Jan Stanisław Lewiński - życie i dorobek naukowy

Pełen tekst

(1)728. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Aleksandra Lityńska Katedra Historii Myśli Ekonomicznej. Jan Stanisław Lewiński – życie i dorobek naukowy Jan Stanisław Lewiński (1888–1930) – profesor ekonomii politycznej Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie należy do czołowych przedstawicieli kierunku teoretycznego II Rzeczypospolitej. Był wielkim erudytą, wiele jego prac ukazało się za granicą, co przyniosło mu międzynarodową sławę. Odrodzenie niezawisłego bytu państwowego w 1918 r., po 123 latach niewoli, postawiło państwo polskie przed koniecznością odbudowy i rozbudowy gospodarki oraz określenia programów rozwiązywania problemów ekonomicznych i społecznych. O potrzebie kontynuacji myśli społecznej i rozwiązań teoretycznych z uwzględnieniem nowych metod i sposobów dociekań pisał J.S. Lewiński w przedmowie do jednej ze swoich pierwszych prac. Twierdził m.in.: „Warsztat do pracy posiadamy już dziś, kuźnia czeka tylko na kowali, którzy wezmą w cęgi stal. Aby książka ta pobudziła badaczy do pracy w tym kierunku, aby przyczyniała się do powiększenia u nas liczby tych, którzy samodzielnymi pracami przyczynią się do pchnięcia ekonomii na nowe tory”1. U progu dwudziestolecia międzywojennego ośrodkami nauki polskiej stały się Kraków i Lwów. Rola, jaką te ośrodki akademickie odegrały w rozwoju rodzimej nauki, wynikała przede wszystkim z warunków politycznych, które w okresie autonomii galicyjskiej były bardziej sprzyjające niż w zaborze rosyjskim i pruskim. W 1869 r. przywrócono język polski jako wykładowy na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, które stały się ośrodkami kultury i nauki polskiej. Po odzyskaniu niepodległości krakowscy i lwowscy uczeni zasilili kadry odradzających się lub powstających uczelni. Trzej wybitni uczniowie Włodzimierza Czerkawskiego – profesora ekonomii i statystyki UJ: Adam Krzyżanowski, Edward Taylor i Roman Rybarski zajęli w Polsce odrodzonej ważniejsze katedry ekonomiczne. A. Krzyżanowski objął ka1. J.S. Lewiński, Zasady ekonomii politycznej, Warszawa 1924, s. 3..

