Budżetowanie przedsięwzięć a neoklasyczna teoria produkcji : na przykładzie produkcji rolniczej

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 735. 2007. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Helena Zieliƒska Katedra RachunkowoÊci. Bud˝etowanie przedsi´wzi´ç a neoklasyczna teoria produkcji (na przykladzie produkcji rolniczej) 1. Wprowadzenie Podejmowanie decyzji w podmiotach gospodarujàcych nierozerwalnie zwiàzane jest z niepewnoÊcià i ryzykiem. Wynika to g∏ównie z rozbie˝noÊci mi´dzy czasem podejmowania decyzji a okresem, w którym przejawiajà si´ skutki przyjmowanych rozwiàzaƒ. Szczególne znaczenie ma zatem proces planowania, w którym – dla otrzymania informacji prospektywnych – mo˝na wykorzystaç zarówno bud˝etowanie, jak i neoklasycznà teori´ produkcji. Bud˝etowanie stanowi podstawowà form´ planowania dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw [Nowak 2001, s. 177]. Jest to proces formu∏owania i kwantyfikowania zamierzeƒ w ramach istniejàcego systemu rachunkowoÊci i nazywany bywa równie˝ planowaniem finansowym bàdê te˝ planowaniem finansowo-kosztowym. Pojćie bud˝etowania nawiàzuje do równowagi, a wić równowa˝enia strony przychodowej zamierzonej dzia∏alnoÊci ze stronà rozchodowà, przy czym dotyczy ono równowagi w ujćiu wartoÊciowym i finansowym [Dobija 1997, s. 284]. Wynikiem zastosowania wspomnianej powy˝ej formy planowania jest bud˝et, który koordynuje ró˝norodne typy dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa [Drury 1995, s. 369]. Bud˝et jest zatem planem dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw w ujćiu finansowym [Marecki 2001, s. 109]. Prezentuje on przysz∏à, zamierzonà dzia∏alnoÊç w∏àczajàc w to zarówno kwantyfikacj´ prawdopodobnych rezultatów, jak i nak∏adów. Przedmiotem bud˝etowania mogà byç ró˝norodne aspekty funkcjonowania podmiotu gospodarujàcego. Mo˝e ono odnosiç si´ do przychodów ze sprzeda˝y, kosztów operacyjnych, zysków, wykorzystania kapita∏u, aktywów, wielkoÊci produkcji itd. [Myddelton 1996, s. 229–231]. Z punktu widzenia tego kryte-.

(2) 26. Helena Zieliƒska. rium mo˝na tak˝e wyodr´bniç bud˝etowanie: przedsi´wzi´ç, przedsi´biorstw, przep∏ywów gotówkowych i kapita∏u [Kay 1981, s. 60–113]. Bud˝etowanie ma teoretyczne wsparcie w neoklasycznej teorii produkcji, a zw∏aszcza w analizie marginalnej. Powiàzania te sà kompleksowe i trudne do okreÊlenia, nawet dla osób stosujàcych w praktyce technik´ bud˝etowania. Prezentowane opracowanie stanowi prób´ sprecyzowania dylematów powstajàcych przy ocenie zwiàzków mi´dzy bud˝etowaniem a statycznà teorià produkcji. W szczególnoÊci przedmiotem rozwa˝aƒ sà zagadnienia: skali produkcji, terminu planowania, adekwatnoÊci do rzeczywistoÊci gospodarczej, zmiany wartoÊci pieniàdza oraz wp∏ywu zmian technologicznych. Empirycznà ilustracj´ dylematów zwiàzanych ze sprecyzowaniem powiàzaƒ mi´dzy bud˝etowaniem a analizà marginalnà zaprezentowano na przyk∏adzie przedsi´wzićia zwiàzanego z uprawà pszenicy. Odpowiednie dane liczbowe zosta∏y zamieszczone w tabeli 1. Obrazujà one struktury nak∏adów i wyników produkcyjnych w przeci´tnym gospodarstwie rolnym prowadzàcym rachunkowoÊç rolnà dla potrzeb Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ˚ywnoÊciowej.. 