MONIKA STANNY1
WIE
ĝ, OBSZAR WIEJSKI, LUDNOĝû WIEJSKA
! O PROBLEMACH Z ICH DEFINIOWANIEM.
WIELOWYMIAROWE SPOJRZENIE
Streszczenie: Terminy, takie jak: !wieĞ", !obszar wiejski" czy !ludnoĞü wiejska" naleĪą do
kategorii badawczych powszechnie uĪywanych, ale jednoczeĞnie są to pojĊcia niejedno-znacznie rozumiane i definiowane. W niniejszym opracowaniu podjĊte zostaną rozwaĪania nad tym, jakie problemy okreĞlają wieĞ, jakie warunki decydują o kwalifikacji jakiegoĞ ob-szaru jako wiejskiego, jakie cechy wyróĪniają ludnoĞü wiejską jako specyficzny segment po-pulacji. Z uwagi na fakt, Īe coraz czĊĞciej wspóáczesne studia wiejskie stanowią kompozycjĊ idei róĪnych nauk spoáecznych, a wrĊcz odwoáują siĊ do potrzeby holistycznego ujmowania problematyki wiejskiej, przegląd problemów związanych z definiowaniem tytuáowych kate-gorii, zostanie osadzony w wielowymiarowej perspektywie. OkreĞlą ją trzy ĞcieĪki interpre-tacyjne: socjologiczna, ekonomiczna i geograficzna, wzbogacone o wątek ewolucyjnego przeobraĪania kategorii wsi i obszaru wiejskiego w krajowym dorobku naukowym. Ostatnia czĊĞü opracowania uzupeániona zostanie o szkic demograficzny cech wyróĪniających popu-lacjĊ wiejską.
Sáowa kluczowe: wieĞ, obszar wiejski, ludnoĞü wiejska, kategorie badawcze
WSTĉP
Problematyką wiejską zajmują siĊ róĪne dyscypliny, m.in. ekonomia, socjologia, nauki rolnicze, geografia, demografia, etnografia i antropologia, których przedstawi-ciele wypracowali dziesiątki definicji, a kaĪda przedstawia wieĞ czy obszar wiejski oraz mieszkaĔców tego obszaru w innej perspektywie. W potocznym ujĊciu, intuicyj-nie kaĪdy te kategorie rozumie, natomiast z naukowego punktu widzenia nie istnieją ich uniwersalne definicje. Wydaje siĊ, Īe gáównym dylematem podczas ich definio-wania jest problem ustalenia, !co" nie jest juĪ miastem, a juĪ jest wsią, i jakimi cechami
WIEĝ I ROLNICTWO, NR 1 (162) 2014
siĊ ona wyróĪnia. Zasadniczą kwestią do rozstrzygniĊcia jest wiĊc oddzielenie tego, co wiejskie od tego, co miejskie, wykrojenie owej czĊĞci wiejskiej z pewnej caáoĞci spoáeczno-ekonomicznej. Stawiane pytania są zatem sprawą kryteriów.
PowszechnoĞü uĪywania tych terminów w sensie potocznym (pewna ich oczywi-stoĞü), moĪe byü gáówną przyczyną doĞü rzadkiego podejmowania polemiki nauko-wej o charakterze terminologicznym. Istotnym ograniczeniem moĪe byü równieĪ fakt, Īe badacz problematyki wiejskiej zasadniczo staje przed koniecznoĞcią korzy-stania z danych (Ĩródeá informacji), pogrupowanych wedáug tzw. kryterium admini-stracyjnego. I, z jednej strony, jest to dobre rozwiązanie, gdyĪ prowadzone analizy są wzglĊdnie moĪliwe do porównania, jednak z drugiej strony, takie sztywne ramy wáaĞnie prowadzą do unikania teoretyczno-metodologicznej dyskusji.
W niniejszym opracowaniu podjĊte zostaną rozwaĪania nad tym, jakie czynniki okreĞlają wieĞ, jakie warunki decydują o kwalifikacji jakiegoĞ obszaru jako wiej-skiego, jakie cechy wyróĪniają ludnoĞü wiejską jako specyficzny segment populacji. PoniewaĪ coraz czĊĞciej wspóáczesne studia wiejskie są kompozycją idei wywodzą-cych siĊ z róĪnych nauk spoáecznych, a wrĊcz odwoáują siĊ do potrzeby holistyczne-go ujmowania problematyki wiejskiej2, przegląd problemów związanych z definiowaniem tytuáowych kategorii osadzony zostanie w wielowymiarowej per-spektywie. OkreĞlą ją trzy ĞcieĪki interpretacyjne: socjologiczna, ekonomiczna, geo-graficzna, wzbogacone o wątek ewolucyjnego przeobraĪania kategorii wsi i obszaru wiejskiego w krajowym dorobku naukowym.
