Marek Florek
Badania wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym
w Międzygórzu (stan. 44), pow. opatowski, w latach 2 0 0 6 - 2 0 0 7
C m entarzysko k u rh an o w e w M iędzygórzu, gm . Lipnik, woj. św iętokrzyskie - stanow isko 44 (A ZP 88-71/246) - znajduje się około 1,2 km n a p ó łn o c o d d ro g i k ra jowej O p ató w - S andom ierz (ryc. 1). W odległości około 1,5 km n a p o łu d n io w y -w sc h ó d o d niego zn aj duje się p o d o b n e cm entarzysko k u rh an o w e w Kle- czanowie, b a d a n e w latach 1990-1992 (por. M. Florek, J. Ścibior 1993; 1997). S tanow isko zostało o d k ry te je- sienią 2004 ro k u przez M ark a Juszczyka, p ra co w n ik a sandom ierskiej D elegatury W ojew ódzkiego U rzędu O chrony Z abytków w Kielcach i znanego p rz e w o d n i ka sandom ierskiego w trakcie jednej z prow adzonych przez niego w ycieczek (M . Florek 2007, s. 81). Jednak pierw sze in form acje o m ających znajdow ać się w lesie m iędzygórskim k u rh an a ch , je d n a k bez bliższych d a nych o ich lokalizacji, przek azał jeszcze w k o ń c u lat 80. ubiegłego w ieku do ów czesnego U rzędu O ch ro n y Z abytków w T arnobrzegu A ndrzej U rbański, arc h e o log i d y rek to r M uzeum Z am ojskiego w Z am ościu.
C m entarzysko u sy tu o w an e jest w lesie, n a ła g o d nym stoku g arbu w ysoczyznow ego opadającego ku dolinie O patów ki. N a obszarze o p o w ierzc h n i praw ie 2 h ek taró w o g ran iczo n y m z trzech stro n głębokim i V- k ształtn y m i w ąw ozam i znajduje się 13 różnej w ielko ści k opców rozm ieszczonych p o jedynczo bąd ź tw o rzących niew ielkie skupiska. N ajw iększe z n ich m ierzą praw ie 15 m średnicy i p o n a d 1,5 m w ysokości, n a j m niejsze m ają średnice ok. 6-7 m i w ysokość ok. 0,3 m (ryc. 2-5). Część nasypów nosi ślady zniszczeń, w ty m w kopów w y konanych p ra w d o p o d o b n ie przez p o sz u kiwaczy m ilita rió w p en e tru jący ch z w ykryw aczam i m etali okolice zam k u w M iędzygórzu, którego ru in y znajdują się ok. 500 m n a p ó łn o c od cm entarzyska.
W 2006 ro k u na cm entarzysku rozpoczęto badania wykopaliskowe, ko n ty n u o w an e w roku następnym , k tó rych głów nym celem było określenie stan u zachow ania kurhanów, ich chronologii oraz rodzaju stosow anego
na cm entarzysku obrządku pogrzebow ego. B adaniam i kierow ał au to r spraw ozdania przy w spółpracy Jerzego Libery1. W ciągu 2 sezonów przeb ad an o całkowicie dw a z niższych kopców - n r 2 oraz n r 5, p o n a d to ro z p o znano część k u rh a n u n r 6, jednego z najm niejszych na cm entarzysku, a także w ykonano sondaże w otoczeniu kopców. Łącznie b ad an iam i w ykopaliskow ym i objęto obszar o pow ierzchni nieco p o n a d 400 m 2 (ryc. 6)2.
Metoda badań
P rzed przystąpieniem do b a d ań w ykopaliskow ych w y k o n an y został p la n w arstw icow y całego sta n o w i ska w skali 1: 200. K urhany eksplorow ano w ykopam i 0 w ym iarach 10 x 10 m (kopiec 2), 12 x 12 m (kopiec 5) 1 6 x 5 m (kopiec 6), u sy tu o w an y m i tak, by p o d staw y k o p có w znalazły się w całości w ich obrębie, a je d n o cześnie by ograniczyć do m in im u m konieczność w y cinki d rzew porastający ch te re n cm entarzyska (stąd ich ró ż n a o rien tacja w zględem stro n św iata), p o d z ie l o n y m i n a 4 działki ro zg ran iczo n e 0,5 m szerokości św iadkam i profilow ym i. O d tych głów nych w ykopów , na p rz ed łu żen iu św iadków profilow ych, w ykonyw ano w ykopy sondażow e, k tó ry ch zadaniem było d o sta r czenie in fo rm acji n a te m a t ew entualnych obiektów w p rzestrzen i m iędzykurhanow ej. E ksplorację p r o w ad zo n o w arstw am i n a tu raln y m i, z p e łn ą tró jw y m ia row ą in w entaryzacją w szystkich znalezionych a rte faktów (frag m en tó w ceram iki, w y ro b ó w k rz e m ie n nych i kam iennych, n atu ra ln y ch kam ieni, kości, węgli drzew nych i innych p rzed m io tó w ). Z poszczególnych
1 Prace były finansow ane przez Instytut A rcheologii UMCS i W ojewódzki U rząd O chrony Zabytków w Kielcach.
2 K rótkie spraw ozdanie z tych b adań zostało opublikow a ne w 25 num erze Zeszytów Sandomierskich (M. Florek 2007).
Marek Florek
Ryc. 1. Lokalizacja cmentarzysk kurhanowych: 1 - Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44; 2 - Kleczanów, pow. sandomierski, stan. 6 (fragm ent mapy: Powiat Sandomierz. W ojewództwo kieleckie, skala 1:25 000. Wydawca - Zarząd Topograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego]. Warszawa 1962).