2. Skala produkcji i dyskretne wyniki bud˝etowania Zgodnie z za∏o˝eniami neoklasycznej teorii produkcji podmiot podejmujàcy decyzj´ ma do dyspozycji ciàg∏y szereg kombinacji czynników wytwórczych i wielkoÊci produkcji, które mogà byç przedmiotem wyboru. Zastosowanie optymalizacji w warunkach analizy marginalnej prowadzi zatem do rozwiàzaƒ opartych na ciàg∏oÊci odnoÊnie do wielkoÊci uzyskiwanych efektów, jak te˝ wielkoÊci i struktury czynników, które mogà byç wykorzystane w procesie produkcji. W przeciwieƒstwie do analizy marginalnej bud˝etowanie prowadzi wy∏àcznie do rozwiàzaƒ dyskretnych. Ka˝dy bud˝et zawiera tylko jedno rozwiàzanie odnoÊnie do wielkoÊci i struktury nak∏adów czynników produkcyjnych, przy czym mo˝e ono byç rezultatem sformalizowanej procedury optymalizacji. Bud˝etowanie przedsi´wzićia mo˝e jednak doprowadziç do analogicznego rozwiàzania jak analiza marginalna. Ciàg bud˝etów mo˝e byç aproksymacjà optymalnego poziomu zu˝ycia czynników wytwórczych, je˝eli tylko b´dzie przygotowany w taki sposób, aby szereg rozpatrywanych wyników i nak∏adów by∏ zwiàzany z wielkoÊcià przedsi´wzićia. Zatem analizowany ciàg teoretycznie móg∏by sk∏adaç si´ z zestawu bud˝etów opracowanego dla ka˝dej wielkoÊci gospodarstwa. Innymi s∏owy, dla ka˝dej wielkoÊci gospodarstwa mo˝na by otrzymaç seri´ bud˝etów obejmujàcà mo˝liwe do uzyskania i prawdopodobnie optymalne poziomy celów dzia∏alnoÊci. Istot´ zwiàzków mi´dzy bud˝etowaniem a statycznà teorià produkcji zaprezentowano na rys. 1, który koresponduje z tabelà 1. Dane dotyczàce bud˝etu zamieszczone w tabeli 1 zosta∏y opracowane na podstawie kszta∏towania si´ przychodów i kosztów produkcji pszenicy w przeci´tnym gospodarstwie rol-.

(3) Bud˝etowanie przedsi´wzi´ç a neoklasyczna teoria.... 27. nym prowadzàcym rachunkowoÊç. WielkoÊç produkcji gwarantujàca maksymalny zysk zosta∏a oszacowana na 4,23 t w przeliczeniu na 1 ha powierzchni zasiewów. Przy takim poziomie plonów pszenicy marginalne przychody wynosi∏y 547,6 z∏, przeci´tne koszty sta∏e 143,24 z∏, jednostkowe koszty zmienne 220,30 z∏, a przeci´tne koszty ca∏kowite 363,54 z∏. Ró˝nica mi´dzy przychodami a kosztami wynosi zatem 184,06 z∏. Zawiera si´ w niej dochód rolnika z tytu∏u pracy w∏aÊciciela gospodarstwa i jego rodziny, zarzàdzania gospodarstwem oraz z tytu∏u zaanga˝owania w∏asnego kapita∏u. Dochód ten jest pomniejszony o wartoÊç zu˝ycia Êrodków trwa∏ych. Tabela 1. Nak∏ady i wyniki w przeci´tnym gospodarstwie rolnym (uprawa pszenicy) Wyszczególnienie. w z∏ / ha. Przychody (wartoÊç produkcji) Nadwy˝ka przychodów nad kosztami zmiennymi Dochód rolniczy (nadwy˝ka nad kosztami sta∏ymi i zmiennymi) Koszty sta∏e, w tym: – amortyzacja – Êwiadczenia finansowe (podatki, sk∏adki KRUS) – utrzymanie maszyn, narz´dzi i Êrodków transportu – utrzymanie budynków i melioracji – nak∏ady ogólnogospodarcze Koszty zmienne, w tym: – nawozy mineralne, nawozy zielone i wapno – nasiona w∏asne i z zakupu – Êrodki ochrony roÊlin – si∏a pociàgowa ˝ywa i mechaniczna – us∏ugi maszynowo-transportowe – op∏ata pracowników najemnych – inne op∏aty. 2316,35 1384,48 778,57 605,91 319,69 103,69 66,49 8,25 107,79 931,87 319,37 107,24 192,54 166,45 113,53 20,99 11,75. w z∏ / t 547,60 327,30 184,06 143,24 75,58 24,51 15,72 1,95 25,48 220,20 75,50 25,35 45,52 39,35 26,84 4,96 2,78. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: [Augustyƒska-Grzymek 2002].. Osiàganie maksymalnych zysków w kategoriach ekonomicznych oznacza zrównanie marginalnych przychodów i marginalnych kosztów (MR = MC). Sytuacja taka mo˝e mieç i, mo˝na sàdziç, ˝e ma miejsce w rolnictwie tradycyjnym. W tym systemie gospodarstwa rolne funkcjonujà bowiem w swoistej równowadze ekonomicznej ukszta∏towanej w trakcie wieloletniego prowadzenia dzia∏alnoÊci. Innymi s∏owy, gospodarstwa tradycyjne pozbawione sà korzyÊci alokacyjnych. Wyznaczona na rys. 1 krzywa AVC opiera si´ na za∏o˝eniu, ˝e zestaw zmiennych nak∏adów zosta∏ dobrany w najmniej kosztowny sposób, a wić w proporcjach, które nie mogà byç dok∏adnie znane w rzeczywistoÊci. Jednak˝e w praktyce gospodarowania w rolnictwie wiele nak∏adów ∏àczonych jest w niemal niezmiennych proporcjach. Przyk∏adowo, przy uprawie pszenicy zapotrzebowanie na si∏´ roboczà jest ÊciÊle skorelowane z iloÊcià wysiewanych nasion i zu˝yciem nawozów. Bud˝etowanie oparte jest zatem na przesz∏ych doÊwiadczeniach.

(4) Helena Zieliƒska. 28. i ukszta∏towanych uprzednio wskaênikach techniczno-ekonomicznych. Mo˝na zatem sàdziç, ˝e w praktyce bud˝etowanie pozwala ukszta∏towaç struktur´ nak∏adów w najmniej kosztowny sposób, a wić wyznaczyç poziom produkcji, który zapewnia uzyskanie niemal maksymalnych zysków.. MC ATC. Przychody, koszty. AR = MR 363. AVC. 220 143. AFC. WielkoÊç produkcji. Rys. 1. Hipotetyczny przebieg krzywych kosztów èród∏o: opracowanie w∏asne.. Krzywa kosztów przeci´tnych (ATC) zosta∏a wyznaczona dla okreÊlonej wielkoÊci area∏u upraw, a wić dla przyj´tej wielkoÊci gospodarstwa. Oznacza to równie˝, ˝e zosta∏a ona ustalona dla danego wyposa˝enia technicznego obejmujàcego zarówno budynki, urzàdzenia trwale zwiàzane z ziemià, jak i pojazdy oraz maszyny rolnicze. Dane zamieszczone na rys. 1 dotyczà gospodarstwa o powierzchni 19,6 ha u˝ytków rolnych, z których 3,79 ha zosta∏o przeznaczonych pod upraw´ pszenicy. Skutki dzia∏aƒ podejmowanych w rolnictwie uzale˝nione sà od wielu czynników o ró˝norodnym charakterze. W praktyce trudno zatem ustaliç, jaki jest optymalny rozmiar przedsi´wzićia i optymalna wielkoÊç gospodarstwa – od dawna wykazujà to wyniki badaƒ z zakresu skali produkcji [Madden, Partenheimer 1972]. Niemniej, opracowujàc bud˝ety, nale˝a∏oby wyraênie wyspecyfikowaç ka˝dà wybranà wielkoÊç gospodarstwa oraz rozmiar przedsi´wzićia, a tak˝e wskazaç na przyczyny takiego post´powania. Ponadto powinna byç przynajmniej zarysowana koncepcja powiàzania z teorià produkcji. W przeciwnym wypadku opracowane bud˝ety, dostarczajàc niepewnych informacji, sà w niewielkim stopniu przydatne w praktyce..