(2) 130. Aleksandra Lityńska. tedrę na UJ, E.Taylor – na Uniwersytecie Poznańskim, a R. Rybarski – na Uniwersytecie Warszawskim. Uniwersytet Lwowski zasilił głównie kadry Uniwersytetu Warszawskiego, do którego przeszedł m.in. Tadeusz Brzeski. Rozwinęły działalność uniwersytety w Warszawie, Poznaniu, Lublinie i Wilnie. Ważnym ośrodkiem naukowo-dydaktycznym stała się w Warszawie Wyższa Szkoła Handlowa, która powstała z Wyższych Kursów Handlowych Augusta Zielińskiego jeszcze w 1906 r. Działalność naukową rozwijała Wolna Wszechnica Polska w Warszawie, posiadająca później filię w Łodzi. Znaczącą instytucją naukową była Akademia Umiejętności, która od 1919 r. stała się ogólnopolską instytucją pod nazwą Polska Akademia Umiejętności. W latach 20. utworzono w Poznaniu, Krakowie i we Lwowie Wyższe Szkoły Handlowe. Tak więc w II Rzeczypospolitej warunki rozwoju akademickiej myśli ekonomicznej poprawiły się radykalnie. Rozwojowi ekonomii sprzyjało także powołanie specjalnych placówek naukowych. W 1920 r. powstał Instytut Gospodarstwa Społecznego, na którego czele stanął rok później Ludwik Krzywicki. W 1928 r. utworzono Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen. Jego założycielem i kierownikiem był Edward Lipiński. W ośrodkach akademickich powstały towarzystwa ekonomiczne, skupiające naukowców i praktyków życia gospodarczego. Rozwijał działalność Główny Urząd Statystyczny. Do ważniejszych czasopism ekonomicznych należały m.in.: wychodzący w Warszawie „Ekonomista”, lwowski „Przegląd Ekonomiczny”, krakowskie „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne”, poznański „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”. Dorobek polskich ekonomistów lat 1918–1939 stanowi ważny etap historii rodzimej ekonomii. Obejmuje wiele prac oryginalnych poszerzających perspektywy poznawcze nauki ekonomii. Przedstawiciele obu kierunków nauki ekonomii – teoretycznego i historycznego – podejmowali w swych pracach zarówno problemy metodologiczne, jak i związane z rolą państwa w gospodarce. Kierunek teoretyczny rozwijał się w oparciu o tradycje ekonomii akademickiej Krakowa sprzed pierwszej wojny światowej, która znajdowała się pod silnym wpływem szkoły subiektywno-marginalnej. Nawiązywano głównie do koncepcji szkoły neoklasycznej. Jednak po 1930 r. znalazły również uznanie koncepcje „nowej ekonomii” Johna Maynarda Keynesa, stawiające przed nauką ekonomii zadania praktyczne w zakresie polityki makroekonomicznej państwa. J.S. Lewiński rozpoczął studia ekonomiczne w Wyższej Szkole Handlowej w Antwerpii, które kontynuował w London School of Economics. Jego pierwsze publikacje wykazują wpływ teoretyków fabiańskiego socjalizmu, a zwłaszcza Sidneya i Beatrice Webb. Następnie studiował w Berlinie i Brukseli. Tutaj w Uniwersite Libre de Bruxelles w Instytut de Sociologie Solvay uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych na podstawie pracy pt. L’Evolution industrielle de la Belgique, wydanej w 1904 r. Była to praca teoretyczno-historyczna poświęcona rozwojowi przemysłu w Belgii. J.S. Lewiński analizując czynniki wzrostu gospodarczego kładł nacisk na wzrost liczby ludności i popytu społecznego. Pierwszą rewolucję przemysłową, przejście od produkcji ręcznej, manufakturowej, do produkcji maszynowej, fabrycznej, wiązał z pogłębieniem się podziału pracy, rozszerzeniem kooperacji międzygałęzio-.

(3) Jan Stanisław Lewiński – życie i dorobek naukowy. 131. wej i wyodrębnieniem się funkcji kierownika przedsiębiorstwa. W swojej koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego poszedł śladem Karla Buechera. W 1912 r. w Londynie J.S. Lewiński opublikował pracę pt. The Origin Property, która rok później, tłumaczona na język polski, ukazała się na łamach „Ekonomisty”. Kontynuował w niej rozważania dotyczące problemu ewolucji instytucji społecznych, m.in. samorządu, chałupnictwa, własności ziemskiej. Własność ziemi jest – jego zdaniem – wynikiem instynktu gospodarczego ludzi; związana jest także ze wzrostem liczby ludności i zróżnicowaniem majątkowym. Okres wojny J.S. Lewiński spędził w Niemczech, gdzie pracował naukowo w Institut für Seeverkehr und Weltwirtschaft przy Uniwersytecie Kolońskim. Interesowała go angielska ekonomia klasyczna, zwłaszcza dorobek Davida Ricarda. Po zakończeniu wojny J.S. Lewiński wrócił do kraju. Początkowo pracował jako referent ekonomiczny w Departamencie Marynarki Wojennej, następnie otrzymał etat profesora ekonomii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W 1921 r. wydał pracę pt. Twórcy ekonomii politycznej, która została później przetłumaczona na język angielski i japoński. W 1922 r. J.S. Lewiński objął katedrę ekonomii politycznej w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie. Jednocześnie wykładał ekonomię w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, w Szkole Nauk Politycznych, a także w Wyższym Studium Społecznym w Łodzi. Obok pracy naukowo-dydaktycznej zajmował się publicystyką ekonomiczną oraz działalnością w Stowarzyszeniu Ekonomistów i Statystyków Polskich. Zainteresowania naukowe J.S. Lewińskiego obejmowały teorię ekonomii, historię myśli ekonomicznej i historię gospodarczą. Jego dorobek wykazuje wpływ kierunku historycznego, ale przede wszystkim szkoły klasycznej. Publikował w językach polskim, francuskim, angielskim i niemieckim. Jest autorem podręczników akademickich z zakresu ekonomii i teorii pieniądza: Zasady ekonomii politycznej, opublikowanej w 1923 r., oraz: Pieniądz, kredyt i ceny, wydanej pośmiertnie w 1932 r. W rozważaniach teoretycznych J.S. Lewiński odrzucał postulat „ekonomii czystej” wysunięty przez lozańską szkołę matematyczną, wykluczający z zakresu badań nauki ekonomii ekonomię społeczną i stosowaną. Postulował opacie teorii na rzeczywistości, wskazując, nie bez słuszności, „(…) że teoria czysta jest jedynie krokiem wstępnym analizy naukowej i że musi być dopełniana i sprawdzana przez obserwację. (...) Teoria i rzeczywistość dają się porównać do dwóch kół zębatych, które muszą być dokładnie do siebie dopasowane. Koło teoretyczne, skonstruowane bez myśli o jego zastosowaniu w mechanizmie naukowym, nigdy sprawnie swego zadania spełniać nie będzie. Nawet największy wysiłek myśli nie przezwycięży tej trudności”2. Odwołując się do poglądów Claude’a Bernarda zwraca uwagę na fakt, że brak powiązań między teorią a obserwacją rzeczywistości gospodarczej jest jednym z głównych czynników hamujących rozwój nauki. Dlatego dążył do połączenia ze 2. J.S. Lewiński, Zasady ekonomii politycznej, Warszawa 1924, s. 17..