. WIEĝ
Pierwsze polskie analizy, które uksztaátowaáy charakterystyczną perspektywĊ wsi i rolnictwa dotyczyáy przede wszystkim problemu cháopstwa. Byáy to prace socjolo-giczne3, które powstaáy w pierwszej poáowie XX wieku. Jednak teoretyczne ramy
socjologii wsi wyznaczone zostaáy dopiero w poáowie lat 60. W pracy Socjologia
wsi. Podstawowe pojĊcia [1966] Bogusáaw GaáĊski opisuje przemiany na wsi, które
ujmuje kompleksowo pod hasáem !system Īycia wiejskiego". Zachodzące w drugiej poáowie XX wieku procesy (jak personalizacja pracy, dezintegracja i reintegracja spoáecznoĞci wiejskiej, przemiany struktury rodziny i jej związku z gospodarstwem) stanowią moment przejĞcia od tradycji do nowoczesnoĞci czy od wiejskoĞci (rozumia-nej jako cháopskoĞü) do miejskoĞci. WieĞ i wiejskoĞü, podobnie jak miasto i miejskoĞü [za Halamska 2011, s. 226], nigdy nie byáy definiowane autonomicznie, lecz zawsze
wzglĊdnie, przez podwójną dychotomiĊ, odnoszącą siĊ do sposobu Īycia
(wieĞ/mia-sto) i sposobu produkcji (rolnictwo/przemysá). Analiza dynamiczna lokowaáa wieĞ
2 Czytaj w: [Woods 2005, 2009; Cloke, Marsden, Mooney (red.) 2006; Halamska 2011a]. 3 Przykáady: prace zawarte w Rocznikach Socjologii Wsi, wydawanych od 1936 roku, próba caáoĞciowego i normatywnego spojrzenia na wieĞ z okresu miĊdzywojennego Wiktora Broni-kowskiego [1934], historyczna szkoáa Franciszka Bujaka [1903], interpretacja sytuacji ekono-micznej gospodarstw i rozwarstwienie cháopstwa Ludwika Krzywickiego [1937], ksztaátowanie siĊ warstwy cháopskiej w nowoczesnym spoáeczeĔstwie narodowym Józefa ChaáasiĔskiego z roku 1938 [1984 # wyd. II] czy koncepcja !systemu socjologii wsi" Wáadysáawa Grabskiego [1936, 1937].
i rolnictwo jako trendy przeszáoĞci, przyszáoĞü naleĪaáa do miasta i przemysáu, które absorbowaáy zasoby ludzkie i decydowaáy o rozwoju spoáeczno-ekonomicznym. Miasto byáo (i jest) postrzegane jako zamoĪniejsze, wieĞ o wiele uboĪsza czy uboga. Uzupeánijmy, Īe w analizie przestrzennej miasto związane jest z przestrzenią central-ną, a wieĞ peryferyjną.
Inne postrzeganie wsi, czy raczej wiejskoĞci, pojawiáo siĊ na przeáomie lat 80. i 90. XX wieku i znalazáo wyraz takĪe w zmianie terminologii z rzeczownika !wieĞ" na okreĞlenie przymiotnikowe # !wiejski". Dotyczyáo ono nie tylko nazwy miesz-kaĔca wsi, lecz takĪe okreĞlenia jednoczeĞnie przestrzeni i Ğrodowiska spoáecznego, w którym Īyje. Początkowo pojĊcie !wiejski" byáo utoĪsamiane z pewną szczególną przestrzenią o ekstensywnym uĪytkowaniu ziemi i niskim zaludnieniu. We wspóá-czesnych socjologicznych studiach wiejskich podmiotem badaĔ staá siĊ mieszkaniec wsi, a wiejskoĞü postrzegana jest poprzez pryzmat zespoáu cech spoáecznych, moral-nych i kulturowych [Halamska 2011, s. 227]. Jak to ujmuje Krzysztof Gorlach [2004, s. 48] socjologia wsi staje siĊ zbiorem rozmaitych analiz dotyczących ludzi,
Ğrodowi-ska, gospodarki, niekojarzonych ze spoáeczeĔstwem metropolii. Dlatego teĪ coraz bardziej przybiera postaü po prostu socjologii obszarów wiejskich, (...) chociaĪ za-czyna w swoich analizach wykraczaü takĪe poza ich granice.