Fig. 1. Location o f barrow cemeteries: 1 - Międzygórz, Opatów district, site 44; 2 - Kleczanów, Sandomierz district, site б (fragm ent o f a map o f the Sando mierz district. Kielce voivodship, scale 1:25 000, published by Zarząd Topograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego]. Warszawa 1962).
w arstw w yróżnianych w obrębie n asy p ó w k u rh a n ó w oraz g ru n tu p o d n im i p o b ra n o p ró b k i ziem i do ew en tu aln y ch przyszłych analiz specjalistycznych.
W yniki badań
Kurhan 2
N asyp k o p ca p rz e d p rzy stąp ien iem do b a d a ń m iał w p lan ie kształt w przy b liżen iu kolisty, w p rz e k ro
ju p o p rzeczn y m kopulasty, m o cn o spłaszczony. Jego śred n ica w ynosiła ok. 8-9 m , zaś w ysokość ok. 0,6 m , p rzy czym o d stro n y zachodniej, ze w zględu n a p o ło żenie n a stoku, była o n a nieco w iększa niż o d stro n y w schodniej.
W obrębie n asy p u kopca, b ezp o śred n io p o d n im , oraz w jego najbliższym oto czen iu w y ró żn io n o n a stę pujące je d n o stk i stratygraficzne (ryc. 7 B , C):
1. w arstw a ściółki leśnej m iąższości o d 5 do 10 cm; 2. szarożółty less przesycony p ró c h n ic ą m iąższości
o d 20 do p o n a d 40 cm;
Badania w ykopaliskow e na w czesnośredniow iecznym cm entarzysku k u rh a n o w ym w M ięd zyg ó rzu
Ryc. 2. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Cmentarzysko kurhanowe - kopce 1 i 2. Fot. M. Florek. Fig. 2. Międzygórz, Opatów district, site 44. Barrow cemetery - mounds 1 and 2. Photo by M. Florek.
Ryc. 3. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Cmentarzysko kurhanowe - kopiec 3. Fot. M. Florek. Fig. 3. Międzygórz, Opatów district, site 44. Barrow cemetery - m ound 3. Photo by M. Florek.
Marek Florek
Ryc. 4. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Cmentarzysko kurhanowe - kopce 7 ,8 i 9. Fot. M. Florek. Fig. 4. Międzygórz, Opatów district, site 44. Barrow cemetery - mounds 7 ,8 and 9. Photo by M. Florek.
Ryc. 5. Międzygór, pow. opatowskiz, stan. 44. Cmentarzysko kurhanowe - kopiec 5 w trakcie badań. Fot. M. Florek. Fig. 5. Międzygórz, Opatów district, site 44. Barrow cemetery - mound 5 during exploration. Photo by M. Florek.
Badania w ykopaliskow e na w czesnośredniow iecznym cm entarzysku k u rh a n o w ym w M ię d zyg ó rzu
3. ciem nożółty less m iąższości do ok. 22 cm;
4. jasny żó łto -szary less m iąższości o d ok. 10 do p o nad 20 cm;
5. b ru n a tn o -ż ó łty less z w trąceniam i białej osypki krzem ionkow ej i rdzaw ym i żelazistym i;
6. jasny, „słom kow y” less;
7. sz a ro -b ru n atn y przem ieszan y less z dużą ilością próchnicy.
Jednostki stratygraficzne 2 i 3 o d p o w iad ają g en e tycznym g ó rn y m p o zio m o m glebow ym gleby b ru
-Ryc. 6. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Plan cmentarzyska i lokali zacja w ykopów z lat 2006-2007 (kopiec 13, najdalej w ysunięty na północ- ny-wschód, znajduje się poza planem). Opracowanie graficzne M. Florek na podkładzie mapy sytuacyjno-wysokościowej wykonanej przez geodetę A. Medyka w 2005 roku.
Fig. 6. Międzygórz, Opatów district, site 44. Plan o f the cemetery and loca tion of trenches from the years 2006-2007 (mound 13, the north-eastern- most, is outside the lim it o f th e plan). Graphic design by M. Florek on the background o f a land survey and height map prepared by land surveyor A. Medyka in 2005.
n atnej w yługow anej, ew en tu aln ie płow ej (A l, A 3)3 w y tw o rzo n y m m .in. w obrębie rozsypiska i p ie rw o t nego n a sy p u k u rh a n u (a także p o za n im ). Jednostka stratygraficzna 4 jest reliktow o zachow anym stro p em gleby kopalnej z czasów sy p an ia k u rh a n u , n ato m iast jed n o stk a stratygraficzna 5 o d p o w iad a p ie rw o tn e m u p o zio m o w i ilu w ialn em u - w m yw ania (Bt) w profilu gleby b ru n a tn e j w yługow anej w ytw orzonej z lessów, zaś je d n o stk a stratygraficzna 6 to skała m acierzysta (C) - calec geologiczny (less w ęglanow y). S zaro-bru- n a tn y less z d u żą ilością p ró c h n ic y (jed n o stk a s tra tygraficzna 7) to p u n k to w o w ystępujące w ypełniska n a tu raln y ch zagłębień, głów nie p o k orzeniach, n o rach zw ierzęcych itp., a także daw nych w kopach.
