpoczynający naukę w liceach ogólnokształcących w większym procencie kończą je. Za sukces tego okresu należy także uznać zm niejszenie się udziału osób z nie ukończonym w ykształceniem podstaw ow ym z 31,0% (ogółu z a tru d ­ nionych w 1958 r.) do 3,4% (1983). Jedynie odsetek osób z w ykształce­ n iem podstaw ow ym u trzy m ał się praw ie na tym sam ym poziomie, z m a­ łym i odchyleniam i w okresie od 1958 do 1977 (40,8% w 1958 do 40,3% w 1977) i zm alał w okresie 1977— 1983 z 40,3% do 35,2%.

Analizy dynam iki zatrudnienia w gospodarce uspołecznionej w bada­ nym 25-leciu dokonujem y na podstaw ie tabeli 2, a za podstaw ę p rz y j­ m u jem y zatrudnienie w roku 1958.

W latach 1958— 1977 zatrudnienie sukcesyw nie w zrastało i w 1977 roku stanow iło 184% stanu z 1958 roku, natom iast w latach 1977— 1983 zatrudnienie zm alało o 5 punktów w stosunku do 1977. Ten spadek

162 c o > re I _{£ T3}s O CD N «m 0 o a _i/i £ £ (1) > c " .2 a> C £ TS ** .2? si w_N *;_> £ * 3 . C5 rp N CD CO § TJ_rj 1 i t?5 vO l 0 7 3 <5> ^ Q? <1> ł—H **22 r—ł t- i C o <u £ C [O '3 o 5J m m J! y c_{^ 5 ? o} .id b ■+* o_{0 a oi} O OT :> 01 > •'h —. & C o .,_, <U O j_, C re ^ > o -S a ^ ■d n o; C OT -i p-t ?! •* 5 I » 5 ~ 1 _Oa _T •-'s 3 s S 1 re o rO u o ° Cl w c o W) .N £ ^ O .£S S 5 c c 73 ■£ 5 £ re £ N _o>> 2 ®< - a 6 S 3 £ ° Q w_o £ re £5 CS re >> H Q co 05_H CO s>_o? «e 03 r-H 00 lO ł-H J3_o >> £ 0 S-. TJ_re W £ 'O_OT a w O) N 3₁ W t3 O 43_o re >» c c S 05 ^ Tl o ^ re 3 -t-* -^1 N C OT 3 > 1 OT > >. ^ N -1 ^ a 5 • s _N £_> O a >> ^ N tuo a (U 0) 0 ES r* OT rt JS re ? ■° <1 e ^ G O) C5 O co •*-« § 3_o s - >> >S O) 2 C T3 ?_{re >}

Ul

° l-H CJ s? 2 •“ 5* «_{a O og} in 2 * I ~ 1 ? ^ * n 35 P oz io m w y k sz ta łc e n ia P o d st a w o w e ni e u k o ń c z o n e w sk a źn ik 119 15 0 = IW ) 1 0 0 ,0 8 0 ,0 7 1 .0 5 9 .0 4 1 .0 2 0 .0 u k o ń c z o n e 1 0 0 ,0 1 2 4 .0 1 4 4 .0 1 7 7 .0 1 8 2 .0 1 5 4 ,0 Z a sa d n ic z e z a w o d o w e 1 0 0 ,0 1 5 3 .0 2 5 0 .0 3 8 1 .0 4 6 7 .0 5 2 8 .0 Ś r e d n ie o g ó ln o k sz ta łc ą c e n ie p e łn e 1 0 0 ,0 1 0 5 .0 1 0 4 .0 5 6 .0 4 5 .0

_

* p e łn e 1 0 0 ,0 1 1 4 .0 1 3 9 .0 2 0 7 .0 2 5 4 .0 2 5 3 .0 P o li c e a ln e i śr e d n ie z a w o d o w e 1 0 0 ,0 1 3 6 .0 2 1 9 .0 3 6 9 .0 4 7 7 .0 5 7 6 .0 W y ż sz e 1 0 0 ,0 1 2 9 .0 1 6 9 .0 2 5 5 .0 3 2 4 .0 4 1 9 .0 S _{O O O O O O} O N ^ CO Tf o) O T-ł CO CO CO fr-tUD ł-H f H r-H i-H O aJ _{CO ^ CO CO h CO} IQ CO tO CO 03 O) C35 O) 05 05 t*H i^H r-H r-H ł“H ł-H

