A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L IA OECONOM ICA 8, 1981
Janusz B ilsk i*
SYSTEM KU RSÓ W W ALUTOW YCH W EWG
W 1971 r. k ra je EWG rozpoczęły tw orzenie u n ii w alutow ej i gospo-d a rc z ej. Cel te n m iał być osiągnięty w 1981 r. O becnie w iagospo-dom o już, że p a ń stw a W spólnoty nie utw orzą unii w planow anym term inie. Od k ilk u la t realizacja tego p ro je ilk tu została prailk ty czn ie zaham ow ana. P o d -staw ow ą przyczyną tego sta n u rzeczy b ył kryzys gospodarczy p ań stw k ap italisty czn y ch w lata ch 1973— 1975 i obecne powolne w ychodzenie .gospodarek k rajó w EW G z recesji gospodarczej.
W okresie załam ania się k o n iu n k tu ry w E uropie Zachodniej p a ń -stw a członkow skie W spólnoty podejm ow ały próby rato w an ia w łasnych gospodarek odsuw ając na dalszy plan działania in teg racy jn e. Można było n aw et zaobserw ow ać w tym okresie pew ien reg res in teg racji, np. reak ty w o w an ie ceł w obrocie w ew n ętrzn y m lub w prow adzanie o g rani-czeń w p rzepływ ach kapitałów . Z nam ienny jest przy ty m fakt, że jed e n z n ajb ard ziej k ry ty k o w an y c h elem entów tw orzenia unii tzw. „w ąż w a-lu to w y ” EW G oparł się skutkom k ryzysu i jakkolw iek w niepełnym składzie w a lu t fu n k cjo n u je do chw ili obecnej.
C elem a rty k u łu jest analiza istniejącego w EWG system u k u rsów w a lu to w y c h i określenie jego roli w procesie tw orzenia unii w alutow ej. Z atw ierd zo n y w 1971 r. przez Radę M inistrów EW G p ro je k t realizacji u n ii w alutow ej i gospodarczej, tzw . p lan W ernera, pośw ięca bardzo dużo uw agi p roblem atyce k u rsów w alutow ych. A utorzy p ro je k tu zapropono-w ali jako jed n ą z m etod in te g rac y jn y ch stopniozapropono-w e zazapropono-w ężanie m arż zapropono-w a-h a ń kursów w alutow yca-h. D ziałanie to m a zapew nić w konsekw encji ustanow ienie stały ch kursów w ym iany w alu t pań stw członkow skich. Bę-dzie to w ażny ele m en t przyszłej unii w alutow ej \
* Dr, a d iu n k t w Z akładzie M iędzynarodow ych Stosunków G ospodarczych In -s ty tu tu O b ro tu Tow arow ego UŁ.
1 P rz y jęło się pow szechnie uw ażać, że funkcjo n o w an ie unii w alutow ej ozna-cza: — red u k c ję m arż w ah a ń k u rsó w m iędzy w a lu ta m i unii lub w prow adzenie
do obiegu w spólnej w alu ty ; — efek ty w n e skoordynow anie narodow ych polityk w a -luto w y ch ; — utw o rzen ie na w zór S y stem u R ezerw y F ed era ln ej USA „c e n tru m ” n aro d o w y ch banków em isyjnych.
I. SYSTEM W ALUTOW Y W SPÓLNOTY DO CZASU R E A L IZ A C JI PLA N U WERNERA
F u n k cjo n u ją c y do m arca 1972 r. system k u rsó w w alutow ych pań stw W spólnoty o p a rty b ył na reg u ła ch postępow ania u stalo n y ch w 1944 r. na k o n feren cji w B re tto n Woods. M iernikam i system u, w k tó ry c h w yz-naczano p a ry te ty w a lu t k rajow ych, były n a rów ni złoto i dolar. W aha-nia k u rsó w w alutow ych, zgodnie z art. IV M iędzynarodow ego F u n d u szu W alutow ego, n ie m ogły przekraczać 1% powyżej i poniżej p a ry te tu . Logiczną konsekw encją przy jęcia ty ch założeń było pełnienie przez do-la ra fu n k cji w a lu ty in te rw e n cy jn e j. D ziałanie in te rw e n cy jn e banków ce n traln y c h p ań stw członkow skich MFW polegało n a u trzy m y w an iu k u r -sów sw ych w a lu t w dozw olonych m arżach do dolara, w drodze k u p n a dolarów , gdy k u rs k rajo w ej w a lu ty osiągnął dolny p u n k t in terw en cy jn y , i w drodze sprzedaży — gdy osiągnął górny.
K u rs w y m ian y pom iędzy dw iem a „n iedolarow ym i” w a lu tam i był o k re-ślo n y nie bezpośrednio, lecz za pośrednictw em dolara (cross-rate, k r e u z - toechselkurs) 2. T ak np. „k u rs krzy żo w y ” m ark i RFN do fra n k a fra n c u -skiego m ożna zapisać w postaci w zoru:
W* D M /FF - . np. W x D M /FF = ^ - 0,625 (1) gdzie:
W x D M /FF — „k u rs k rzy żo w y ” m ark i RFN (DM) do fra n k a f ra n -cuskiego (FF);
W D M /$ — k u rs w y m ian y DM do dolara $ — koszt k u p n a 1$ za DM, np. 1 $ ==>. 2,50 DM — notow anie cenowe;
W $/DM — k u rs w ym iany dolara na m arki, 1 DM = 0,40 $ notow anie ilościowe.
Podobną k o n stru k c ją do „kursów k rzyżow ych” są k u rsy p a ry teto w e „ p a rik u rs ”. P o ró w n u ją one w artości p ary te to w e dwóch „niedolarow ych” w alut.
P D M /FF = f r f f r f - np. P D M /FF =* = 0,60 (2) gdzie:
P D M /$ — oznacza u stalo n y przez rząd stosunek w y m ien n y pom ię-dzy w alu tą k rajo w ą a złotem, dolarem lub SDR.
Z godnie z reg u łam i system u z B re tto n W oods k u rsy w a lu t m ogły się
2 H. J. R u e s t o w , W ech selk u rsa rith m etik , „Das W irtsch afts S tu d iu m (wisu) T u eb in g en ” 1974, H eft 1 i 2.
odchylać o 1% w górę i w dół od p a ry te tu . W ahania k u rsu ograniczały tzw . g órny i dolny p u n k t in terw en cy jn y .