A naliza stratygrafii w skazuje, że k u rh a n n r 2 u sy p a n y został na w cześniej p rzygotow anym przez splanto- w anie terenie, przy czym zdjęto w ów czas tylko cienką w arstw ę h u m u su , pozostaw iając w całości podglebie (p lan to w an ie nie sięgnęło calca geologicznego). N asyp w zniesiono z praw ie czystego lessu, z b ard z o niew iel ką dom ieszką próchnicy, co w p o łączen iu z b rak iem (a p rzynajm niej nie stw ierdzeniem ) w jego sąsiedz tw ie ro w u p rzy k u rh an o w eg o czy glinianki, z k tó ry ch m o ż n a b y było go czerpać, w ydaje się w skazyw ać, że ziem i, z której zb u d o w an o kopiec nie zbierano z jego otoczenia lecz p rzy n iesio n o z in n eg o m iejsca. P ierw o tn y kształt i w y m iary kop ca m o żn a re k o n stru ow ać w o p arciu o zasięg w arstw (jed n o stek stra ty g ra ficznych) 3 i 4. P odstaw a n asy p u m iała kształt kolisty i średnicę około 8 m, zaś w ysokość p raw d o p o d o b n ie niew iele przekraczała 1 m. Był to zatem k u rh a n s to sunkow o niski i płaski.
K opiec nie po sia d ał w ew n ątrz żadnych k o n stru k cji d rew n ian y ch b ąd ź k am iennych. Nie stw ierd zo n o ró w nież żadnych śladów, k tóre m ogły by w skazyw ać na istnienie k o n stru k cji zew nętrznych w rodzaju o g ro dzeń, słupów itp. Nie n atrafio n o także n a jakiekolw iek ślady palenia ognia, w ty m zw łaszcza w postaci ognisk bąd ź palenisk, zaró w n o poprzedzające b u d o w ę kopca, ja k też w okresie ju ż p o jego p ow staniu.
W zew nętrznych p artiach rozsypiska nasy p u k u r h an u i n a zew nątrz niego, na p ierw o tn y m poziom ie teren u z czasów funkcjonow ania cm entarzyska z n a leziono 46 fragm entów naczyń, w ty m 45 p o ch o d zą cych z okresu w czesnego średniow iecza i jeden p raw d o p o d o b n ie k u ltu ry p ucharów lejkowatych, 2 odłupki k rzem ienne (z krzem ienia czekoladow ego i
przepalo-3 Gleby płow e pow stają z gleb b runatnych w yługow anych w w yniku intensyfikacji procesów w m yw ania (przem ieszcza nia się iłu koloidalnego) i w ystępują najczęściej w jednych kom pleksach z nim i, stąd tru d n o ść jednoznacznego określenia ty p u gleby (por. H. Uggla 1981, s. 411,422-423).
Ryc. 7. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Kopiec 2: A - planigrafia zabytków, В - profil NW-SE, С - profil SW-NE. Oznaczenia: 1 - ściółka leśna; 2 - szaro-żółty less przesycony próchnicą; 3 - ciem nożółty less; 4 - jasny żółto-szary less; 5 - brunatno-żółty less z w trąceniam i białej osypki krzemionkowej 1 rdzawymi żelazistymi; 6 - jasny, „słom ko w y" less; 7 - szaro brunatny less przemieszany z dużą ilością próchnicy; 8 - fragm enty ceramiki (odmiennym i kolorami oznaczono fragm enty pochodzące z różnych naczyń); 9 - przepalone kości; 10 - krzemienie; 11 - rekonstruowany pierw otny zasięg podstawy kopca. Rys. M. Florek.
Fig. 7. Międzygórz, Opatów district, site 44. Mound 2: A - planigraphy o f finds, В - NW-SE profile, С - SW-NE profile. Key to the markings: 1 - forest litter; 2 - grey-yellow loess saturated w ith humous; 3 - dark yellow loess; 4 - lig h t yellow -grey loess; 5 - brow n-yellow loess w ith patches o f w h ite powdered silica and rust-coloured patches o f iron compounds; 6 - light,,,straw "-coloured loess; 7 - grey-brown loess mixed w ith large amounts o f humous; 8 - pottery fragm ents (different colours used fo r fragments representing individual vessels); 9 - burnt bones; 10 - flin t artefacts; 11 - reconstructed original basic range o f the mound. Drawn by M. Florek.
Badania w ykopaliskow e na w czesnośredniow iecznym cm entarzysku k u rh a n o w ym w M iędzygórzu
Ryc. 8. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Wybór ceramiki z nasypu kopca nr 2 i jego otoczenia. Rys. M. Florek.
Ryc.
9.Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Kopiec 5:
A- planigrafia zabytków;
В- profil
S -N ;С - profil W-E. Oznaczenia:
1- ściółka leśna;
2 -żółto-
-szary, przemieszany less przesycony próchnicą; 3 - żółty przemieszany less; 4 - jasny żółto-szary less; 5 - brunatny przemieszany less; 6 - żółto-brunatny
less z wytrąceniami białej osypki krzemionkowej i wytrąceniami żelazistymi; 7 - brunatno-żółty less; 8 - fragmenty ceramiki (odmiennymi kolorami zazna
czono fragmenty pochodzące z różnych naczyń);
9- przepalone kości;
10- krzemienie;
11- nóż żelazny;
12- rekonstruowany pierwotny zasięg podstawy
kopca. Rys. M. Florek.