Zróżnicowanie płac... ₁₆₃

zw iązany był m iędzy innym i z um ożliw ieniem w ostatnich latach p rz e j­ ścia na wcześniejszą em ery tu rę, w prow adzeniem płatnych urlopów w y - chowaczych oraz stw orzeniem w arunków do przejścia pracow ników za­ kładów uspołecznionych do szeroko pojętej sfery usług w sektorze p ry ­ w atnym . Ponadto w ostatnich latach w w iek produk cy jny w kraczały m niej liczne roczniki niż w okresie do roku 1977. Pom im o spadku za­ tru d n ien ia ogółem w latach 1977— 1983 nie zanotowano spadku w g ru ­ pach zatrudnionych z w ykształceniem wyższym, policealnym i średnim zawodowym , oraz zasadniczym zawodowym. Od roku 1958 przy tych po­ ziom ach w ykształcenia liczba pracow ników ciągle w zrastała; i tak w ba­ danym 25-leciu liczba pracow ników z w ykształceniem w yższym w zrosła ponad czterokrotnie, z zasadniczym zawodowym przekroczyła stan z ro ­ ku 1958 ponad pięciokrotnie, a z policealnym i średnim zawodowym w zrost ten był około sześciokrotny. Mniej dynam iczny p rzy rost z a tru d ­ nienia obserw ujem y w g rupie pracow ników z w ykształceniem średnim ogólnokształcącym — około 2,5-krotny. Pozytyw nym zjaw iskiem jest spa­ dek w grupie w ykształconych na poziomie podstaw ow ym nie ukończo­ nym . W roku 1983 liczba zatrudnionych wynosiła tu 1/5 stanu z 1958 roku.

R easum ując należy stw ierdzić, że w badanym 25-leciu obserw ujem y zm niejszanie się grup pracow ników niew ykw alifikow anych na rzecz p ra ­ cowników kw alifikow anych i wysoko kw alifikow anych. S tru k tu ra pozio­ m u w ykształcenia zmieniła się więc na korzyść wyższych poziomów w y­ kształcenia.

STRUKTURA POZIOMU W YKSZTAŁCENIA ZATRUDNIONYCH W POSZCZEGÓLNYCH DZIAŁACH

GOSPODARKI USPOŁECZNIONEJ

W zestaw ieniach porównawczych,, opartych na w ynikach badań z la t 1958, 1964, 1968, 1973, 1977 i 1983, zastosowane zostało w niektórych przypadkach łączne przedstaw ienie danych dla w ybranych działów gos­ podarki (grupow anie w yników badania z roku 1958 w edług działów róż­ ni się od grupow ania zastosow anego w badaniach z lat następnych). Od stycznia 1960 roku k lasyfikacja u stala czterostopniow y podział gospo­ darki narodow ej na sfery, działy, gałęzie i g rupy i od tego czasu co 5 lat ulegała niew ielkim zmianom. W roku 1958 dla w szystkich pracow ników ustalono 11 działów, tj. przem ysł, budownictw o, rolnictw o, leśnictw o, tra n sp o rt i łączność, obrót tow arow y, gospodarka kom unalna i m ieszka­ niowa, urządzenia socjalne i k u ltu raln e, adm inistracja publiczna i in sty ­ tucje finansow e i ubezpieczeniowe oraz usługi nieprodukcyjne. W takim

T a b . 3. Zr ó żn ic ow a n ie p o zi o m u w y k sz ta łc e n ia za trudnionych w poszc ze gó lny ch d zi a ła ch go sp o d a r k i u sp o łe c z n io n e j w la ta ch 1' 9’5 8 — 19 '8 3 D if fe r e n tia tio n of ed u ca ti o n le vel of p eo p le emp lo ye d in partic ular se cto rs of so ci a li ze d ec o n o m y in th e y ea rs 1 9 5 8 — 1 9 8 3 0) £ o £ n ie u k o ń c z o n e 3 3 ,0 2 3 ,7 O.COfc co" 3,0 ₃7,0 2 4 ,7 Ofc oo" rH W 6 ,8 co" _&g,6 ₄7,8 CO CO^ o " c sj CO o " 6,3 eoco" lA w T 5 O CU u k o ń c z o n e 4 5 ,0 5 0 ,3 4 9 ,0 4 6 ,7 4 4 ,7 3 9 ,0 rH o " i—H LO 4 5 ,9 4 3 ,0 O, o " ₃5,9 2 g ,4 co 39,9 in^ Tt< 47 ,6 r“H •<af ₃0,7 s *3 o Z a sa d n ic z e z a w o d o w e o "CO^co" <?T H 23 ,8 3 6 ,3 N CO iq^ o " rH 1.4, 9 O^ T*H 2 5 ,0 2 9 ,8 ₃,2 ₅,5 ₉,9 ł—_H^ 1 5 ,9 2 0 ,4 CM ca +-> N c/i M >* £ a Ś r e d n ie o g ó ln o k sz ta łc ą c e n ie p e łn e 3, 6 r—t co C sf N o " [ 3,5 3,5 C sf rH 0, 9 1 <n" CO^ C sf 2,3 o "° l s 0,6 1 3,6 N O p e łn e w o d se tk a c h 2,4 csf CO^