W° DM /$ = (1 + t) P DM /$ (3)
W u DM /$ = (1 — t) P D M /$ (4)
gdzie:
t — dopuszczalne odchylenie k u rsu od w artości p ary teto w ej w górę lu b w dół, np. 0,01 (by otrzym ać w artość „ t” w p rocentach należy pom -nożyć przez 100);
2t — całkow ita m arża w ahań;
W° D M /$ — g órny p u n k t in te rw en cy jn y ; W u DM /$ — dolny p u n k t in terw en cy jn y .
Sw obodne w ahanie k u rsu w a lu ty od do lara w gran icach dolnego i górnego p u n k tu in terw en cy jn eg o powodowało okresow e ap recjacje j. dep recjacje w a lu ty w stosunku do jej k u rsu parytetow ego. S topa m a- -ksymalnej dep recjacji w a lu ty „n ied o laro w ej” do d olara wynosi:
W° $/D M — P $/DM A . ..
dab = --- p $/D M — --- — stopa m ax. dep recjacji m a r-ki w yrażona w dolarachw yrażona (notow anie ilościowe) gdzie: W° $/D M = , P $/DM W° DM /$ ' — P DM /$ 1 1 dab = W° DM/$ ~ P DM /$ 1 dab P D M /$ P DM /$ W° DM /$ gdzie: W° D M /$ = (1 + t) P DM /$. d a b = (5>
analogicznie m aksym alna stopa ap re c ja c ji w a lu ty wynosi:
, , _
W° $/D M + P $/DM ____ t.
P $/DM 1 — t
P ow racając do „k ursów k rzyżow ych” dwóch, np. EWG, w a lu t ich m ak sy m aln a skala w ah ań będzie oznaczała sum ę w ah ań poszczególnych w a lu t do dolara; w y jaśn ić to m ożna na przykładzie k u rsu fra n k a do m arki:
W D M /FF — fra n k o w y k u rs m arki.
a) k u rs m a rk i osiągnął g ó rn y p u n k t in te rw e n cy jn y w sto su n k u do dolara a k u rs fra n k a dolny p u n k t in terw en cy jn y ,
W° D M /FF = Л ± ^ Р DM{$ _ L ± 1 p D M /FF (7) (1 — t) P F F /$ 1 — t 7 * (/)
b) sy tu acja odw rotna, k u rs m ark i osiągnął dolny p u n k t in te rw e n -cy jn y a k u rs fra n k a górny,
W u D M /FF s= ((| ~ P D M /FF (8) W tej sy tu acji m ak sy m aln e odchylenie w górę frankow ego k u rsu m arki W DM /FF od w artości p ary teto w ej w yniesie:
\
- - j
P D M /FF — P D M /FF10 = P D M /FF
analogicznie m ożliw e odchyleni г w dół od p a ry te tu :
(9)
— 2t
t u = — j <10>
su m u jąc odchylenia w dół i w górę o trzy m am y całkow itą w ahań:
2t I 21 • - 41 n n
s - i
_ t
+ i + t ’ s = r = i ( 4 ) P o w racając jeszcze raz do art. IV MFW m ówiącego, że dopuszczalne odchylenie w górę i w dół od p a ry te tu w ynosi 1%, o trzy m u jem y dla dw óch w a lu t EWG całkow itą skalę w ahań w wysokości 4% . W celu zm niejszenia tej rozpiętości już 27 X11 1958 r. pań stw a W spólnoty w .ram ach tzw. E uropejskiego U kładu W alutow ego zdecydow ały się zmniej-szyć rozpiętość p u n k tó w in te rw e n cy jn y c h do 0,75% w dół i w górę od p a ry te tu . W rezu ltacie d aje to dopuszczalną m arżę w ahań w wysokości 1,5% w stosunku do dolara i całkow itą skalę odchyleń k u rsó w dw óch w alu t EW G w wysokości 3% (w ykres 1).
Tę skalę w ah ań k u rsó w w a lu t k rajó w W spólnoty państw a członkow -skie u trzy m y w ały do kryzysu d olara w 1971 r.
Tym czasem w toku d y sk u sji nad p lanem realizacji w EWG unii w alutow ej, g ru p a ek spertów pod przew odnictw em A n s ia u x 3 przygotow ała bardzo ciekaprzygotow y p ro je k t refo rm y system u przygotow alutoprzygotow ego EWG. P ro -я S tellu n g n a h m e einer E xp ci lengruppe u n te r V o rsitz von B aron A n sia u x , [in] D. G e h r m a n , S. H e r m s e n . M onetaere In teg ra tio n in der EW G , D okum ente u nd B ibliographie G m bH , H am b u rg 1972, s. 140.
W y k r e s 1 . . -\ \ 1 / ' / 1,5% /
ť
_________ В + 0,75 p a ry te t 5} - 0 , 7 5A — górny k u rs $ na ry n k u k ra ju A (w alu ta A je st słaba), В — dolny k u rs $ n a ry n k u k ra ju В (w alu ta В je st silna),
S - 3%.
je k t ten zatw ierdzony przez Radę nie doczekał się jed n ak realizacji
2 powodu k ryzysu dolara i system u w alutow ego z B re tto n Woods. P ro -pozycja ta, m im o że nie zrealizow ana z w ielu względów, zasługuje na uw agę.
P la n przew idyw ał:
a) zaw ężenie m arż w ah ań kursów z ± 0,75 do ± 0,60,
b) utw o rzen ie tzw. „rów ni w spólnotow ej” (Gemeinschaftsnivaus) do d o k ra ,
c) d y w ersyfikację pom iędzy m arżam i w ah ań k u rsó w w a lu t k rajó w W spólnoty i m arżam i w ah ań k u rsó w w a lu t EW G do w alu t p ań stw trz e -cich,
d) fu n k cje w alu t in te rw e n cy jn y c h obok dolara m iały pełnić w alu ty p ań stw członkow skich EWG.
W y k r e s 2 + 0,75 p a r y t e t
i
- 0 , 7 5 A" 1,2 % ;---ш ---' ---' v 1 1,2%.