(5) Bud˝etowanie przedsi´wzi´ç a neoklasyczna teoria.... 29. 3. AdekwatnoÊç terminu planowania Podzia∏ na koszty sta∏e i zmienne, zamieszczony w tabeli 1, zosta∏ dokonany z punktu widzenia jednorocznego terminu planowania. Ma to Êcis∏y zwiàzek z d∏ugoÊcià cyklu produkcyjnego zbó˝, który na ogó∏ obejmuje taki w∏aÊnie okres. Podzia∏ ten okreÊla Êrodki dzia∏ania, które pozostajà do dyspozycji podmiotów podejmujàcych decyzje. Zgodnie z przyjmowanà zazwyczaj definicjà podmiot gospodarujàcy nie jest bowiem zainteresowany mo˝liwoÊciami zmian kosztów sta∏ych, je˝eli przyj´ty czas planowania nie ulega zmianie. Implikuje to poglàd, który prezentowany jest w niektórych opracowaniach, ˝e w bud˝ecie nale˝y jedynie uwzgl´dniaç koszty zmienne. Taki sposób post´powania jest w∏aÊciwy z technicznego punktu widzenia. Chocia˝ bud˝et opracowany jedynie na podstawie zmiennych nak∏adów na czynniki wytwórcze jest technicznie poprawny, to jednak pomija si´ w nim wiele zagadnieƒ, które w praktycznej dzia∏alnoÊci muszà byç przedmiotem rozwa˝aƒ osób podejmujàcych decyzje. W rzeczywistoÊci gospodarczej termin planowania nie jest sta∏y, a wić ciàgle zmieniajà si´ elementy wchodzàce w sk∏ad wyodr´bnionych grup kosztów (sta∏ych i zmiennych). Oznacza to, ˝e informacje zawarte w pojedynczym bud˝ecie stanowià podstaw´ podejmowania decyzji o zró˝nicowanym zakresie czasowym. Przyk∏adowo, przy decyzjach dotyczàcych natychmiastowych przewozów zdecydowanà wi´kszoÊç kosztów nale˝a∏oby przyjmowaç jako sta∏e, mimo ˝e w bud˝ecie zosta∏y one wyspecyfikowane jako zmienne. W miar´ wyd∏u˝ania zakresu czasowego wzrasta liczba pozycji, które nale˝a∏oby przyjmowaç za zmienne, co zwi´ksza liczb´ rozwa˝anych sposobów post´powania. W kraƒcowym wypadku wszystkie pozycje mogà byç traktowane jako koszty zmienne. Ka˝dy sposób podzia∏u kosztów na sta∏e i zmienne implikuje wiele problemów, które powinny byç rozwiàzane w trakcie opracowywania bud˝etów oraz ich realizacji. Wa˝noÊç i przydatnoÊç ∏àcznego traktowania kosztów sta∏ych i zmiennych w ramach tego samego bud˝etu uzale˝niona jest od procedury bud˝etowania zwiàzanej z roz∏o˝eniem tych kosztów w czasie, a niekiedy tak˝e z podzia∏em pomi´dzy przedsi´wzićia. Alokacja w czasie implikuje bowiem wybór zarówno d∏ugoÊci czasu planowania, jak i przedsi´wzi´ç, które mogà byç wówczas realizowane. Opracowujàcy bud˝et powinien zastosowaç technik´ optymalizacji, aby okreÊliç nie tylko oczekiwany efekt, ale przede wszystkim oczekiwany maksymalny efekt przy danych nak∏adach zasobów czynników wytwórczych. PrzydatnoÊç takiego sposobu post´powania jest zazwyczaj nie tylko dyskusyjna, ale niekiedy ograniczona jedynie do specyficznej sytuacji w gospodarstwie rolnym. Procedura taka opiera si´ bowiem na za∏o˝eniu, ˝e ekonomika skali nie funkcjonuje albo te˝ bud˝et dotyczy tylko szczególnego rodzaju gospodarstw [Madden, Partenheimer 1972]. Przyjćie roku jako czasu planowania akcentuje zmiennoÊç cz´Êci nak∏adów w tym okresie. Jest rzeczà zrozumia∏à, ˝e post´powanie to nie wyklucza mo˝-.