GsTTTco" 3,8 o co" 3,7°°Lco N OTrH«ł-HCO^csf 2,9 3,3 co"

VH ci* P o li c e a ln e i śr e d n ie z a w o d o w e 3, 8 5 ,0 IC T”H rH H co"ł-H oo'r-H o " 9 ,5 co" rH o^ co" oo"o^csfco oTco10" rH CO^ rH | 2 0 ,3 ł—H co" W y ż sz e 2 ,3 00^

ca 3,3 3,9 '5,0 5,2 co" co"<M^oo" C<T 5,0 lO 5,9 3,0

O g ó łe m 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 L a ta ig 5 8 1 9 6 4 19 6 8 19 7 3 19 7 7 19 8 3 1 9 5 8 1 9 6 4 89₆ 1 ₁97 3 1 9 7 7 ig 8 3 ig 5 8 1 9 6 4 ig 6 8 1 9 7 3 1 9 7 7 ig 8 3 1 9 5 8 D z ia ły g o sp o d a r k i 1 P r z e m y sł B u d o w n ic tw o R o ln ic tw o Leśnictwo j

Zróżnicowanie płac... ₁₆₅ D"- Tt< CM 00 o *“ł co m 00 00 co CO ł-H co m o co ł-H O) C'- ł-H o 05 m 05 CO oco ł-H CMco co m CM CO CMCOf-Ho co co 05 CO 00 co CM t> 03 CO 03 CO CM CM ł-HCM m CMrH rH O t- Tt< CM 05 C- 05 o ł-H m 05 05 05 H 05 in 00 CO tn 00 00 CM m co rH o CM CM co o m CMm iO CO CM inCMm ^Hm o co05 00 05 co D-co com oco co ^ ^ 00 co ^ ^ o co O ^Hf-05 oCM 05 o 00 o ł-H CM 05 o co CM 00 r— i co CM 05 00 CO 00 co c- 00 [> m co o co co o D— 05 »-h CO ł-H CM t>CM c^ rH coCM CMm COCM m t> o co cor*HCMCM CM in tn co o co r-H _! ł-H [> CM C"- _I co c- CM ₁ 05 CO CM CO O [ CM m 05 m Î co co T-H 1 m ^ CM 1 05 00 c- CO CM ^ ^ H T-H 1 co CM r-H 1 in in 00 co c~- CO co o m co oo co c- 05 CO CO D— CM CM 05 05 co CM co CM CM CM CO co CO CO co Cr— e- l> co o o o CM CO tF m co co 05 in tn co c— 05 ł-H o CO CM CM co m CM ł-H c*- co CM CM 00 CO in 00 05 in co m 05 CM O 00 o 00 co CM ł-H 00 CO co oł-Hco coł-H m co oł-Hco^H00 CM CO O CM mł-H05 coco O)co CM 00comco oco ł-H co C"— 00 05 CM co CM o co 05 CM co m m o o 05 £> o Tf CM 05 CM CO co co o o CM co CM CM CM CM co ł-H ł-H cm co m c— T-H 00^HCMCM t>CMCOCO o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o O o o o o o o oo ł-H o o f-H o o oo o o o o oo oo oo oo oo oo oo oo oo r H o o o o o oo o o o oo oo oo oo ł-H o o oo ł-H o o rH o o 1 9 6 4 1 9 6 8 1 97 3 1 9 7 7 1 9 8 3 1 9 5 8 1 9 6 4 1 9 6 8 1 9 7 3 1 9 7 7 1 9 8 3 1 9 5 8 1 9 6 4 1 9 6 8 1 9 7 3 1 9 7 7 1 9 8 3 1 9 5 8 1 9 6 4 1 9 6 8 1 9 7 3 1 9 7 7 1 9 8 3 1 9 5 8 1 9 6 4 1 9 6 8 1 9 7 3 1 9 7 7 1 9 8 3 T r a n sp o r t i łą c z n o ść Ob ró t to w a r o w y G o sp o d a r k a k o m u n a ln a i m ie sz k a ­ n io w a O św ia ta , OS X 3 cd c i k u lt u r a