(4) 132. Aleksandra Lityńska. sobą dwóch odmiennych stanowisk metodologicznych przyjętych przez kierunki: teoretyczny i historyczny. Poddał krytyce wartość poznawczą badań opartych wyłącznie na metodzie abstrakcji, na oderwanych od praktyki dyskusjach lub zgromadzonym materiale empirycznym, bez próby formułowania ogólnych wniosków. W swoich nowatorskich rozważaniach ujął dedukcję i indukcję za metody, które muszą się wzajemnie uzupełnić, a spór pomiędzy angielską szkołą klasyczną a niemiecką szkołą historyczną o wyższość jednej z nich zaliczył do przeszłości. Prawa ekonomiczne wykryte za pomocą dedukcji, rozumowania a priori opartego na przyjętych hipotezach metodologicznych: homo oeconomicus i wolnej konkurencji należy – jego zdaniem – za pomocą indukcji, obserwacji, rzeczywistości, badań źródłowych skorygować, tzn. uwzględnić wcześniej odrzucone zjawiska przypadkowe i wykorzystać poznane prawidłowości dla formułowania celów i programów ekonomicznych. Za twórców nauki ekonomii J.S. Lewiński uznał fizjokratów i klasyków Adama Smitha i Davida Ricarda. Fizjokratyzm nazywa pierwszą szkołą nauki ekonomii, opartą na prawach natury i porządku naturalnym. Fizjokraci wyodrębnili zagadnienia ekonomiczne od innych nauk, jako pierwsi ujmowali gospodarkę jako całość, analizowali procesy produkcji i podziału w skali makroekonomicznej. Lewiński podnosi wkład teorii kapitału Turgota, który ujmował zysk jako procent od kapitału, z tym że traktował go jako kategorię warunkującą proces reprodukcji. Zysk jest jednak nadal rozumiany jako pochodna produktu czystego ziemi. Nie jest kategorią co do swej istoty pierwotną. A. Smith i D. Ricardo stwierdzili, podobnie jak fizjokraci, istnienie obiektywnych praw ekonomicznych. Zdaniem J.S. Lewińskiego wysunięta przez fizjokratów koncepcja praw natury straciła w ujęciu klasyków swój abstrakcyjny charakter, prawa ekonomiczne stały się prawami realnymi związanymi z działalnością gospodarczą ludzi. J.S. Lewiński definiował ekonomię jako naukę o prawach, które rządzą produkcją, wymianą, obiegiem i podziałem bogactw. Bogactwo społeczne ujął jako zasób dóbr materialnych służących do zaspokojenia potrzeb społecznych. Nawiązując do fizjokratów uważał, że dobrobyt społeczeństwa zależy od wartości produktu czystego, nadwyżki wytworzonej wartości towarów ponad koszty produkcji. Teorię ekonomii J.S. Lewiński oparł, podobnie jak Adam Krzyżanowski i Adam Heydel, na zasadzie gospodarności i koncepcji homo oeconomicus. To ujęcie właściwe dla ekonomii liberalnej wywodzi się od klasyków, którzy zakładali, że człowiek w działalności gospodarczej kieruje się zasadą racjonalności w dążeniu do maksymalizacji swoich dochodów. Homo oeconomicus to człowiek kierujący się zasadą ekonomiczną. Model ten uzupełnił John Stuart Mill o koncepcję motywów, którymi kieruje się człowiek w dążeniu do maksymalizacji efektów ekonomicznych przy możliwie najmniejszym wysiłku i nakładzie kosztów. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że koncepcja człowieka ekonomicznego jest nadal wykorzystywana w teorii ekonomii. Mimo ciągłych modyfikacji poglądów przedmiotem badań ekonomii jest gospodarowanie ograniczonymi zasobami.