Fig. 9. Międzygórz, Opatów district, site 44. Mound 5: A - planigraphy o f finds; В - S-N profile;
С
- W-E profile. Key to the markings: 1 - forest litter; 2 - grey-yellow loess saturated w ith humous;3
- yellow mixed loess; 4 - lig h t yellow -grey loess; 5 - brown mixed loess;6
- yellow -brow n loess w ith patches o f w hite powdered silica and rust-coloured patches o f iron compounds; 7 - brow n-yellow loess; 8 - pottery fragments (different colours used for fragm ents representing individual vessels); 9 - burnt bones; 10 - flin t artefacts; 11 - iron knife; 12 - reconstructed original basic range o f the mound. Drawn by M. Florek.Badania w ykopaliskow e na w czesnośredniow iecznym cm entarzysku k u rh a n o w ym w M iędzygórzu
ny) oraz tylko 2 niew ielkie u łam ki przepalonych kości ludzkich, p o n ad to kilkadziesiąt niew ielkich okruchów lokalnego piaskowca, w tym jeden przepalony. Frag m enty ceram iki w czesnośredniow iecznej k o n cen tro wały się przede w szystkim po południow o-zachodniej stronie k u rh a n u (ryc. 7A). Znalezione ułam ki ceram iki pochodzą z co najm niej 5 naczyń. Jedno, z którego za chowały się znaczne p a rtie wylewu, kilkanaście frag m entów brzuśca i dw a niewielkie ułam ki d n a udało się zrekonstruow ać. Był to niew ielki przysadzisty garnek 0 esow atym profilu z największą w ydętością brzuśca um ieszczoną w ok. 2/3 wysokości naczynia, w ykonany z gliny z dużą ilością dom ieszki gruboziarnistego tłucz nia, nie zdobiony (ryc. 8: 1). Pozostałe fragm enty n a czyń, o tru d n ej do określenia form ie, zapew ne rów nież były w typie garnków , zdobionych grzebieniem bądź pojedynczym rylcem - o rn am en tam i w postaci linii fa listych i poziom ym i płytkim i żłobków (ryc. 8:2-7).
Całość znalezionej ceram iki, z w yłączeniem w sp o m nianego fra g m e n tu neolitycznego, m o żn a datow ać w dość szerokich ram ac h ch ronologicznych - o d p o czątków VIII p rzynajm niej do k o ń ca w ieku IX.
Biorąc p o d uwagę w nioski wypływające z anali zy stratygrafii kopca i planigrafii fragm entów naczyń 1 przepalonych kości, należy sadzić, że znajdow ał się tu ciałopalny pochow ek nakurhanow y. Zastanaw iający jest praktyczny b ra k przepalonych szczątków kostnych - znaleziono tylko 2 niewielkie okruchy. Sugeruje to, że - jeśli przyjmiemy, że spalone szczątki zm arłego złożone były w naczyniu (popielnicy) ustawionej na k opcu - po jego zniszczeniu bądź przew róceniu m ogły one zostać zebrane z nasypu kurhanu, być m oże z częścią szcząt ków popielnicy, i zdeponow ane w innym miejscu. T łu maczyło by to nie tylko brak kości, ale rów nież niewielką ilość znalezionych fragm entów naczyń. Jednak bardziej praw dopodobne wydaje się, że m am y tutaj do czynienia z cząstkowym pochów kiem n a kurhanow ym w arstw o wym, tzn. rozsypaniem niewielkiej ilości przepalonych szczątków kostnych bezpośrednio na pow ierzchni nasy pu kopca. Poza w spom nianą znikom ą ich liczbą, za taką interpretacją wydaje się przem aw iać fakt, że fragm enty zachow anego praw ie w całości naczynia, które ew entu alnie m ogło by spełniać rolę popielnicy (w przypadku ułam ków pozostałych naczyń, ze względu n a ich liczbę, miejsce znalezienia i stan zachowania, funkcję tak ą n a leży wykluczyć), znajdują się w zupełnie innym miejscu, niż okruchy przepalonych kości.
Kurhan 5
Przed p rzy stąp ien iem do b a d a ń kopiec ten, kształtu kopulastego, m iał ok. 9-10 m średnicy i około 1 m
wysokości, m ierzonej m iędzy ku lm in acją a p o d staw ą o d stro n y zachodniej, n ato m iast tylko ok. 0,4 m , m ie rzone o d p o d n ó ż a p o jego stro n ie w schodniej. R óżni ce w zachow anej w ysokości w ynikają, p o d o b n ie jak w p rzy p a d k u kop ca 2, z ich u sy tu o w a n ia n a stoku.
W obrębie n asy p u kopca, poniżej niego oraz w jego b ez p o śre d n im sąsiedztw ie w y ró żn io n o n astępujące je d n o stk i stratygraficzne (ryc. 9B, C):
1. w arstw a ściółki leśnej m iąższości 10-15 cm , lo k al nie naw et do 20 cm;
2. żółto-szary, p rzem ieszany less przesycony p ró c h nicą, m iąższości do 50 cm;
3. żółty p rzem ieszany less o m iąższości do 40 cm; 4. jasny żó łto -szary less m iąższości do 30 cm; 5. b ru n a tn y przem ieszany less o m iąższości do 15 cm; 6. ż ó łto -b ru n a tn y less z w y trącen ia m i białej osypki
krzem ionkow ej i w y trącen iam i żelazistym i, bez w yraźnej g ran icy p rzech o d zący w w arstw ę (jed n ostkę stratygraficzną 7);
7. b ru n a tn o -ż ó łty less.