(6) 30. Helena Zieliƒska. liwoÊci wyd∏u˝enia tego czasu, aby w rozwa˝aniach skoncentrowaç si´ na innych nak∏adach czynników wytwórczych. Wi´kszoÊç ekonomistów zajmujàcych si´ problematykà bud˝etowania przyjmuje, ˝e podejmujàcy decyzj´, formu∏ujàc bud˝ety przedsi´wzićia, sà w stanie dokonaç estymacji przysz∏ych przychodów i kosztów, a wić znajà kszta∏towanie si´ cen w za∏o˝onym terminie planowania. Stanowisko takie jest zgodne z neoklasycznà teorià produkcji, a tak˝e ze wspó∏czesnym rozumieniem zasad prowadzenia rachunku efektywnoÊci inwestycji. Producenci rolni powinni zatem opieraç swoje plany dzia∏alnoÊci na cenach przysz∏ych. W praktyce jednak wiele decyzji podejmowanych jest w chwili, gdy z uwagi na d∏ugoÊç cyklu produkcyjnego nie sà znane ceny, po których nastàpi sprzeda˝ wytwarzanych artyku∏ów. Nie mo˝na te˝ precyzyjnie okreÊliç przysz∏ych warunków klimatycznych, popytu na wytwarzane artyku∏y itd. Podejmujàcy decyzj´ nie dysponujà zatem wystarczajàcà bazà informacyjnà, aby z du˝ym prawdopodobieƒstwem prognozowaç kszta∏towanie si´ cen produktów rolnych. Powoduje to wzmocnienie znaczenia przes∏anek historycznych, a tym samym os∏abienie znaczenia zwiàzków z teorià podejmowanych decyzji. W skrajnej sytuacji opracowywane bud˝ety stajà si´ przede wszystkim uproszczonym obrazem przesz∏oÊci. Mogà one byç zatem tylko ogólnym zarysem przysz∏ych dzia∏aƒ, nie zaÊ sformalizowanymi szacunkami efektów i struktury niezb´dnych nak∏adów. Opracowujàc bud˝et, nale˝y rozpoznaç przysz∏à sytuacj´, dla której jest on przygotowywany. W wielu opracowaniach akcent po∏o˝ony jest na bud˝etowanie prowadzone dla reprezentatywnych sytuacji, a wić dla typowego gospodarstwa i przeci´tnego roku. Prowadzàcy gospodarstwa wykazujà jednak zapotrzebowanie na informacje przydatne w pojedynczym gospodarstwie i w poszczególnym roku. Kalkulacja niezb´dnych nak∏adów kapita∏owych w jednej i drugiej sytuacji wymaga jednak zastosowania odmiennych procedur. Dla typowej sytuacji oczekiwana deprecjacja i stopa zwrotu inwestycji zazwyczaj kalkulowane sà przy zastosowaniu procedur uÊredniajàcych wartoÊç Êrodków trwa∏ych, np. przeci´tnej rocznej wartoÊci inwestycji. Dla indywidualnej sytuacji poprawna estymacja deprecjacji wymaga oszacowania wartoÊci Êrodka trwa∏ego na poczàtku i na koƒcu okresu, który jest przedmiotem rozwa˝aƒ. Estymacja stopy zwrotu inwestycji zale˝y od poczàtkowej wartoÊci Êrodka trwa∏ego i odpowiedniej stopy procentowej, która powinna zostaç okreÊlona poprzez porównanie z oczekiwanà stopà zwrotu kapita∏u w najlepszym nast´pnym przedsi´wzićiu.. 4. Zmienna wartoÊç pieniàdza i technologie jego wytwarzania Oprócz koniecznoÊci ustosunkowania si´ do wspomnianych powy˝ej metod kalkulacji oczekiwanej deprecjacji Êrodków trwa∏ych i stopy zwrotu inwestycji, podmiot opracowujàcy bud˝et napotyka inne kwestie o charakterze rachun-.