(5) Jan Stanisław Lewiński – życie i dorobek naukowy. 133. i zasada racjonalności. Współcześnie często przytacza się przyjętą przez Lionela Robbinsa definicję ekonomii. W jego ujęciu przedmiotem badań ekonomii jest działalność ludzi stojących przed koniecznością wyboru ograniczonych zasobów służących do realizacji konkurencyjnych celów. J.S. Lewiński wskazywał na konieczność prowadzenia historycznej analizy rozwoju procesów gospodarczych, zanim zostaną odkryte prawidłowości rządzące gospodarką. Wyraźnie dostrzegł historyczny charakter kategorii i praw ekonomicznych. W swych rozważaniach odszedł od jednostronności ujęć niektórych przedstawicieli niemieckiej szkoły historycznej, którzy negowali teoretyczny charakter nauki ekonomii. W teorii wartości J.S. Lewiński stał na stanowisku D. Ricarda, że wartość towarów określona jest zarówno przez pracę wydatkowaną bezpośrednio na jego wytworzenie, jak i wartość kapitału przeniesioną w procesie produkcji na gotowy produkt. Wkład D. Ricarda do rozwoju nauki ekonomii łączył z ujęciem praw ekonomicznych, prawa wartości i renty gruntowej3. Wysunięte przez D. Ricarda prawo malejącej wydajności gleby zostało później rozszerzone na pozostałe czynniki produkcji w postaci prawa malejącej produkcyjności czynników produkcji. Oceniając wkład J.S. Lewińskiego w teorię ekonomii, warto zwrócić uwagę na jego krytykę teorii użyteczności krańcowej szkoły austriackiej. Jego zdaniem jest ona nieprzydatna w warunkach gospodarki towarowej. Podkreślił obiektywny charakter wartości jako kategorii społecznej. Wartość i cena są określane przez czynniki obiektywne. Użyteczność krańcowa nie może wyznaczać ceny, bo sama od niej zależy. W rozważaniach na temat pieniądza J.S. Lewiński porusza problem „psucia” pieniądza. Przedstawia poglądy Nicole Oresme o ujemnych dla gospodarki i handlu następstwach obniżania wartości pieniądza. Jego ilościowa teoria pieniądza wykazuje wpływ teorii wartości pieniądza Ricarda. J.S. Lewiński w odróżnieniu od D. Ricarda zwraca uwagę na funkcję kredytową i tezauryzacyjną pieniądza, na elastyczność systemu pieniężnego i możliwość kredytowego finansowania przedsiębiorstw przez banki. Rozwija pogląd, że ceny nie są zależne od polityki banku, lecz przeciwnie, one rozstrzygają o ilości emitowanych pieniędzy. Analizując działalność banku centralnego wskazywał na jego rolę w procesie stabilizacji gospodarki. Pisał m.in.: „(…) kiedy sytuacja rynkowa zmienia się, kiedy rynek ze stanu spokojnego przechodzi w stan spekulacyjny, bank z czysto pasywnego czynnika staje się czynnikiem aktywnym, który przez swą politykę może spowodować dalsze podniesienie się cen albo powstrzymywać ich wzrost w odpowiednim momencie. Wywieranie tego wpływu stanowi jeden z najważniejszych obowiązków banku”4. J.S. Lewiński jako jeden z pierwszych ekonomistów polskich wskazywał na znaczenie zastosowania funkcji matematycznych w teorii ekonomii. Wychodził z założenia, że jednym z warunków postępu w nauce ekonomii jest wykorzystanie zasad rozumowania logicznego. Tą drogą można wyprowadzić ekonomię z ciasnego koła 3. Por. J.S. Lewiński, Twórcy ekonomii politycznej, Lublin 1920, s. 108–114.. 4. J.S. Lewiński, Pieniądz, kredyt i ceny, Warszawa 1932, s. 67..