Ź ród ło: D an e G U S ze S p is ów K adr ow yc h 1I 9S 8, 19 64 ,, 1W 8, V& 7\ li9 17* 7 i l!9 '8 3. O b li cz en ia i opraco wa nie w ła sn e io CM 05 CO CO CO LO t-H LO 00 CO CM ł—^ [> H ł-H05 co co co CO CM C- CO CM CM 05 ic 00 LO co co lO O CO CM o CM LO CO Tt< CM co coco coco coco CMco 05C-l co coCM coC^llOł-Ho 05 COCM 05LO 05 05lO 00 05 05lO co 05lO Tt< CO co 0 5 co0 5 10 CM co O 00o LO coCO co CM CM 000 5 r - lO CO co 10 co co LO 0 5 rH LO o 0 5 0 0 0 5 COco o O I coco t> CM Tf ł-HCM 05 CO CO o co 1 co 00 LO LO o lO £- 05cot-H CMO CM ŁO TP *o f- E> co05 O cg lOCM CMcoCM ł-^ CMt>CM CM co coco coco 00CM 05 o I> 05 r? 05 CM co CM LO coco t> co ł-M CM05CMcoco 05 CM05CMcoCM c—00coCM co t*co cotF 10 co to co00 CM cm CM o lO r- C"" co00 CM Tł4o o CM co ł-H co CM co **• cojr-Hl > CcoMcoCMco co coo co 00r H o O o o o o o o o o o o o o o o o o o o oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo_ł“Hoo r*H 1 9 5 8 1 9 6 4 1 9 6 8 1 9 7 3 1 9 7 7 1 9 8 3 1 9 5 8 1 9 6 4 1 9 6 8 1 9 7 3 1 9 7 7 1 9 8 3 1 9 5 8 1 9 6 4 1 9 6 8 1 9 7 3 1 9 7 7 1 9 8 3 rt O c h r o n a z d r o w ia , o p ie k a sp o łe c z n a i k u lt u r a fi z y c z n a A d m in is tr a c ; p u b li c z n a i in st y tu c je w y m ia r u sp r a w ie -d li w o śc i In st y tu c je fi n a n so w e i u b e z p ie -c z e n io w e

Zróżnicowanie płac., ₁₆₇

podziale zostały opublikow ane w yniki badań z 1958 roku w „S tatystyce K ad ro w ej”.10

P rz y in te rp re ta c ji zróżnicowania w ykształcenia w poszczególnych działach gospodarki narodow ej posługujem y się danym i zaw artym i w ta ­ beli 3. Poziom w ykształcenia zatrudnionych w poszczególnych działach gospodarki jest bardzo zróżnicowany. Do działów o najw yższym odsetku pracow ników z w ykształceniem w yższym należą:

1) oświata, nauk a i k u ltu ra , gdzie w badanym 25-leciu odsetek p ra ­ cowników z w yższym w ykształceniem wzrósł z 17,9°/o do 33,9°/o;

2) ad m in istracja publiczna i instytucie w ym iaru spraw iedliw ości z 14,2°/o do 31,7%;

3) ochrona zdrow ia, opieka społeczna i k u ltu ra fizyczna z 10,5% do 13,2%.

W ykształcenie na poziomie policealnym i średnim zawodowym n a j­ bardziej wzrosło w śród zatrudnionych w następujących działach: a) in­ s ty tu c je finansow e i ubezpieczeniow e — w zrost o 29,4 punktu, b) adm i­ n istracja publiczna i in sty tu cje w ym iaru spraw iedliw ości o 22,7 punktu, c) ochrona zdrowia, opieka społeczna i k u ltu ra fizyczna o 19,3 punktu, d) obrót tow arow y o 18,7 punktu.

W ykształcenie zasadnicze zawodowe w najw iększym odsetku w y stę­ powało w przem yśle 10,5% (1958) i 31,2% (1983); budow nictw ie 7,4% (1958) i 29,8% (1983); transporcie i łączności 9,1% (1958) i 27,6% (1983).

Analiza zm ian zachodzących w stru k tu rz e pracow ników w edług po­ ziomu w ykształcenia w latach 1958—-1983 pozwala na sform ułow anie n a ­ stępującego uogólnienia: rozwój społeczno-ekonom iczny k ra ju po II w oj­ nie św iatow ej doprow adził do dynam icznego w zrostu w ykształcenia lu d ­ ności Polski. W ty m okresie utrzy m yw ała się ciągła tendencja w zrostu liczby zatrudnionych z w ykształceniem ponadpodstaw ow ym (wyższe, śre ­ dnie, zasadnicze zawodowe). Równocześnie w m iarę doskonalenia kw ali­ fikacji zawodowych i osiągania wyższych poziomów w ykształcenia przez społeczeństwo, liczba ludności z w ykształceniem podstaw ow ym i niższym m aleje.

Śr e d n i a l i c z b a l a t n a u k i

W POSZCZEGÓLNYCH DZIAŁACH GOSPODARKI V

Do ustalenia związku m iędzy w ykształceniem a płacam i konieczne jest znalezienie jednolitej m etody ich m ierzenia. Należy więc ustalić jed ­ nostkow y m iernik poziom u w ykształcenia. Sprow adzenie poziomu w y­

10 Zob. Poziom wykształcenia zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej. „Sta­ tystyka Polski”, GUS, 1966, 3. .