Jednostki stratygraficzne 2 i 3 o d p o w iad ają g e nety czn y m g ó rn y m p o zio m o m gleby b ru n a tn e j w y ługow anej, ew en tu aln ie gleby płow ej (A l, A3) w y tw o rzo n y m m .in. w obrębie rozsypiska (jed n o stk a stratygraficzna 2) i p ierw o tn eg o n a sy p u (jed n o stk a stratygraficzna 3) k u rh a n u . Jednostka stratygraficzna 4 jest reliktow o zachow anym stro p e m gleby k o p a l nej z czasów sy p an ia k u rh a n u , n a to m ia st jed n o stk i stratygraficzne 6 i 7 o d p o w iad ają p ie rw o tn e m u p o ziom ow i ilu w ialn em u (Bt) w profilu gleby b ru n a tn e j w yługow anej (a jako całość, jed n o stc e straty g raficz nej 5 w yróżnionej w k u rh a n ie 2), k tó ra stan o w i wy- p ełn isk o p łytkiego o b n iżen ia znajdującego się na p ó ł n o c o d p ierw o tn ej p o d staw y k o pca, u tw o rz o n e przez deluw ia lessow e z du żą d om ieszką m a teriałó w o rg a nicznych, o dkładające się w śro d o w isk u w ilgotnym (w o b n iżen iu , p rz e d całkow itym w y p ełn ien iem , stała o kresow o w o d a deszczow a). W w ykopie nigdzie nie o siągnięto calca geologicznego, to jest jasnego lessu w ęglanow ego.
N a p o d staw ie uk ład u i zasięgu je d n o ste k stra ty graficznych (w arstw ) 2, 3 i 4 m o żn a przyjąć, że k o piec p ierw o tn ie m iał ow alną p o d staw ę o średnicach ok. 6 m (w zdłuż osi w sch ó d - zachód) i 7 m (w zdłuż osi p ó łn o c - p o łu d n ie ), zaś jego w ysokość w ynosiła co najm niej 1,5 m , z p ew n o ścią je d n a k m niej niż 2 m. N asyp w zniesiono n a przy g o to w an y m w cześniej te renie. Jednak nie o g ran iczo n o się - jak w p rzy p a d k u kop ca 2 - tylko d o jego oczyszczenia i w y ró w n an ia przez zdjęcie górnej w arstw y gleby, ale p o p rz ez o b n i żenie o 30-40 cm , p rzed e w szystkim o d stro n y w sc h o d niej i p ó łn o cn ej (a w ięc rejonu, w k tó ry m p o d n o sił się
Marek Florek
stok), te re n u w okół m iejsca gdzie m iał stanąć kopiec, uzyskano coś w ro d zaju n atu raln ej płaskiej platform y, n a której p o te m u sy p a n o k u rh an . W te n sposób jego w ysokość m ie rz o n a o d p o z io m u otaczającego te re n u była w iększa naw et o 40 cm , niż rzeczyw ista w ysokość sam ego kopca. N asyp k u rh a n u w zniesiono z czystego, żółtego lessu, p ra w d o p o d o b n ie p rzyniesionego z p e w nej odległości, chociaż nie m o żn a w ykluczyć użycia rów nież części ziem i zebranej podczas o b n iżan ia te ren u w o k ó ł m iejsca, gdzie m iał stanąć kopiec.
W obrębie n a sy p u k u rh a n u oraz p o za n im nie n atrafio n o n a żadne ślady jakichkolw iek k o n stru k cji w ew n ętrzn y ch bąd ź zew nętrznych, d rew n ian y ch lub k am iennych, p o zostałości palenisk, o g n isk itp.
W zew n ętrzn y ch w arstw ach rozsypiska nasy p u kopca oraz p o za n im znaleziono p o n a d 190 dro b n y ch u łam k ó w p rzep alo n y ch kości, p o n a d 150 fra g m e n tó w ceram iki p o ch o d zący ch z co najm niej 10 naczyń, w ty m je d n o zachow ane praw ie k om pletnie, kilka d ro b n y ch o d łu p k ó w k rzem iennych, n ó ż żelazny, d ro b ne w ęgle d rze w n e i kilkanaście niew ielkich o k ru ch ó w piaskow ca (ryc. 9A). W iększość frag m e n tó w ceram iki znajdow ała się w p ó łn o c n o -za ch o d n iej i zachodniej p a rtii obecnego n a sy p u kopca, a jed n o cześn ie po za jego p ie rw o tn ą podstaw ą. Część z n ich była zdobiona w g órnych p a rtia c h brzuśców o rn a m e n te m falistych linii w ykonach grzebieniem lub rylcem , b ąd ź p ły tk im i p o zio m y m i żłobkam i (ryc. 10). W jed n y m w ypadku zaobserw o w an o rów nież o rn a m e n t linii falistych na w ew nętrznej stro n ie w ylew u.
N a p o d staw ie fo rm naczyń, w zasadzie o g ra n i czających się do słabo esow atego garnka, stosow anej o rn a m e n ty k i oraz cech technologicznych znalezione w k o p c u fra g m e n ty ceram iki należy datow ać n a V III, ew entualnie p o czątek w ieku IX.