(6) 134. Aleksandra Lityńska. opisu lub czystych spekulacji i dojść do jasnego ujmowania zdarzeń ekonomicznych i ścisłego formułowania wniosków. W swych rozważaniach na temat kształcenia młodzieży J.S. Lewiński zwrócił uwagę na rolę potencjału intelektualnego w historii narodu. Ludzie wykształceni, nie tylko teoretycy, ale i praktycy, kształtują kulturę narodową, ich działalność, oparta na głębokiej wiedzy, jest istotnym elementem postępu społeczno-gospodarczego. Jego zdaniem proces kształcenia ekonomicznego powinien iść w kierunku rozwoju wyobraźni i umiejętności ścisłego myślenia. Wyobraźnię pobudza historia, a ścisłego rozumowania uczy matematyka. J.S. Lewiński postuluje przeprowadzenie reformy studiów ekonomicznych, aby „(…) dawać naszym słuchaczom więcej aniżeli rutynę fachową. Ze szkół wyższych winni wychodzić ludzie o szerokich horyzontach i ścisłym sposobie myślenia, przesiąknięci tradycją ciągłego sumiennego wysiłku”5. Działalność naukowo-dydaktyczną J.S. Lewińskiego przerwała jego przedwczesna śmierć. Zmarł tragicznie w wieku 42 lat. Jego prace przyczyniły się do upowszechnienia w Polsce teoretycznych osiągnięć ekonomii zachodniej. Nie są one jednak bierną recepcją myśli zachodniej, cechuje je dążenie do odkrycia nowych perspektyw ekonomii, zwłaszcza w aspekcie teoretycznym. Wkład do polskiej teorii ekonomii stanowią prace J.S. Lewińskiego poszukujące nowych metod poznania. Wpływ kierunku historycznego, z jednej strony, a angielskiej szkoły klasycznej, z drugiej, na jego poglądy sprawił, że podjął on udaną próbę syntezy metodologicznej. W sporze o przewagę indukcji czy dedukcji w badaniach naukowych, który w istocie rzeczy jest bezprzedmiotowy, proponował stosowanie zarówno indukcji, jak i dedukcji. J.S. Lewiński, podobnie jak przedstawiciele nurtu matematycznego – Władysław Zawadzki, Aleksy Wakar, Jan Drewnowski, widział możliwość zastosowania matematyki do ekonomii. Posługiwał się metodą równowagi ogólnej jako nową metodą badawczą w nauce ekonomii. Literatura Lewiński J.S., Pieniądz, kredyt i ceny, Warszawa 1932. Lewiński J.S., Twórcy ekonomii politycznej, Lublin 1920. Lewiński J.S., Zasady ekonomii politycznej, Warszawa 1924. Lewiński, J.S., Znaczenie wykształcenia ekonomicznego we współczesnym życiu społecznym [w:] Pamiętnik I Zjazdu Ekonomistów Polskich, WSH, Warszawa 1931.. 5 J.S. Lewiński, Znaczenie wykształcenia ekonomicznego we współczesnym życiu społecznym [w:] Pamiętnik I Zjazdu Ekonomistów Polskich, WSH, Warszawa 1931, s. 12..

(7) Jan Stanisław Lewiński – życie i dorobek naukowy. I. 135. Jan Stanisław Lewiński – His Life and Work This article is devoted to the life and work of Jan Stanisław Lewiński – the leading protagonist of the theoretical current in economics during the interwar period. The author stresses the innovative character of Lewiński’s work and his successful attempt at methodological synthesis. In the debate on the relative merits of induction and deduction in academic research, he postulated using both methods of inquiry. He was one of the first Polish economists to show the importance of using mathematical functions in economic theory..

(8)