168

kształcenia do postaci dającej się zm ierzyć jest zabiegiem kłopotliw ym i w ym agającym żm udnych w yliczeń, ale najw ażniejsze trudności w yni­ k ają z konieczności przyjęcia pew nych założeń upraszczających; chodzi o przyporządkow anie każdem u poziom owi w ykształcenia, pew nego „m o­ d e lu ” w postaci liczby lat n auki. Ąle w łaśnie tu pojaw iają się trudności n a tu ry m eryto ry czn ej, a także w pew nym stopniu technicznej. Trudność m ery to ryczn a polega na tym , że chcąc podporządkow ać każdem u pozio­ m owi w ykształcenia liczbę lat nauki, m usim y dokonać uproszczenia licząc każdy ro k nau k i za 1 rok, niezależnie od tego, czy jest to rok nauki w szkole podstaw ow ej, średniej czy wyższej.

Przez lata n au k i rów now ażne danem u poziomowi w ykształcenia rozu­ m ie się łączną liczbę lat n a u k i od szkoły podstaw ow ej do chw ili uko ń ­ czenia szkoły danego ty p u i szczebla. Liczym y oczywiście czas trw an ia nauki w edług obow iązującego p lanu nauczania. Podobną m etodę zasto­ sował p rzy badaniach z lat 1958 i 1964 F. Bielecki, k tó ry p rzy ją ł w skaź­ n ik i przeliczeniow e dla każdego z 7 rodzajów w ykształcenia (tabela 4).

Tab. 4. W skaźniki przeliczeniowe poziom ów wykształcenia Conversion indexes of education levels

Poziom wykształcenia _{w latach nauki}Wskaźnik

Wyższe 16,00

Policealne i średnie zawodowe 12,02

Średnie ogólnokształcące 11,83

N iepełne średnie ogólnokształcące 9,25

Zasadnicze zawodowe 9,50

Podstaw owe ukończone 7,04

Podstaw ow e nie ukończone 4,39

Źródło: F. B i e l e c k i : Poziom w ykształcenia i wysokość płac w gospodarce uspo­

łecznionej w Polsce, op. cit., s. 1194.

Mnożąc liczbę osób o danym poziom ie w ykształcenia przez odpowie­ dni w skaźnik przeliczeniow y z tab eli 4, o trzy m u jem y liczbę „osobo-lat” dla danego poziom u w ykształcenia; sum ując w te n sposób o trzym ane „osob o-lata” dla w szystkich 7 poziom ów w ykształcenia i dzieląc je przez liczbę zatrudnionych ogółem w danym dziale, o trzym ujem y przeciętną liczbę lat n au k i p rzy p ad ającą na każdego zatrudnionego w całej gospo­ darce uspołecznionej i w poszczególnych, działach. Tę przeciętną liczbę lat n a u k i nazyw am y j e d n o l i t y m w s k a ź n i k i e m p o z i o m u w y ­ k s z t a ł c e n i a.11

T a b . 5. W sk a źn ik i p o zi o m u w y k sz ta łc e n ia zatrud nion ych w g os po d a rc e u sp o łe c z n io n e j w la ta ch 1 9 5 8 — 1 9 8 3 Inde xes of ed u ca ti o n levels of p eo p le em pl o y ed in so ci a li ze d ec o n o m y in th e y ea rs li9 '5 <8 '— 1 9 8 8 Zróżnicowanie płac... 169 w — w sk a źn ik p o zi o m u w y k sz ta łc e n ia , r — r a n g a . Ź ró d ło : D an G U S . O bl icz en ia w ła sn ę S ta n 19 83 10 31 w r | C O t O O H C ę i O O O W r J ł CO CO. iO 00^ C3. C ^ O l O CD 0 0 o f o f o f o f c o ' o f o f o f c f c f c s f t- T ł-H ł-H ł-H ł-H S ta n 19 77 10 31 w r | t * - c o o 3 i - H O i o o o d - ^ r H c o | r H r H c q i - i N . ( O CO © H c o co^ o f o o 1 o f co " c o ' o d ' o f co " * -T o c s f * -T S ta n 19 73 10 31 U * lO^ lO 1 t - C D O T O H i O W M ^ t-H CO | H r H 00^ CO^ t>_ ^ 0 0 . TH„ h N 00^ C - ^ C0~ c o ' CO 0 0 D-~ C*-*' o f oo" h o f ^ r-4 t H ł-H ł-H S ta n 19 68 01 31 w r LO lO^ | ę p ^ O H ^ ^ ę j H ^ c i c T | rH H co ^ co^ lo ^ c ^ ^ co^ cr>^ c g i > c c T i ^ c o c ^ d - o f c o ^ r ^ ę T o f c T c f rH ł-H rH S ta n 19 64 01 31 U Z 7,8 — 7.4 7 7.7 6 6.4 11 6. 8 10 7, 3 8 8. 0 5 7. 1 9 10 ,7 1 8, 8 4 10 ,5 2 10 ,3 3 S ta n 19 58 10 31 w r 1 I > ^ H O » I 0 0 3 H ^ CO N | rH H o ^ 05 TtJ. O ^ t - 00^ 00^ 00^ 00^ I > l > I > i r f c r f C D O * < s f o " c o ' o f © ~ ł—S H D zi a ły go sp o d a r k i n a r o d o w e j Og ó łe m P r z e m y sł B u d o w n ic tw o R o ln ic tw o L e śn ic tw o T ransport i łą c z n o ść O b ró t to w a r o w y G o sp o d ar k a kom una lna i m ie sz k a n io w a O św ia ta , n au k a i k u lt u r a O ch ro n a zd ro w ia , op ie k a sp o łe c z n a i k u lt u ra fi z y c z n a A dm in is tr a c ja p u b li cz n a i in st y tu c je w y m ia ru sp r a w ie d li w o śc i Instyt ucj e fina ns ow e i u b e z p ie c z e n io w e