(7) Bud˝etowanie przedsi´wzi´ç a neoklasyczna teoria.... 31. kowoÊciowym. Zwiàzane sà one z teorià podejmowania decyzji i sprowadzajà si´ do odpowiedzi na pytania: – czy stosowaç realne, czy te˝ nominalne jednostki pieni´˝ne, – jakà procedur´ estymacji zastosowaç przy wymianie Êrodków trwa∏ych. Opracowywane bud˝ety ze swej istoty powinny byç dokumentami planistycznymi, co oznacza, ˝e wymienione powy˝ej zagadnienia sà ze sobà ÊciÊle powiàzane. Innymi s∏owy, podstawowym zagadnieniem jest sposób uwzgl´dniania inflacji w poszczególnych pozycjach zarówno kosztowych, jak i przychodowych. Aby zapewniç porównywalnoÊç, wszystkie pozycje w opracowywanym bud˝ecie powinny byç wyra˝one albo w jednostkach realnych, albo nominalnych. Zdajàc sobie spraw´ z du˝ych trudnoÊci, które zwiàzane sà z prognozowaniem inflacji, opracowywanie bud˝etu w jednostkach nominalnych dla wyspecyfikowanego przysz∏ego okresu mo˝na uwa˝aç za czynnoÊç ryzykownà, a niekiedy zbyt ryzykownà. Inflacja na ogó∏ nie jest zrównowa˝ona, a wić ceny poszczególnych nak∏adów czynników wytwórczych zmieniajà si´ w zró˝nicowanym stopniu. Z praktycznych powodów preferowane jest zatem opracowywanie bud˝etów w jednostkach realnych. Estymacja rocznej deprecjacji Êrodków trwa∏ych mo˝e zostaç przeprowadzona przy zastosowaniu tradycyjnej w rachunkowoÊci zarzàdczej techniki uÊredniania wartoÊci lub te˝ koszty te sà szacowane poprzez amortyzowanie poczàtkowej wartoÊci inwestycji pomniejszonej o zdyskontowanà wartoÊç Êrodka trwa∏ego po okresie jego eksploatacji. Ta druga metoda w∏àcza koszty zastàpienia analizowanego Êrodka trwa∏ego i to stanowi jej g∏ównà zalet´. Tradycyjne metody uÊredniajàce pozwalajà natomiast wyznaczyç roczne koszty deprecjacji jedynie dla pojedynczej rotacji, co oznacza, ˝e zosta∏ przyj´ty jeden niezmienny okres u˝ytkowania Êrodka trwa∏ego. Taki sposób post´powania nie jest zgodny z faktem, ˝e wartoÊç nak∏adów kapita∏u trwa∏ego powinna odzwierciedlaç koszty utraconych mo˝liwoÊci odnoszàce si´ zarówno do ca∏ego okresu, jak i koszty wewnàtrz przyj´tego okresu u˝ytkowania. Chocia˝ stosowanie wymienionych wy˝ej technik estymacji Êrodków trwa∏ych powoduje, ˝e zasadnicza uwaga skoncentrowana jest na obecnej deprecjacji Êrodka trwa∏ego, to jednak nie wyklucza to mo˝liwoÊci stosowania innych rozwiàzaƒ. Zmiana wartoÊci Êrodka trwa∏ego mo˝e byç liczona wed∏ug przyspieszonej amortyzacji albo wed∏ug innych rozwiàzaƒ wyst´pujàcych w systemie podatkowym. Innymi s∏owy, wszystkie mo˝liwe do zastosowania sposoby liczenia deprecjacji zgodne z systemem podatkowym powinny zostaç w∏àczone do ka˝dego modelu ilustrujàcego wymian´ Êrodków trwa∏ych w danym czasie. W niektórych technikach liczenia zu˝ycia Êrodków trwa∏ych przyjmuje si´ upraszczajàce za∏o˝enia dotyczàce kszta∏towania si´ inflacji poprzez wprowadzenie jednolitych stóp procentowych. Takie przybli˝one ujćie nie pozwala na uwzgl´dnienie zró˝nicowanej stopy inflacji, która mo˝e byç odmienna w zale˝noÊci od produktów, wieku, rodzaju Êrodków trwa∏ych itd. Aby uwzgl´dniç zró˝nicowanà stop´ inflacji, nale˝a∏oby stosowaç bardziej kompleksowà technik´ liczenia deprecjacji Êrodków trwa∏ych..