A naliza planigrafii spalonych szczątków k o st nych i fra g m en tó w ceram iki w skazuje, że m a m y tu najp ra w d o p o d o b n iej do czynienia ze zbiorow ym p o ch ó w k iem n a k u rh an o w y m . Poniew aż skupisku fra g m en tó w ceram iki p o c h o d z ą c em u z jed n eg o n a czynia, k tó re ew entualnie m o ż n a by u zn ać za p o p ie l nicę, nie tow arzyszą p rze p alo n e kości, k tó re z kolei są ro zp ro szo n e w m iarę ró w n o m ie rn ie w zew nętrznych w arstw ach całego n a sy p u - p o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u k o p ca 2 - za najbardziej p ra w d o p o d o b n e należy przyjąć, że był to n a k u rh a n o w y p o ch ó w ek bezpopiel- nicowy, zapew ne warstw ow y. To znaczy taki, gdzie szczątki k o stn e zostały rozsy p an e b e z p o śred n io na p o w ierzc h n i k o pca, zaś znalezione fra g m en ty naczyń p o c h o d z ą nie z p o pielnic, lecz garnków , k tó re zostały rozbite w czasie tow arzyszących p o g rze b o m o b rzę dów lub cyklicznych p ra k ty k kultow ych k u czci z m a r łych o d byw anych n a cm entarzysku.
Kurhan 6
U sytuow any b ezp o śred n io n a w schód o d k o p ca 5, należy do najm niejszych n a cm entarzysku. W chwili rozpoczęcia b a d ań m iał ok. 5-6 m śred n icy i 0,2 m w ysokości. R ozp o zn an o tylko p ó łn o c n o -z a c h o d n ią ćw iartkę jego nasy p u , w yróżniając następujące je d n o stk i stratygraficzne:
1. ściółka leśna m iąższości 10-12 cm;
2. żółto-szary, p rzem ieszany less przesycony p ró c h nicą, m iąższości do 50 cm;
3. żółty p rzem ieszany less o m iąższości do 40 cm; 4. jasn o żó łty less z dom ieszką h u m u su w stropie,
m iąższości do 30 cm;
5. żó łto -b ru n a tn y less z w y trącen iam i białej osypki krzem ionkow ej i w y trące n iam i żelazistym i. Ich in terp retacja jest identyczna jak w p rz y p ad k u kopca 6, tzn. jed n o stk i stratygraficzne 2 i 3 o d p o w ia dają genetycznym g ó rn y m p o zio m o m (A l, A3) gle by b ru n a tn e j w yługow anej w y tw o rzo n y m w obrębie rozsypiska (jednostka stratygraficzna 2) i p ie rw o tn e go n asy p u (jed n o stk a stratygraficzna 3) k u rh a n u , je d n o stk a stratygraficzna 4 jest reliktow o zachow anym stro p em gleby kopalnej z czasów sypania k u rh an u , n ato m iast je d n o stk a stratygraficzna 5 odp o w iad a górnej części p ierw o tn eg o p o zio m u iluw ialnego (Bt) w profilu gleby b ru n a tn e j w yługow anej.
Na pod staw ie analizy stratygrafii m o żn a p rzy puszczać, że kopiec został u sy p an y z czystego lessu w m iejscu w cześniej w y ró w n an y m i oczyszczonym p rzez zdjęcie w ierzchniej w arstw y h u m u su aż do stro p u podglebia. Jego p ierw o tn a śred n ica w ynosiła 4,5- 5,0 m , zaś w ysokość zapew ne m o g ła niew iele p rz e k ra czać 0,5 m . P od o b n ie ja k w p rzy p ad k u k o p có w 2 i 5, tutaj rów nież nie n atrafio n o n a żadne ślady k o n s tru k cji d rew n ian y ch bądź kam iennych.
W przebadanej ćw iartce kop ca znaleziono jed y n ie niew ielki frag m en t ceram iki w czesnośredniow iecznej, o d łu p e k k rzem ien n y oraz kaw ałek nie przepalonej kości, p raw d o p o d o b n ie zwierzęcej.
Z e w zględu n a niew ielki stopień ro zp o zn an ia, b ra k p rzepalonych kości, tru d n o cokolw iek bliższego p ow iedzieć n a tem at form y poch ó w k u , ale z dużym p raw d o p o d o b ień stw em m o ż n a założyć, że kopiec za w ierał ciałopalny po ch ó w ek nakurhanow y.
Przestrzeń międzykurhanowa
Poza b a d a n ia m i sam ych kopców , staran o się ro z p o znać przy p o m o c y w y kopów sondażow ych p rzestrzeń m iędzykurhanow ą. W e w szystkich w y konanych w y k o p ach b e z p o śred n io p o d w arstw ą ściółki i h u m u
Badania w ykopaliskow e na w czesnośredniow iecznym cm entarzysku k u rh a n o w ym w M ię d z y g ó rz u .
Ryc. 10. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Wybór zabytków z kopca nr 5 i jego otoczenia: 1 -9 - ceramika; 10 - żelazo. Rys. M. Florek.
Marek Florek
Ryc. 11. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Ostroga znaleziona w są siedztwie kopca nr 2. Rys. M. Florek.