170

S tosując zalecenia F. Bieleckiego, zbudowano tabelę 5. N ajw yższe w skaźniki poziom u w ykształcenia w badanym okresie (1958— 1983) ob­

serw u jem y w takich działach gospodarki jak:

1) ad m in istracja publiczna i insty tu cje w ym iaru spraw iedliw ości 9,8 (1958) i 12,6 (1983),

2) ośw iata, nau k a i k u ltu ra 10,8 (1958) i 12,0 (1983),

3) in sty tu cje finansow e i ubezpieczeniow e 10,0 (1958) i 11,8 (1983), 4) ochrona zdrow ia, opieka społeczna i k u ltu ra fizyczna 8,8 (1958) i 10,5 (1983).

N ajniższy w skaźnik poziom u w ykształcenia posiada a) rolnictw o 5,9 (1958) i 9,1 (1983), b) leśnictw o 6,4 (1958) i 8,8 (1983), c) gospodarka ko­ m unalna i m ieszkaniow a 6,8 (1958) i 9,2 (1983), d) tra n sp o rt i łączność 6,9 (1958) i 9,2 (1983), e) przem ysł 7,0 (1958) i 9,2 (1983).

Ogółem w gospodarce uspołecznionej w skaźnik ten w zrósł z 7,4 w 1958 roku do 9,7 w roku 1983, osiągnęliśm y więc poziom w ykształce­ nia społeczeństw a p rzekraczający w ykształcenie zasadnicze zawodowe. W raz z rozw ojem gospodarczym i społecznym k ra ju w zrastał wskaźnik w ykształcenia społeczeństw a polskiego.

ZRÓŻNICOWANIE ŚREDNIEJ PŁACY

W GOSPODARCE USPOŁECZNIONEJ W LATACH 1958—1983

Om ówiliśm y prob lem poziomu w ykształcenia w ynikający zarówno z u stro ju szkolnego, jak i z w ielu innych czynników , k tóre w pływ ają na rolę w ykształcenia w całokształcie system u w artości społecznie uznaw a­ nych. Nie ulega przecież w ątpliw ości, że dążność do zdobycia w ykształce­ nia jest zależna nie* tylko od dostępności poszczególnych ogniw szkol­ nych, ale również od prestiżu, jakim cieszy się w ykształcenie w społe­ czeństw ie, o ile u łatw ia ono aw ans społeczny i k u ltu ra ln y . P restiż w y ­ kształcenia jest z kolei, m iędzy innym i uw arunkow any tym , czy ułatw ia on osiągnięcie aw ansu ekonomicznego i popraw y sy tuacji m aterialn ej po­ przez zw iększenie zarobków . Poprzez p ro b lem atyk ę socjologiczną zw iąza­ ną z w ykształceniem w chodzim y więc w zagadnienia ekonomiczne, głów­ nie z dziedziny ekonom iki zatrudnienia, p racy i płac.

P rzedm iotem naszych zainteresow ań jest płaca m iesięczna b ru tto w latach 1958, 1963 i 1967 oraz płaca m iesięczna netto w latach 1973, 1977 i 1983. Nie zam ierzam y oczywiście szczegółowo omawiać całokształ­ tu polityki płac, k tó ra jest bardzo złożoną częścią ekonomii politycznej i p o lity k i ekonomicznej, cjicem y tylko zbadać stan faktyczny w tej dzie­ dzinie, by spróbow ać w następnej kolejności w yjaśnić społeczne skutki obow iązującego u nas system u płac (jako bodźca podnoszenia poziomu