(8) 32. Helena Zieliƒska. Stosujàc technik´ bud˝etowania dla wybranych przedsi´wzi´ç, nale˝y zaznaczyç, ˝e zarówno przychody, jak i koszty poszczególnego przedsi´wzićia mogà byç wysoce zró˝nicowane zarówno w uk∏adzie czasowym, jak i przestrzennym. W rzeczywistoÊci gospodarczej majà bowiem miejsce zmiany funkcji produkcji w czasie z uwagi na zmiany stosowanych technologii wytwarzania, a ponadto nast´pujà przesunićia funkcji obrazujàcych kszta∏towanie si´ kosztów czynników produkcji. Ta ostatnia zmiana wynika g∏ównie z faktu, ˝e popyt i poda˝ podlegajà permanentnemu oddzia∏ywaniu czynników rynkowych. W uk∏adzie przestrzennym zró˝nicowane warunki klimatyczno-glebowe i sposoby zarzàdzania powodujà, ˝e wyst´puje wiele ró˝nic terytorialnych. Przejawiajà si´ one w tym, ˝e krzywe kosztów jednostkowych na rys. 1 mogà przesuwaç si´ w gór´ lub w dó∏, reagujàc na zmian´ warunków. Je˝eli wymienione wy˝ej przesunićia wyst´pujà cz´sto, wówczas bud˝et mo˝e staç si´ tylko zestawem oczekiwaƒ, a wić przekszta∏ciç si´ w „przewodnik po przychodach i kosztach”. Je˝eli zmiany w uk∏adzie przestrzennym i czasowym oraz stosowane technologie implikujà cz´ste przesunićia krzywych kosztów, wymienione uprzednio dylematy majà coraz wi´ksze znaczenie. Istotna wówczas staje si´ odpowiedê na pytanie, jakà przydatnoÊç praktycznà ma analiza marginalna oraz powiàzany z nià ciàg bud˝etów. Innymi s∏owy, pojawia si´ pytanie, czy na podstawie przeprowadzonych rozwa˝aƒ mo˝na wysuwaç wnioski dotyczàce oczekiwanych, a przede wszystkim optymalnych rezultatów. Z teoretycznego punktu widzenia odpowiedê mo˝e byç tylko jedna – rezultaty tego typu analizy nie sà przydatne. Rozwa˝ania te ilustrujà bowiem klasyczny problem stosowania statycznej teorii produkcji do ciàg∏ych zmian majàcych miejsce w warunkach gospodarowania. Nale˝a∏oby wówczas zastosowaç bayesowskà teori´ podejmowania decyzji. W rzeczywistoÊci gospodarczej istnieje wiele przes∏anek wskazujàcych na praktycznà przydatnoÊç stosowanych rozwiàzaƒ. Zmiany stosowanych technologii oraz determinant poda˝y i popytu sà niewielkie, przynajmniej w ciàgu roku. Stàd te˝ otrzymany bud˝et przedsi´wzićia mo˝e byç stosowany warunkowo. Jego przydatnoÊç mo˝e zostaç znacznie zwi´kszona poprzez uwzgl´dnienie dodatkowych informacji o technicznych wspó∏czynnikach produkcji, potrzebach inwestycyjnych itd. Zgodnie z teorià produkcji techniczne udoskonalenia procesów produkcyjnych powodujà, ˝e krzywe kosztów przesuwajà si´ w dó∏. Rozprzestrzenianie technologii wywo∏ujàcych redukcj´ kosztów prowadzi do wzrostu poda˝y przy ka˝dym poziomie cen. W dalszej kolejnoÊci prowadzi to do spadku cen wytwarzanych produktów, a wić krzywe obrazujàce kszta∏towanie si´ przychodów kraƒcowych obni˝à si´. W rezultacie tych przesuni´ç dochody indywidualnych gospodarstw nie b´dà na wy˝szym poziomie, ni˝ by∏y przed zmianà technologii. Gdyby te ustalenia uwzgl´dniç w opracowywanym bud˝ecie, wówczas zachodzi∏aby koniecznoÊç odgadnićia kierunku nat´˝enia i czasu dokonywania si´ tych przesuni´ç..