Fig. 11. Międzygórz, Opatów district, site 44. Spur found in the vicinity of mound 2. Drawn by M. Florek.
su leśnego stw ierd zo n o w ystępow anie zachow anego w p ełn i profilu gleby b ru n atn e j. N ie n atrafio n o n a żad n e obiekty, w ty m zwłaszcza jam y bąd ź ślady p a le nisk. W w ykopach sondażow ych w sąsiedztw ie kopca 2 nie znaleziono ró w n ież żadnych zabytków , p o za n o w o ży tn ą o stro g ą ze sto su n k o w o k ró tk im b o d źcem za k o ń cz o n y m k ó łk iem gw iaździstym i p ro sty m i ra m io n a m i kab łąk a z u szk o d zo n y m i k o ń cam i (ryc. 13: 1), k tó rą o d k ry to b e z p o śred n io p o d w arstw ą ściółki leś nej. N ato m iast w w ykopie o b o k kop ca 5, w o d leg ło ści ok. 9 m o d jego obecnej podstaw y, b ez p o śred n io w stro p ie w arstw y szaro-żółtego lessu o d p o w iad ają cego p o zio m o w i A3 (przem yw ania, lessiw ażu) gleby płow ej lub b ru n a tn e j w yługow anej o d k ry to skupisko dużych frag m en tó w rozbitych naczyń w czesnośred niow iecznych, jak się w ydaje chron o lo g iczn ie o d p o w iadających m a teriało m z k o p có w (ryc. 12: 1-6). W ich sąsiedztw ie nie zaobserw ow ano żadnych śla d ó w w kopu, n a to m ia st sta n zachow ania w skazuje n a d łu g o trw ałe p o zo staw an ie ich n a p o w ierzchni.
Wnioski
C m entarzysko k u rh an o w e w M iędzygórzu n a p o d s ta wie znalezionej w n asy p a ch k opców i ich sąsiedztw ie ceram iki m o ż n a datow ać na okres m iędzy V I I I a k o ń cem w ieku I X . W szystkie b ad an e k u rh a n y u sy p an e zostały na w cześniej przygotow anym , w y ró w n an y m teren ie, z którego zdjęto cienką w arstw ę h u m u su , nie naruszając je d n a k podglebia. K opce w zniesiono z czystego lessu, k tó ry m u sian o przy n o sić z pew nej odległości, nie zaś z ziem i zbieranej b ezp o śred n io
z ich otoczenia bąd ź w ybieranej z row ów p rzy k u rh a- now ych, tow arzyszących zwykle k u rh a n o m w czesno średniow iecznym , a k tóre obserw ow ano, np. w tra k cie b a d ań cm entarzyska w pobliskim K leczanow ie (por. M. Florek, J. Ścibior 1993, s. 208-209). K urhany nie p o siad ały żadnych w ew nętrznych ko n stru k cji k am ien n y ch bądź drew nianych, nie zaobserw ow ano rów nież śladów palenisk, słupów bądź innego ro d z a ju obiektów tow arzyszących. We w szystkich z b a d a nych kop cach należy przyjąć istnienie poch ó w k ó w ciałopalnych n ak u rh an o w y ch , najpew niej bezpopiel- nicow ych, ze szczątkam i k o stn y m i rozsypyw anym i b e z p o śred n io n a p o w ierzch n i nasypów . Z kolei stan zachow ania o d k ry ty ch frag m en tó w naczyń, ich silne ro zd ro b n ien ie, zniszczone p ow ierzchnie, w skazuje, że przez dłuższy czas leżały o ne n a p o w ierzch n i n a ra żone na działanie czynników atm osferycznych.
W ydaje się, że zarów no w p rz y p ad k u k u rh a n u 2, ja k i k u rh a n u 5, naczynia te były rozbijane na kopcach bądź w ich b ezp o śred n im sąsiedztw ie w trakcie o b rzę dów pogrzebow ych i cerem onii zw iązanych z kultem zm arłych, p o czym zbierano w iększość ich frag m en tów, pozostaw iając jedynie nieliczne, być m oże p rz e oczone lub zapom niane. W yjątkam i są dw a naczynia, jed n o znalezione u p odstaw y kop ca 2, d rugie u p o d staw y kopca 5, rozbite lecz zachow ane praw ie k o m pletnie, reprezentujące ty p średniej w ielkości esow ate- go, nie zdobionego garnka. Jest m ało p raw dopodobne, by p ełniły one funkcje popielnic. Przem aw ia za tym zarów no m iejsce ich znalezienia, jak też nie odkrycie w raz z nim i, b ąd ź naw et w ich pobliżu, przepalonych szczątków kostnych. Albo zatem zostały one bardzo szybko przysypane ziem ią zsuw ającą się z rozm yw a nych nasy p ó w kopców, albo też stanow ią pozostałość ostatnich m ających m iejsce na cm entarzysku obrzędów pogańskich, p o których już n a nie pow rócono, by p o zbierać rozbite naczynia p rzed kolejnym i św iętam i ku czci zm arłych. P otw ierdzeniem celowego niszczenia g arnków n a cm entarzysku i przynajm niej częściowego zbierania rozbitych ułam ków w ydaje się być odkrycie m iędzy kop cam i 4 i 5 u łam ków kilku różnych naczyń.
P oczynione w trak cie dotychczasow ych b ad a ń obserw acje w skazują, że w p rz y p ad k u cm entarzyska k u rh an o w eg o w M iędzygórzu m am y nie tylko m ożli w ość analizy stosow anych form pochów ków , ale ró w nież ob serw o w an ia śladów odbyw anych tutaj cyklicz nie obrzędów zw iązanych z k ultem zm arłych, któ ry ch isto tn y m elem entem było ry tu a ln e rozbijanie n a k u rh a n a c h bąd ź w ich sąsiedztw ie naczyń, być m oże w cześniej służących w trakcie uczt obrzędow ych.