*»» et_
В 1,2% \\ p " 1r B ' t ť t "U w a g a : linia p rze ry w an a oznacza „rów nię w spólnotow ą” do dolara.
W ahania k u rsu dolara nie zostały zm niejszone i wynoszą jak d otych-czas ±0,75, n ato m iast m arże w ah ań pom iędzy ku rsam i w alu t W spólnoty z o stały zaw ężone z 1,5 do 1,2%.
Cechą c h a ra k te ry sty c z n ą propozycji ek spertów je s t zainicjow anie w EWG procesu tw orzenia autonom icznego obszaru w alutow ego, stopnio-wo w yodrębniającego się z system u w alutow ego z B re tto n Woods. Ś w iad-czy o ty m podejm ow anie działań in te rw e n cy jn y c h rów nież w w a lu ta c h narodow ych oraz zróżnicow anie w ielkości m arż w ah ań k u rsów pom iędzy w a lu ta m i W spólnoty i w alu tam i p ań stw spoza ugrupow ania. N iezależnie od tego realizacja p lan u m iała zapew nić postępy w procesie tw o rzen ia unii w alutow ej poprzez red u k cję m arż w ah ań k u rsów w alutow ych p ań stw członkow skich i ko o rd y n ację narodow ych po lity k w alutow ych.
P rzed staw io n y w skrócie p ro je k t refo rm y system u w alutow ego w EW G nie doczekał się je d n a k realizacji. N a przeszkodzie sta n ą ł kry zy s dolara, k tó ry w yw ołał bardzo pow ażne p e rtu rb a c je na św iatow ych r y n -kach dew izow ych.
U ak tyw niające się w okresach kryzysow ych k a p ita ły spek u lacy jn e w y w ie ra ły nacisk na rew a lu a cję m ark i R FN oraz g u ldena i doprow a-dziły w m aju 1971 r. do u p ły n n ien ia k u rsu ty ch dw óch w alut. B anki c e n tra ln e obydw u p ań stw nie były ju ż w stanie kupow ać dolarów w celu u trz y m a n ia k u rsów sw ych w alut. P ły n n y k u rs m ark i i guldena nie na długo uspokoił ry n k i dewizowe.
W sie rp n iu 1971 r. rząd S tanów Z jednoczonych broniąc się p rze d n a d m ie rn ą u tra tą rez e rw w alutow ych, zaw iesił w ym ienialność dolara na złoto. D ecyzja ta pogłębiła chaos św iatow ego system u w alutow ego. W w iększości k rajó w EW G w prow adzono p ły n n e k u rsy w alu t. We F ra n -cji i Belgii zastosow ano system „podw ójnego ry n k u dew izow ego”, polegającego na u trz y m y w a n iu stały ch k u rsó w w stosunku do tra n sa k cji h an -dlow ych o raz płynnego dla o p e ra cji kapitałow ych. Um ow a S m ithsońska z g ru d n ia 1971 r. zażegnała czasowo kry zy s św iatow ego system u w a lu towego. Zdecydow ano w dalszym ciągu u trzym yw ać stałe k u rsy w a lu towe, poszerzając rów nocześnie dopuszczalne odchylenia od w artości p a -ry te to w ej do ± 2,25%.
O ile decyzje te b y ły zgodne nał ogół z w ym ogiem ów czesnej sy tu a cji i m ogły ułatw ić rozw iązanie problem ów św iatow ego system u w a lu to w e -go, to na pew no nie odpow iadały one k rajo m EW G tw orzącym unię w alutow ą. D opuszczalne odchylenia k u rsó w od p a ry te tu rzędu ± 2 ,2 5 % oznaczają dla państw W spólnoty m aksym alną skalę w ah ań k u rsó w ich w a lu t w wysokości 9% , podczas gdy nie zrealizow any p ro je k t zaw ężenia m arż w ahań kursów zakłada ograniczenie dopuszczalnej skali w ah ań do 2,4% . Różnica je s t więc ogrom na. U trzy m an ie zalecanych przez Um owę S m ithsońską poszerzonych m arż w ahań k u rsó w m ogłoby pow ażnie opóź-nić p rogram rea liz a cji w EW G u n ii w alutow ej.
od d nia 1 V II 1972 r . 4 rozpiętość w ah ań k u rsó w pom iędzy w alu tam i W spólnoty do 2,25%, co dałoby w konsekw encji całkow itą skalę w w y -sokości 4,5%. Cel te n m ożna było osiągnąć teo retycznie dw om a sposo-bam i, w zorując się na projekcie ekspertów zm niejszyć w ah an ia kursów w a lu t EWG do 1,125% pow yżej i poniżej „rów ni w spólnotow ej”. J e d -nakże u trz y m y w a n ie ta k w ąskich m arż w stosunku do dolara spow odo-w ałoby odo-w obecnej sy tu a cji bardzo częste in te rodo-w e n cje (odo-w dolarach) dla u trz y m an ia k u rsó w w a lu t k rajó w W spólnoty do dolara. K o n stru k cja ta tru d n a do u trz y m an ia stałab y rów nież w sprzeczności z ogólną te n -den cją do poszerzania m arż w a h a ń kursów . Zastosow ano więc inne rozw iązanie, bardziej odporozw iadające istn iejący m rozw arunkom , znane porozw -szechnie pod nazw ą „w ąż w tu n e lu ”.
II. „WĄŻ W ALUTOW Y”
N ow y system w alu to w y w EW G spełnia teo retycznie w szystkie w a-ru n k i konieczne dla pom yślnej realizacji unii w alutow ej w EWG. U w zględnia rów nież ograniczenia zew nętrzne w ynikająde z kryzysu św iatow ego system u w alutow ego. To znaczy zapew nia zm niejszenie m arż w ah ań k u rsów w a lu t k rajó w W spólnoty, p rzy rów noczesnym u trz y -m an iu ustanow ionych na ko n feren cji w W aszyngtonie szerszych -m arż w sto su n k u do dolara ± 2,25%. D y w ersyfikacja rozpiętości w ah ań k u r -sów m iędzy w a lu ta m i W spólnoty a m arżam i w stosunku do w a lu t pań stw trzecich oraz zastosow anie do działań in te rw e n cy jn y c h oprócz dolara w a lu t k rajó w EW G je s t w ażnym krokiem w k ie ru n k u osiągnięcia przez system W spólnoty pew nej autonom ii. N otow ania w a lu t W spólnoty w y-rażone w d o la r a c h 5 obrazúje w ykres 3.