T a b . 6; Prze cię tna p ła ca m ie si ę c z n a * w go sp o d ar ce u sp o łe c z n io n e j w la ta ch l' 95 i8 — 1 9 8 3 T he m ea n m o n th ly wa ge s in so ci al iz ed ec o n o m y in th e y ea rs H S5 '8 — 1/ 98 3 Zróżnicowanie płac.. 171 V c +-> ar o a> N S-i a co ÓQ S3 t-s ~ a; OT 33 aS £ ^ _{w .a}AJ CŚ £ rt « ■-> £ o £ 3 a 5 O æ §₀₅ H (U fi N o Q5 a/ tr— « s O) e s <U * £ ft I (U i= i fi h-» .2? © O 05 <u H N fn a g >, 2 s fli j=A •r-. O 3 >» fi _r> fi_N > O '2 Jh >>-*-» 0 w Û >> ^ H-» t jS «S OT 01 £ cT 2 cp rS 2 « fi ^ O N „ £ O Cg O <35 TH aj N fi 0 3 g « -ST « ® 3 M ® £ S 2 5_{. a> >a} 1 8 I -2 * ft u N

12 — A n n a les UMCS, se ctio H, v ol. X X

U 1 lO CO 00CO O ł-H O 03 1 9 8 3 1 4 4 7 5 1 6 5 5 2 1 5 6 2 7 1 3 5 2 2 1 4 2 2 6 1 4 2 3 4 CO in c a ₁33 6 5 1 1 6 8 0 1 0 7 0 7 1 3 1 6 4 1 1 9 2 1 U ₁<M rH m 00 1 0 CO c* -CO 03 19 7 7 4 4 1 5 4 6 7 9 5 0 6 3 4 5 0 7 3 7 3 0 4 5 1 6 3 6 6 9 4 2 1 4 4 1 5 1 3 6 1 5 4 6 7 6 3 6 7 6 U 1 rH CO 03 CO _£ ln 00 O 1 0 1 9 7 3 2 7 9 8 2 8 7 3 3 4 7 1 2 4 5 7 00₀₀ c o c a 29 3 3 2 3 2 0 2 5 9 6 2 8 3 0 2 4 3 3 2 4 4 1 2 3 2 1 U ₁ C3 ł-H 05 rH ł-H mCO CO r- OrH CO 1 9 6 7 m <53 CM 23 5 5 2 6 3 0 1 8 0 8 1 5 7 6 2 1 5 4 1 9 2 8 2 0 3 9 Tf« CO <7i ₁71 3 2 2 2 5 2 2 0 5 U ₁ H 05 rH rH * * 00 m t- 10 CO CO co CO <3? r “ ł 18 41 1 9 9 3 2 1 2 4 1 4 7 7 1 3 6 9 1 8 8 3 1 4 9 6 1 7 3 5 O₀₀ co ₁44 6 1 9 5 9 1 7 3 2 (-1 _! <M f—< 03 W_fHCO 00i f i c- O rH CO co 1C <55 T“H 15 1 0 c o co ł-H i 1 7 8 2 1 0 8 7 1 0 2 3 co 3 rH 12 6 8 1 4 4 4 1 3 0 8 10 71 1 4 6 0 1 3 5 8 p ła c a , r a n g a P r z e c ię tn a D zi a ły g o sp o d a r k i O gółem P r z e m y sł B u d o w n ic tw o R o ln ic tw o L e śn ic tw o Tr an spo rt i łą c z n o ść O b ró t to w a r o w y G o sp o d a rk a ko m un al na i m ie sz k a n io w a Oś w ia ta , n au k a i k u lt u r a O ch ro n a zd ro w ia , op ie k a sp o łe c z n a i k u lt u ra fi z y c z n a Adm inist rac ja p u b li cz n a i in st y tu c je w y m ia ru sp r a w ie d li w o śc i J In st y tu cj e finan sowe i u b e z p ie c z e n io w e

172

w ykształcenia zatru d n io n y ch w gospodarce uspołecznionej). Analizy zm ian płacy m iesięcznej w okresie 1958— 1983 dokonujem y posługując się tab e lą 6. W e w szystkich działach gospodarki uspołecznionej nastąpił

w ty m czasie w zrost nom inalnej płacy m iesięcznej, ale tem po zm ian było zróżnicow ane w różnych okresach i dla różnych działów gospodarki. P o d­ k reślić należy, że chodzi tu o nom inalną płacę w złotych bieżących, co nie jest rów noznaczne z płacą realną. P am iętać przecież m usim y, że w ty m okresie k ilk ak ro tn ie przeprow adzano rew izje cen n iek tó ry ch to ­ w arów i usług.