(9) Bud˝etowanie przedsi´wzi´ç a neoklasyczna teoria.... 33. 5. Uwagi koƒcowe Przeprowadzone rozwa˝ania wskazujà, w jaki sposób bud˝etowanie mo˝e byç powiàzane ze statycznà teorià produkcji, a przede wszystkim z analizà marginalnà. Problematyka bud˝etowania kosztów zwiàzana jest m.in. z kwestià podzia∏u kosztów na sta∏e i zmienne. Je˝eli opracowywane bud˝ety majà mieç przydatnoÊç praktycznà, to muszà podlegaç ciàg∏ej aktualizacji. Zwiàzane jest to z kwestiami ustosunkowywania si´ do oczekiwanych zmian w poziomie i strukturze inflacji oraz stosowanych technologiach. Podejmowane dzia∏ania w tym zakresie majà na celu doprowadzenie do sytuacji, aby formu∏owane wnioski charakteryzowa∏y si´ wi´kszym stopniem przydatnoÊci. Oprócz ustanowienia logicznych powiàzaƒ mi´dzy bud˝etowaniem a teorià produkcji wa˝nà sprawà jest implementacja otrzymywanych rozwiàzaƒ. Rozwój technik informatycznych powoduje, ˝e bud˝etowanie staje si´ czynnoÊcià rutynowà, a tym samym mo˝e mieç zastosowanie w wielu sytuacjach ekonomicznych i odnoÊnie do typów gospodarstw. Niezale˝nie od koniecznoÊci i mo˝liwoÊci przetwarzania, praktycznym warunkiem uzyskiwania przydatnych rezultatów jest posiadanie precyzyjnych danych liczbowych o mo˝liwoÊciach produkcyjnych i relacjach kosztów. Literatura Augustyƒska-Grzymek I. [2002], Koszty jednostkowe i dochodowoÊç produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych w 2001 roku, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej”, nr 4–5. Dobija M. [1997], RachunkowoÊç zarzàdcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Drury C. [1995], Rachunek kosztów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kay R.D. [1981], Farm Management: Planning, Control and Implementation, Mc Graw-Hill, New York. Madden J.P., Partenheimer E.J. [1972], Evidence of Economics and Diseconomics of Farm Size [w:] Size, Structure and Future of Farms, red. A.C. Bell i E.O. Heady, Iowa State University Press, Ames. Marecki K. [2001], RachunkowoÊç mened˝erska w gospodarce finansowej przedsi´biorstwa, Difin, Warszawa. Myddelton D. [1996], RachunkowoÊç i decyzje finansowe, PWE, Warszawa. Nowak E. [2001], RachunkowoÊç zarzàdcza, Wydawnictwo PSB, Kraków.. Budgeting for Enterprises and the Neo-classical Theory of Production This article concentrates on the issue of establishing the relationships between budgeting and marginal analysis. The results of budgeting are related to specific points on the cost functions. The author devotes particular attention to the usefulness of the obtained solutions and foremost to the issues of the scale of production, the planning timescales, inflation, and changes in manufacturing technology..

(10)