W ykres 3 przedstaw ia w zajem ne re la cje pom iędzy k u rsa m i w alu t W spólnoty i dolarem oraz k ształto w an ie się kursów pań stw EWG. W
* Na mocy decyzji R ady M in istró w b an k i ce n tra ln e p a ń stw EW G za w arły 2 4 IV 1972 r. porozum ienie o technice fu n k cjo n o w a n ia system u zaw ężonych m arż w a h a ń k u rsó w w alutow ych. Do p o rozum ienia tego p rzy stą p iły rów nież b a n k i cen-tra ln e p ań stw : D anii (1 V 1972 r.), W ielkiej B ry ta n ii i Irla n d ii (2 V 1972 r.), N or-w egii (23 V 1972 r.), pom im o że p a ń stor-w a te nie były jeszcze członkam i EWG.
5 G. W i t t i c h , H. S h i r a t o r i , T h e snake in th e tu n n el, „F inance and De-v e lo p m e n t” 1973, n r 2. W ykres b yłby odm ienny, gdyby n o tow ania były w yrażone w w alu tac h p ań stw EWG — o d chylenia od k u rsu pary teto w eg o w ynosiłyby 2,25%, a nie ja k w yżej + 2,30% i —2,20%. Te różnice w y n ik ają z m echanizm ów ry n k u dewizowego. P re m ia i dyskonto w w ysokości 2,25% w yrażone w w a lu ta c h EWG n a do lary o d pow iadają p rem ii w wysokości 2,30% i dy sk o n tu 2,20% w yrażonych •w d o larach na w alu tę EW G (patrz fo rm u ła 5 i 6).
p a r y te t w
%
n a j s i l n i e j s z a w a lu ta w EWG n a j s f a b s z a w a lu t a„w ężu ”, którego m ak sy m aln a rozpiętość może w ynosić 2,25%, m ieszczą się w a lu ty EWG. „S kóra w ęża” w yznaczana je s t przez najsiln iejszą i najsłabszą w a lu tę W spólnoty. S iły ryn k o w e m ogły zm ieniać położenie „w ęża w tu n e lu ”. P c h ają go do góry — zw yżka k u rsów w a lu t EWG w stosunku do do lara — aż po „ su fit tu n e lu ”, odległy od p a ry te tó w dolarow ych o 2,25 lub ściągają do „podłogi tu n e lu ”. W przypadku, g dy-by „w ąż” w ykazyw ał ten d en cję do przebicia ścian tu n e lu b y ły b y po d ej-m ow ane in te rw e n cje w dolarach. In te rw e n c je w w a lu ta c h k ra jó w EWG by ły przed sięb ran e w sy tu acji, gdy siły ry n k o w e p rzew idyw ały nad-m ie rn e „tycie w ęża”, tzn. rozpiętość ponad-m iędzy n ajsłab szą i n ajsiln iejszą w a lu tą p rzekraczała 2,25%. A zatem działalność in te rw e n c y jn ą banków c e n tra ln y c h k rajó w W spólnoty m ożna podzielić na dw ie kategorie:
— in te rw e n cje m ające n a celu u trz y m an ie pom iędzy notow aniam i w a lu t k rajó w EW G rozpiętości 2,25%,
— działania w y n ik ające z ro li dolara w system ie i zm ierzające do u trz y m an ia w ah ań „w ęża” w przedziale ± 2 ,2 5 % .
W pierw szym ro d zaju działań bardzo isto tn y m problem em było u s ta -lenie p u n k tó w in te rw e n cy jn y c h , k tó re zapew niłyby to, że po osiągnięciu m aksym alnej rozpiętości b a n k i c e n tra ln e p ań stw m ający ch najsłabszą i n ajsiln iejszą w a lu tę in te rw e n io w ały b y rów nocześnie. Z m echanizm u ry n k u dew izow ego w ynika, że w w y padku w zrostu k u rsu m ark i w sto -su n k u do p a ry te tu o 2,25% (jest to p rem ia d la DM n a dolarze w w yso-kości 2,25%) w sto su n k u do fra n k a m ark a osiągnęłaby swój g órny p u n k t in te rw e n c y jn y (W° DM /FF). A le p rem ia dla m a rk i w yrażona w e f r a n -kach w w ysokości 2,25% nie je s t ró w n a z dyskontem fra n k a w dolnym pu nkcie in te rw e n c y jn y m w yrażonym w m arkach, lecz w ynosi 2,20% (W° D M /FF Ф W u FF/DM ). Różnica ta w ynika z zastosow ania p a ry te tó w krzyżow ych, czyli notow ań DM i F F przez do lara (patrz fo rm u ła 7 i 8).
P rz y u sta le n iu zatem p u n k tó w in te rw e n c y jn y c h w odległości ± 2,25% od p ary te tó w , odpow iedzialność za u trz y m y w a n ie w ęższych m arż spoczyw ałaby n a ban k ach c e n tra ln y c h p ań stw o najsłabszej w alu -cie. Z decydow ano więc u stalić k u rsy sk u p u w a lu t EW G n a poziom ie
2,22% poniżej p a ry te tu i k u rsy sprzedaży w wysokości 2,755% pow y-żej. U stalono ponadto, że in te rw e n cje banków w inny odbyw ać się tylko w w y p ad k u osiągnięcia p u n k tó w in terw en cy jn y ch . P rz y ję to zasadę nie- in terw en io w an ia w granicach dozw olonych m arż. D ecyzja ta m iała za-pobiec w ystąp ien iu e w en tu aln y ch konfliktów po lity k w alu to w y ch państw członkow skich. W szczególnych w ypadkach, gdyby b a n k chciał podjąć takie działania, w inien uzyskać zgodę pozostałych członków W spólnoty.