Płace przew yższające średnią płacę ogółem w gospodarce w ystępo­ w ały w całym ty m okresie w prżem yśle i budow nictw ie. N atom iast w tran sp o rcie i łączności obserw ujem y płace przew yższające średnią k r a ­ jow ą w latach 1963, 1973 i 1977. Dział ad m in istracji publicznej i in sty ­ tu c ji w ym iaru spraw iedliw ości osiągnął płace wyższe od średniej dla ca­ łej gospodarki w latach 1963, 1967 i 1977. W roku 1973 dział oświaty, n a u k i i k u ltu ry był działem p refero w an y m i osiągnął w ty m ro k u w yso­ ką śred n ią płacę. W ro k u 1967 tak a sy tu acja zaistniała w dziale in sty­ tu c ji finansow ych i ubezpieczeniow ych a w 1977 w rolnictw ie. W okresie 1958— 1983 w działach leśnictw a, obrotu tow arow ego, gospodarki kom u­ nalnej i m ieszkaniow ej oraz ochrony zdrow ia, opieki społecznej i k u ltu ­ ry fizycznej średn ia płaca była niższa od średniej krajow ej.

R easum ując należy podkreślić, że w badanym 25-leciu polityk a płac zm ieniała się w stosunku do n iek tó ry ch działów gospodarki p refe ru ją c je, a w n iektó ry ch sy tu acja była stabilna.

KORELACJA WYSOKOSCI PŁAC Z POZIOMEM WYKSZTAŁCENIA

O statnio często w naszym k ra ju m ów i się o polityce zatrudnienia, 0 jej aspektach ekonom icznych i społecznych w zw iązku z w yżem dem o­ graficznym . W śród aspektów społecznych polityki zatrudnienia, jednym z w ażnych problem ów jest praw idłow e w ykorzystanie rosnącej wciąż liczby coraz bardziej w ykształconych i w ykw alifikow anych kadr. Równo­ cześnie budzą się w ątpliw ości czy dotychczasow a polity ka płac, a w szcze­ gólności p roporcje płac m iędzy pracow nikam i z w yższym i poniżej w yż­ szego w ykształcenia są praw idłow o ustalane.

Je ste śm y św iadom i tego, że w ykształcenie nie jest i nie może być je­ dynym ani najw ażniejszym k ry te riu m wysokości zarobków . W chodzą tu w grę liczne czynniki, k tó re w p ły w ają na politykę płac, np.- uciążliwość pracy, jej atrakcyjność, popyt i podaż na siłę roboczą itp. P ełn a ścisłość 1 dokładne określenie liczbowe, w jakim stopniu w ykształcenie powinno „liczyć się ” przy u stalan iu w ysokości zarobków , nie jest możliwe. W to ­

Zróżnicowanie płac.., ₁₇₃

ku naszej analizy p o staram y się przedstaw ić, na czym polega obserw o­ w ana niedostateczność honorow ania w ykształcenia polityki płac.

Szukam y związku m iędzy poziomem w ykształcenia a wysokością płac, posługując się średnią płacą za w rzesień 1958, 1963, 1967, 1973, 1977 i 1983. W ydaje się, że różnica 1 m iesiąca w 1958, 1973, 1977 i 1983 (spi­ sy k adrow e w tych latach przeprow adzano w edług stanu z 31 X) a n a ­ w et 4 m iesięcy w 1963 i 1967 (spisy kadrow e w edług stanu z 3 1 1 1968 i 1964), nie może w sposób istotny w płynąć na badany związek.

Stosujem y m etodę obliczania korelacji za pomocą w spółczynnika ko­ relacji rang Spearm ana q.

62D 2 q = l

—---N(N2—1)

gdzie: D — różnica rang dla obu badanych cech, N — liczba działów (N = 11).

W poprzednich p aragrafach obydw ie cechy zostały sprow adzone do postaci w y m iernej. P rzy stęp u jem y więc do obliczeń współczynnika k ore­ lacji tych cech dla poszczególnych lat (tabela 7).

6X 194 1164 q i9 5 8 = l — ---= 1 - ---= 1- 0 , 8 8 = 0 , 1 2 11 (1 2 1 -1) 1320 6X178 qi964 — 1 ---= 1 0,81=0,19 1320 6X150,5 qi968 — 1 --- = 1 0,68 = 0,32 1320 6X274,5 q i973 = l —--- = 1 — 1,25 = —0,25 1320 6X254 q i977 — 1 — 1 1Д5 — 0,15 1320 6X362 qi983 — 1 = 1 1,64= 0,64 1320

W latach 1958, 1968 i 1964 k orelacja badanych cech była dodatnia. P rzy k o relacji q <C 0,20 w ystęp u je zależność praw ie nic nie znacząca, czyli jest to związek słaby. Porów nując więc w yniki naszych obliczeń w idzim y, że w roku 1958 w ystęp uje bardzo słaby związek płac i w y ­ kształcenia qi958 = 0,12, podobna sytu acja istniała w roku 1964 (qi964 =