Interesujące w ydaje się p o ró w n a n ie b adanego cm entarzyska z p o d o b n y m obiektem w p o b lisk im Kle czanow ie. Te o statn ie jest p raw ie trzy k ro tn ie większe,
Badania w ykopaliskow e na w czesnośredniow iecznym cm entarzysku k u rh a n o w ym w M ięd zyg ó rzu
Ryc. 12. Międzygórz, pow. opatowski, stan. 44. Wybór ceramiki znalezionej miedzy kopcami nr 4 i 5. Rys. M. Florek. Fig. 12. Międzygórz, Opatów district, site 44. Selection o f pottery found between mounds 4 and 5. Drawn by M. Florek.
Marek Florek
gdyż liczy obecnie 37 k u rh a n ó w (a p ierw o tn ie m ogło naw et w ięcej), jest rów nież nieco inaczej usytuow ane, gdyż nie n a stoku, lecz ku lm in acji wysoczyzny. W ięk szość znajdujących się ta m k o p có w otaczały row y p rzy k u rh an o w e, jak ich dotychczas nie stw ierd zo n o w M iędzygórzu. W K leczanow ie stosow ano z ró ż n i cow ane fo rm y pochów ków : n ak u rh an o w e, p o d k u rh a - now e, nasypow e, podczas gdy w M iędzygórzu w obu ro zp o zn an y ch kopcach m a m y zapew ne do czynienia z p o ch ó w k am i n ak u rh an o w y m i. W k u rh a n a c h klecza- now skich znaleziono znacznie m niej zabytków , p rz e de w szystkim frag m en tó w naczy ń niż w M iędzygórzu, p rzy czym ceram ika o d k ry ta n a ty m o sta tn im s ta n o
w isku w ydaje się być bardziej archaiczna, niż znale ziona w Kleczanow ie. W szystko to w skazuje z jednej stro n y n a różnice ch ro nologiczne m iędzy obydw om a cm en tarzy sk am i - kleczanow skie jest p ra w d o p o d o b nie nieco m łodsze, a z p ew n o ścią dłużej fu n k c jo n u jące, b o aż do końca w ieku X, z drugiej zaś n a nieco in n e zwyczaje p ogrzebow e lu d n o ści użytkującej oba cm entarzyska.
W szystko to pozw ala traktow ać cm entarzysko w M iędzygórzu za jed n o z najciekaw szych p o d w zglę d em poznaw czych w czesnośredniow iecznych s ta n o w isk sepulkralnych w M ałopolsce. Z tych w zględów celow e w ydaje się k o n ty n u o w an ie jego badań.
Literatura
F l o r e k M arek
2007 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko kurhanowe w Międzygórzu. W yniki badań wykopaliskowych w latach 2006-2007. Zeszyty Sandom ierskie 25, s. 81-83.
F l o r e k M arek, Ś c i b i o r Józef
1993 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko kurhanowe w Kleczanowie k. Sandomierza. Spraw ozdania A r cheologiczne 45, s. 183-212.
1997 Cmentarzysko kurhanowe w lasku kleczanowskim (stanowisko 6). W: Kleczanów. Badania rozpo znawcze 1989-1992, red. A. Buko. Warszawa, s. 245-299.
U g g l a H jam ar
1981 Gleboznawstwo rolnicze. Warszawa.
Archaeological research on the early medieval barrow cem etery in Międzygórz (site 44),
Opatów district in the years 2 0 0 6 -2 0 0 7
/ s u m m a r y /
The barro w cem etery in M iędzygórz (site 44) was uncovered in the au tu m n o f 2004. The cem etery is situated in a forest, on a m ild slope o f a plateau swell descending tow ards th e val ley o f th e O patów ka river. It covers the area o f 2 hectares and consists o f 13 m o u n d s o f varying size, som e o f w hich form sm all clusters. The biggest o f them are 15 m etres in diam eter an d 1.5 m etres high, the sm allest are 6-7 m etres in diam eter an d 0.3 m etres high. D uring the archaeological research in the years 2006-2007,2 o f the low er m ounds, barrow 2 an d b ar row 5, a fragm ent o f barrow 6 and the area betw een them were exam ined. In total, 400 square m etres o f th e area o f th e cem etery were investigated.
All th e explored barrow s w ere erected on previously lev elled g round, from w hich the u p p er-m o st layer o f hum us had been rem oved, w ith o u t disturbing the subsoil. The m o u n d
were m ade o f pu re loess w hich m ust have been b ro u g h t from a distance, an d n o t from the area im m ediately next to the b arrow o r taken from ditches dug aro u n d them . The b a r rows had no internal stone o r w ooden structures; no traces o f fires, posts o r o th er objects h ad been found either. W ithin th e o u ter rim o f th e m ounds, p articu lary at the base o f the barrow s som e fragm ents o f broken vessels, b u rn t bones were discovered, an d in b arrow 5 additionally an irn knife. It is rea sonable to assum e th at the m o u n d s are places o f crem ation burial, m ost probably w ithout urns, w ith the rem ains o f b u rn t bones deposited (strew n) on th e surface o f th e m o und. O n th e basis o f p o tte ry fou n d in the barrow s an d aro u n d them they can be dated to the p erio d betw een the 8th an d the end o f the 9th century.
The site will be fu rth er explored in the future.
D r M a r e k F lo re k In s ty tu t A r c h e o lo g i i U M C S w L u b lin ie PI. M . C u r ie - S k fo d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u b lin gflorek@ w p.pl