W ielow alutow e in terw en cje, polegające n a zakupie przez b a n k k ra ju o n ajsilniejszej w alucie najsłabszej w a lu ty w „w ężu”, przy rów noczes-nej sprzedaży przez b a n k k ra ju o najsłabszej w alucie w a lu ty n a jsiln ie jszej, skom plikow ały system rozliczeń sald pow stałych podczas in te rw e n -cji. N ależności po w stają z dw óch tytułów : z zakupu na ry n k u dew izow ym najsłabszej w a lu ty oraz z ew e n tu aln y c h k red y tó w zaciąganych przez ban k k ra ju posiadający najniżej notow aną w a lu tę w w alucie n a js ilniejszej w celu sprzedaży jej na ry n k u dewizowym . U stalono, że n a leżności pow stałe w drodze tra n sa k cji kasow ych będą likw idow ane tr a n -sakcjam i term inow ym i.
J a k w spom niano w cześniej, kryzys św iatow ego system u walutow ego, zrodził konieczność poszerzenia m arż w ah ań kursów w stosunku do w a lu ty in te rw e n cy jn ej — dolara. S ystem „w ęża w tu n e lu ” spełnił te n w aru n ek , um ożliw iając sw obodne k ształto w an ie się k u rsó w w a lu t k ra -jów EWG w sto su n k u do do lara pod w pływ em sił ry n k o w y ch w g ra n i-cach w yznaczonych przez U m ow ę S m ithsońską, tj. w w ysokości 4,5% . P odobnie ja k w przy p ad k u działań in te rw e n cy jn y c h , u trz y m u ją c y ch rozpiętość „w ęża”, ta k i w sto su n k u do w a h a ń k u rsu dolara, ban k i cen-tra ln e EW G m ogą in terw eniow ać tylko w w y padku osiągnięcia przez ich w a lu ty p u n k tu in terw en cy jn eg o do dolara.
N ie w ykluczone było zatem pow staw anie różnic m iędzy notow ania-m i k u rsó w w alu t k rajó w EW G w sto su n k u do dolara na lokalnych ry n k a c h dew izow ych. Spodziew ano się jed n ak , że tra n sa k cje arb itrażo w e będą pow odow ały elim inację ty ch rozpiętości kursów . Elastyczność k u r -su dolara w ram ach ± 2,25% spraw iła, że „w ąż” m ógł przem ieszczać się w tu n elu od „podłogi do s u fitu ”, a w w y padku osiągnięcia przez niego górnego p u n k tu in terw en cy jn eg o ban k k ra ju o n ajsiln iejszej w alucie skupyw ał dolary; gdy „w ąż” osiągnął „podłogę tu n e lu ”, wówczas ban k k ra ju o najsłabszej w alucie był zobow iązany sprzedaw ać dolary.
Rozpiętość pom iędzy ku rsam i w alutow ym i k rajó w EW G rów nież m o-gła kształtow ać się dow olnie, w gran icach 2,25%, używ ając przenośni „w ąż” mógł „ ty ć ” lub „szczupleć”, przy czym perspektyw icznym celem EW G je s t m aksym alne w ychudzenie „w ęża”, co będzie oznaczało e li-m in a cję li-m arż w ah ań poli-m iędzy w alu tali-m i W spólnoty.
R ada M inistrów EW G n a posiedzeniu w m arcu 1972 r. uchw aliła, że om aw iany system k u rsó w W spólnoty zostanie w prow adzony w życie z dniem 1 VII 1972 r. N ieoczekiw aną pomoc w realizacji tego postano-w ienia przyniosły bankom c e n tra ln y m p rzepłypostano-w y k ap itałó postano-w spek u la-cyjnych. G dy oficjalnie ogłoszono po d jętą w m arcu decyzję, „operato-r z y ” „operato-ry n k o w i dokonując zakupów li„operato-ra — najsłabszej w a lu ty EW G — podnieśli jego k u rs i w ten sposób rozpiętość pom iędzy najsłabszą i n a j-silniejszą w a lu tą W spólnoty zm niejszyła się do 2,25%.
N iedługo je d n a k fu n kcjonow ał system „w ęża w tu n e lu ” w pełnym składzie w a lu t p ań stw członkow skich. A tak kap itałó w sp ek u lacy jn y ch na fu n ta szte rlin g a zm usił rząd W ielkiej B ry tan ii do zaniechania u trz y -m yw ania sw ej w a lu ty w zaw ężonych -m arżach i w prow adzenia płynnego k u rsu fu n ta.
Pozycję „w ęża” w tu n e lu o k reślały w ah an ia k u rsu dolara. W krótce po u p ły n n ien iu fu n ta (23 VI 1972 r.) k a p ita ły sp e k u la c y jn e zw róciły się przeciw ko dolarow i. „W ąż” zajął górną pozycję w tu n elu i ban k i cen-tra ln e p ań stw W spólnoty zm uszone były dokonać zakupów znacznych ilości dolarów , by nie dopuścić do przekroczenia górnego p u n k tu in te r -w encyjnego -w a lu t EW G do dolara (2,30%). N a początku 1973 r. m iał m iejsce k o lejn y kry zy s w a lu ty S tanów Z jednoczonych. M asowe tr a n -sakcje sprzedaży dolarów za najsiln iejsze w a lu ty W spólnoty zm usiły państw a EW G do zam knięcia ryn k ó w dew izow ych (12— 13 II 1973 r.). K u rs d olara uległ ta k znacznem u obniżeniu, że wobec zaistniałej s y tu a -cji w ładze w alutow e S tanów Zjednoczonych podjęły decyzję dew alua-cji dolara o 10%. Rząd włoski, w prow adzając podw ójny k u rs lira (22 1 1973 г.), w niew ielkim ty lk o stopniu w p ły n ął na popraw ę swej sy tu a c ji w alu to w ej. O dpływ kapitałów , spow odow any pow iększeniem się d eficy tu bilansu płatniczego, zm usił w ładze w łoskie do u p ły n n ien ia w połow ie lu teg o k u rsu lira. D ew aluacja dolara i „falo w an ie” lira nie uspokoiły ry n k ó w dew izow ych. O p eratorzy rynkow i, w y rażając swą w ątpliw ość co do m ożliw ości u trz y m an ia sm ithsońskich m arż, rozpoczęli m asow o sprzedaw ać d o lary na ry n k a c h europejskich. K ra je EW G nie będąc ju ż dłużej w sta n ie dokonyw ać zakupów dolarów w celu u trz y -m an ia kursów sw ych w a lu t w -m arżach ± 2 ,2 5 % zdecydow ały zaprze-stać, z dniem 1 III 1973 r., in te rw e n cji dolarow ych. W ten sposób od-ch ylenia k u rsu w a lu t EW G od k u rsu parytetow ego w yrażonego w do-la ra c h będą k ształtow ały się pod w pływ em sił ry n kow ych i rozpiętość ich może przekroczyć ustalone w m arcu 1972 r. p u n k ty in te rw e n cy jn e
— 2,30 i 2,20%. Zadaniem banków c e n traln y c h pań stw W spólnoty po-zostało jed y n ie u trz y m y w a n ie w zajem nych w ah ań kursów w paśm ie o szerokości 2,25%.
Gdy „w ąż” w yszedł z „ tu n e lu ”, a m ów iąc dokładnie, gdy „ tu n e l” przestał istnieć (block-floating), w ydaw ać by się mogło, że w zajem ne zw iązki pom iędzy k u rsam i w alu t k rajó w EWG a k u rsem d olara ulegną rozluźnieniu. Z system u w yłączone zostały przecież o b lig ato ry jn e in te r-w encje dolaror-w e r-w celu u trz y m an ia r-w ah ań „r-węża r-w tu n e lu ”. T ak jed n ak się nie stało, co dotkliw ie odczuł fra n k francuski. Z chw ilą w yelim inow a-nia in te rw e n cji b an k u cen tralnego RE'N, m ających na celu utrzy m an ie stopy ap recjacji i d ep recjacji k u rsu m ark i do dolara (w ram ach ± 2,25%), k u rs m ark i do d olara zaczął szybko w zrastać. Było to konsekw encją silnej nadw yżki niem ieckiego bilan su płatniczego w stosunku do S ta nów Zjednoczonych. Rów nocześnie k u rs fra n k a do m ark i b y ł u trz y m y -w any -w paśm ie 2,25%. W ty m to okresie typo-w ym i sta ły się operacje
arb itrażo w e polegające na zakupie za fra n k i m arek i za uzyskane m arki kupno dolarów .
T ran sak cje te w y n ik ały z różnic pom iędzy W DM /$ i W F F /$ . P rzy czym isto tn ą rzeczą było to, że a rb itra ż e w alutow e, zm ierzające do likw idacji w k ró tk im czasie ty ch różnic, nie dały oczekiw anych rezu l-tatów . W ynikało to z jed n ej stro n y z w zrastającego p o pytu F ra n cji na d olary o raz z trw ałej ten d e n c ji ap recjacji m ark i do dolara. K onsek-w encją tego sta n u rzeczy był spadek k u rsu fra n k a do m arki, k tó ry osiągnął dolny p u n k t in terw en cy jn y . K onieczne stały się coraz częstsze i na w iększą skalę prow adzone in te rw e n cje w w alu tach EWG w celu u trzy m an ia m aksym alnej rozpiętości pom iędzy k u rsem m ark i i franka. S padek rezerw w alutow ych F ra n cji został spotęgow any atak am i k ap i-tałów spek u lu jący ch na rew alu ację m ark i i guldena. W tej sy tu acji fran cu sk ie w ładze gospodarcze zdecydow ały się w prow adzić p ły n n y k u rs fra n k a (19 I 1974 r.) *.
B ezpośrednią przyczyną w y stąp ien ia fra n k a z system u „w ęża” b yła konieczność jego obrony przed atak am i kap itałó w sp ek ulacyjnych, zwią-zana ze znacznym i stra ta m i rezerw w alutow ych. Sądzić jed n a k należy, że m otyw y podjęcia tej decyzji tk w ią rów nież w działaniu m echanizm u system u k u rsów w alutow ych W spólnoty. Od czasu w yelim inow ania in terw en cji dolarow ych zm ierzających do utrzy m an ia „w ęża” w m ar-żach ± 2,25% różnice pom iędzy ku rsam i w a lu t EW G do dolara mogą być w iększe (jak to m iało m iejsce w opisanym przypadku) od 2,25%. W tej sy tu acji los najsłabszej w a lu ty (franka) zależał od jej zdolności podążania za najsilniejszą w alu tą w „w ężu” (m arką), k tó ra w ykazyw ała silną i trw ałą ten d en cję do a p recjacji w stosunku do dolara. T ak
za-8 Przez ponad rok fra n k pozostaw ał poza system em „w ęża”. P ow rócił do niego w m a ju 1975 r., a m a rc u 1976 r. fra n k ponow nie w y stą p ił z „w ęża-’ EWG.
tern okazało się, że pow odzenie procesu realizacji u n ii m o n etarn ej (eli-m in a cja (eli-m arż w ah ań kursów ) je s t uzależnione nie ty lk o od ten d e n cji k ształto w an ia się bilansów płatniczych pom iędzy k raja m i W spólnoty, lecz także w sto su n k u do pań stw trzecich. W yw iera to bow iem silny w pływ n a k ształtow anie się kursów w ym iany w alut. P rzedstaw ione p rzyczyny opuszczenia „w ęża” przez fra n k a u jaw n ia ją słabości tec h n i-czne system u. F ran cu sk ie w ładze m o n eta rn e bardzo ostro sk ry ty k o w a ły te niedociągnięcia i zaproponow ały u sta le n ie m arż w a h a ń w a lu t EWG do dolara. M iało to zapobiec pow staw aniu nieskoordynow anych w ahań k u rsów m iędzy dolarem a w a lu ta m i W spólnoty.
P ropozycje fran cuskie, jakk o lw iek aprobow ane przez p a rtn e ró w , nie doczekały się realizacji. J e d y n y m ich re z u lta te m było p rzy jęcie na k o n fere n cji w R am bouillet zobow iązania S tanów Z jednoczonych i państw EW G do in te rw e n cji w celu k o re k ty k u rsu m iędzy dolarem a „w ężem ”. Do tej pory je d n a k nie obow iązują w tym w zględzie żadne reguły. In te rw e n c je te zależą od dobrej w oli w ładz m o n etarnych.
W obecnej s y tu a c ji „w ęża” EW G tru d n o nazw ać in stru m e n te m in -teg racji, czy środkiem stab ilizacji w alutow ej pań stw członkow skich. W skład tego system u a k tu a ln ie w chodzi ty lk o jed n a z „d u ży ch ” w a lu t W spólnoty — m ark a RFN. F ra n k , lir i fu n t szterling w dalszym ciągu , pozostają poza system em . W tej sy tu a c ji „w ęża” w alutow ego słuszniej n ależałoby nazw ać stre fą m ark i niż w spólnotow ym in stru m e n te m in te -g racji.
P rzy czy n obecnego sta n u rzeczy należy u p a try w a ć nie tylko w tech nice funkcjo n o w an ia „w ęża”, lecz przede w szystkim w całokształcie sy -tu a c ji gospodarczej w św iecie kapitalistycznym . D otychczasow y ok res istn ien ia „w ęża” był bez w ątp ien ia jed n y m z tru d n iejsz y ch dla gospo-d a rk i kap italisty czn ej. K ryzys system u w alutow ego a potem rec e sja z la t 1974— 1976 z bardzo silnym i ten d e n cja m i in fla cy jn y m i w pow aż-n y m sto p aż-n iu zakłóciły jego fuaż-nkcjoaż-now aaż-nie. Bardzo tru d aż-n a sy tu a cja społeczno-polityczna w e w szystkich pań stw ach W spólnoty spraw iła, że p ro b lem y in te g ra c y jn e zostały o d su n ięte na dalszy plan. K ilk u n asto - procentow e różnice w stopach in flacji m iędzy k ra ja m i EW G uniem ożli-w iły u trz y m an ie stab iln y c h k u rsóożli-w ożli-w alutoożli-w ych.
III. NOW E R O ZW IĄ ZAN IA W ALUTOW E EWG
W ro k u 1978 odżyły w EW G d y sk u sje n a te m a t refo rm y istn ie ją -cego system u k u rsó w w alutow ych. N a szczycie EW G w K openhadze k an clerz R FN H. S ch m id t p rzedstaw ił p ro je k t plan u utw o rzen ia s tre fy
w alutow ej, k tó ra objęłaby w szystkie w a lu ty W spólnoty. Po k ilk u m ie -sięcznej dy sk u sji ekonom istów i polityków , na początku g ru d n ia 1978 r., k o lejn y szczyt EW G p odjął decyzję u tw orzenia z dniem 1 1 1979 r. E u ro -pejskiego S y stem u W alutow ego (ESW).
N ieznane są jeszcze szczegóły techniczne tego rozw iązania. M ożna je d n a k na podstaw ie nieoficjalnych in fo rm acji i w yników dotychcza-sowej dy sk u sji podjąć próbę ogólnej c h a ra k te ry sty k i ESW. N a w stępie należy podkreślić, że zatw ierdzony p ro je k t nie przew id u je zasadniczych przeobrażeń istniejącego system u, je st pew ną m odyfikacją i u sp ra w -nieniem funkcjonującego „w ęża” w alutow ego.
Na podstaw ie dostępnych obecnie in fo rm acji w iadom o jest, że nie n a-stąp i w ESW poszerzenie istn ieją cy c h m arż w ahań k u rsó w w alutow ych (2,25%). Z m ieni się jed n a k sposób w yznaczania kursów . W „w ężu” k u r -sy w y m ian y w a lu t są określone przy pom ocy tzw. „siatki p a ry te tó w ”. Oznacza to u stalen ie kursów in te rw e n c y jn y c h każdej w a lu ty w obec pozostałych. W tak im system ie, przy praw idłow o ustalonych p u n k tac h in te rw e n cy jn y c h , w m om encie osiągnięcia m aksym alnej rozpiętości „w ęża” działania in te rw e n c y jn e p o d ejm u ją b a n k i em itu jące najsłabszą i n ajsilniejszą w alutę. T ak w ięc koszty in te rw e n cji ponoszą dw a banki. Z astosow aniu takiego rozw iązania w ESW sprzeciw iły się k ra je o słabszych w alutach, np. F ra n cja i W ielka B rytania. W ysuw ają a rg u -m ent, że zastosow anie „siatki p a ry te tó w ” z-m usza k ra je z deficyte-m b ilan su płatniczego do finansow ania obrony DM przed n a d m iern ą ap- recjacją. Jeżeli DM u trz y m a ja k dotychczas pozycję najsilniejszej w a-lu ty system u jej zw yżkow a ten d e n cja będzie ham ow ana nie ty lk o przez B ank Niemiec, lecz także przez b a n k e m itu ją c y najsłabszą w a lu tę (w celu u trz y m an ia określonych m arż w ah ań kursów ).
W m iejsce „siatk i p a ry te tó w ” zaproponow ano zastosow anie u sta lo -ny ch p u n k tó w in te rw e n c y jn y c h w sto su n k u do w spólnej je d n o stk i m o-n e ta ro-n ej. W tak im system ie pow iązań kurso w y ch każdy k raj odpow ia-d ałb y za u trz y m an ie sw ej w a lu ty w p u n k ta c h in te rw e n cy jn y c h .
P ew n y m rozw iązaniem sporu na tem at m echanizm ów pow iązań k u r -sów je s t zaproponow any przez J. v a n Y p ersels’a k o m p ro m is 7. P olega on na rów noczesnym zastosow aniu „siatki p a ry te tó w ” i p u n k tó w in te r w en cy jn y ch w odniesieniu do w spólnej w aluty. W tym system ie in te rw e n c je b y ły b y dokonyw ane w o p arciu o „siatkę p a ry te tó w ”, nato -m iast o dchylenia od w spólnej w a lu ty spełniałyby fu n k cję in for-m acyjno- -alarm ow ą. To znaczy, że w skazyw ałyby k rajo m członkow skim , k tó ra w a lu ta odchyla się n ajb ard ziej od w artości śred n iej (w spólnej jed n o -stk i) a ty m sam ym zakłóca funkcjonow anie system u.
K o lejnym w ażnym postanow ieniem o statniego szczytu w B rukseli ■ą decyzje odnośnie funkcjonow ania E uropejskiego F u n duszu W spółpra-cy W alutow ej. F u n d u sz istn ieje już od 1974 r.; w y d aje się jed n ak , że dopiero obecnie zostanie w yposażony w k o m petencje i środki um ożli-w iające m u rozpoczęcie działalności zgodnej ze sta tu te m . U stalono, że EFW W ju ż w 1979 r. otrzy m a k ap ita ły w w ysokości 32 m ld dolarów . K ap ita ły te zostaną przekazane przez k ra je członkow skie w złocie i do-larach. Za w niesione w kłady k raje , EW G o trz y m ają zapis w F unduszu przeliczony na w spólną jed n o stk ę m o n eta rn ą (ECU). W szystkie o p era-cje EFW W będą rozliczane w tej jednostce. Zasoby jego będą przezna-czone n a finansow anie in te rw e n cji dew izow ych.
W yposażenie F u n d u szu w e w łasne k a p ita ły zm ieni dotychczasow e zasady k red y to w a n ia in te rw e n c ji dew izow ych w EWG. B ilate ra ln e k re -d y ty zostaną zastąpione w spólnym system em finansow ania. Zm ieni to istn iejące re la cje d łużnik— w ierzyciel. K ra je deficytow e będą dłużnikam i EFW W , a nie poszczególnych p ań stw członkow skich; k ra je nadw yżkow e będą k red y to w a ły Fundusz.
Istn ieje duże praw dopodobieństw o, że EFW W uzyska kom petencje (środki będzie posiadał na pew no) oddziaływ ania poprzez in te rw e n cje dew izow e n a k u rs w y m ian y dolarów w sto su n k u do w a lu t W spólnoty. T ak w ięc będzie pośrednio k ształto w ał rela cje kursow e m iędzy dola-rem a w spólną w a lu tą EWG.
W ażnym elem entem przyszłej stre fy w alutow ej m a stać się jed n o -stk a w alu to w a EWG. W chw ili obecnej wiadomo, że w spólny pieniądz nie zostanie w prow adzony do sfe ry cy rk u la cji pań stw członkow skich. A zatem nie będzie to w a lu ta paraleln a, obiegająca łącznie z w alu tam i narodow ym i. N ie będzie to je d n a k tylko jed n o stk a rozrachunkow a. N a-leży oczekiwać, że ECU będzie stopniow o przejm ow ała fu n k cje środka płatniczego, sk ład n ik a rez e rw i w pew nym stopniu m iern ik a w artości lu b w spólnego przelicznika dla w a lu t W spólnoty.
J a k stw ierdzono w cześniej operacje EFW W , a więc rozliczenia tr a n -sakcji k red y to w y c h będą dokonyw ane w ECU. Pozycje rezerw ow e w F u n d u szu rów nież będą w yrażone we w spólnej w alucie, w ym ienialnej zapew ne na pozostałe w a lu ty EW G i dolary. W tra k c ie dy sk u sji na tem a t o rganizacji system u k u rsów w alutow ych w ES W b yła rozw ażana propozycja u trz y m y w a n ia przez w a lu ty narodow e określonych m arż w ah ań do ECU. R ealizacja tego p o stu la tu oznaczałaby uczynienie z tej jed n o stk i podstaw y, p u n k tu odniesienia dla w a lu t narodow ych.
Z b y t w cześnie je s t jeszcze na w yczerpującą ocenę nowego system u w alutow ego EWG. W chw ili obecnej m ożna co najw yżej w skazać kilka ch a ra k te ry sty c z n y c h dla niego cech odróżniających go od „w ęża” w a-lutow ego. P rzed e w szystkim należy oczekiwać, że ESW stw orzy lepsze
w a ru n k i ad ap ta cji k u rsów w alutow ych. A u to rzy now ego rozw iązania w ielokrotnie podkreślali, że jakk o lw iek celem system u je s t stabilizacja kursów w alutow ych, nie w yklucza się m ożliw ości k o re k t kursów (dew a-lu acja i rew aa-luacja), jeżeli zajdzie tak a potrzeba. U n iknie się w ten sposób kosztow nych in te rw e n cji dew izow ych zm ierzających do u trz y -m yw ania kursów pod- lub nadw artościow ych.
B ardzo w ażną cechą ESW je s t aw ansow anie EFW W do ro li c e n tru m w alutow ego EWG. F undusz będzie nie tylko zasobnym w k a p ita ły źród-łem k redytów , sta n ie się rów nież poolem rez e rw narodow ych i dogodnym forum uzgadniania i koordynacji narodow ych po lity k w alutow ych.
N a zakończenie należy zw rócić uw agę na fakt, że au torzy nowego p ro je k tu w yznaczają in te g racji w alutow ej W spólnoty m niej am bitne zadania niż n a początku la t siedem dziesiątych. O becnie politycy i eko-nom iści częściej m ów ią o u tw orzeniu „ stre fy stabilizacji w a lu to w e j” niż o realizacji pełnej unii. P o d k reśla się jed n a k przy tym , że a k tu a ln ie podejm ow ane działania pow inny w dalszej persp ek ty w ie um ożliw ić osiągnięcie unii.
Ja n u sz B ilsk i
TH E SYSTEM OF CURRENCY EX CH A NG E RA TES IN T H E EEC
T he a rtic le of J. B ilski T h e S y s te m o f C u rren cy E xchange R ates in th e EEC is com posed of th re e p a rts. In th e firs t p a r t th e a u th o r discusses in d e ta il th e Com m on M a rk e t system of cu rre n c y ex ch an g e ra te s in fo rc e since 1971. N ext, th e a u th o r analyzes th e socalled „C u rren cy S n ak e”. T h is co n stru ctio n of c u r -ren c y ex ch an g e r a te s is an elem en t of th e m o n e ta ry a n d econom ic union being created since 1971. T he a u th o r p re se n ts Both m e rits an d d raw b ac k s of th is solu-tio n and he discusses e x te rn a l fac to rs condisolu-tioning th e effec tiv e fu n csolu-tio n in g o f th e „sn ak e”. In th e th ird p a rt J. B ilski p re se n ts th e m ain assu m p tio n s of th e n ew m o n e tary system fu n ctio n in g w ith in th e EEC since 1979 as w ell as th e d iscu s-sion of econom its concerning a d v a n ta g e s an d d isa d v an tag es of solutions in th e field of c u rren c y ex c h an g e ra te s em ployed in th is system .