WieĞ przez dáugi okres mocno wpisywana byáa w problematykĊ rolnictwa, a li-cencje badawcze w ramach nauk ekonomicznych miaáa ekonomika rolnictwa (jako ekonomika szczegóáowa). Do badania problemów rolnictwa wykorzystywano narzĊ-dzia i podstawy metodologiczne ogólnej ekonomii4. Rozwój badaĔ na przeáomie XX i XXI wieku poszedá w kierunku analizy powiązaĔ rolnictwa ze skáadnikami gospo-darki ĪywnoĞciowej i agrobiznesu oraz powiązaĔ rolnictwa z rozwojem wsi5. Jak wskazuje Jerzy Wilkin [2008, s. 21], temu ostatniemu kierunkowi badaĔ sprzyja
do-strzeganie i docenianie znaczenia wielofunkcyjnoĞci rolnictwa, zwáaszcza w
odnie-sieniu do Ğrodowiska wiejskiego.
W europejskiej i krajowej literaturze istnieje wiele opracowaĔ, Ğledzących histo-ryczne zmiany omawianego pojĊcia, wiąĪąc je ze zmieniającą siĊ rolą rolnictwa, a wáaĞciwie z mechanizmem czy nawet procesem jego przeobraĪeĔ6. Nie wchodząc
w meandry jego historii, naleĪy przypomnieü, Īe byáa to droga przejĞcia od rolnictwa tradycyjnego do rolnictwa ponowoczesnego [Gorlach 2004], trwaáego [Majewski 2008], wielofunkcyjnego [Wilkin 2010], zrównowaĪonego [Zegar 2012; Matuszczak 2013].
Modernizacja wsi polegaáa na upowszechnieniu (adaptowaniu na wsi) wzorów i osiągniĊü uksztaátowanych w miastach. Rozwój ten miaá charakter rozwoju zaleĪne-go, indukowanego z zewnątrz. Pod koniec XX wieku paradygmat industrialno-urba-nistycznej modernizacji wsi zastąpiony zostaje paradygmatem zrównowaĪonego, wzglĊdnie autonomicznego rozwoju wsi. Ponadto ówczesne dyskusje naukowe kon-centrują siĊ na wielofunkcyjnoĞci wsi, zakáadając przede wszystkim jej dywersyfikacjĊ
4 Porównaj: [WoĞ, Tomczak 1983; WoĞ, Zegar 2002; Tomczak 2004; Poczta, MrówczyĔska-Ka-miĔska 2004].
5 WiĊcej: [Zegar 2012].
ekonomiczną, a wiĊc zwiĊkszenie moĪliwoĞci zatrudnienia w dziaáalnoĞci pozarol-niczej [KáodziĔski 2008, Czarnecki 20011].
W tradycyjnym ujĊciu zagadnienia wieĞ, waĪnym jego elementem definicyjnym byáo rolnictwo. WspóáczeĞnie jego waga maleje. Zasadniczym czynnikiem wymu-szającym taką zmianĊ jest kurczące siĊ znaczenie rolnictwa w Īyciu wsi i zanik kla-sy cháopskiej [por. Wilkin 2011; Frenkel 2013]. Czy wieĞ moĪna bĊdzie zatem definiowaü przez specyficzną dla niej gospodarkĊ? Maria Halamska [2011, s. 18], pytając o ekonomiczną stronĊ wsi, zastanawia siĊ: co produkuje, a co moĪe produ-kowaü wieĞ. Stwierdza doĞü paradoksalnie, Īe obecnie wieĞ ma produkowaü
!wiej-skoĞü", takĪe poprzez wielofunkcyjne rolnictwo i powrót do tradycyjnych produkcji
i wyrobów. To miejsce wyznacza jej spoáeczeĔstwo globalne w ramach spoáecznego
podziaáu pracy. WiejskoĞü, która ma produkowaü lepsze Ğrodowisko Īycia, utrzymaü
Ğrodowisko naturalne i wiejskie krajobrazy dla przyszáych pokoleĔ. Ta funkcja wsi
zostaáa tak wyraziĞcie wyartykuáowana dopiero przez rodzące siĊ spoáeczeĔstwo
po-nowoczesne.
PoniewaĪ wieĞ przestaje produkowaü wyáącznie ĪywnoĞü7, to na wiejskiej scenie dokonuje siĊ zmiana gáównego aktora. LudnoĞü rolnicza ustĊpuje pola ludnoĞci bez-rolnej, dla której wieĞ jest miejscem zamieszkania, a takĪe pracy. Swojego miejsca poszukują tu coraz czĊĞciej nowi mieszkaĔcy wsi, tzw. outsiderzy z miasta, dla któ-rych wieĞ jest !towarem" nabytym (transakcyjnym), kupionym !pomysáem" na Īycie. Hanna Podedworna [2006, s. 157] definiuje to zjawisko w kategoriach przestrzeni konsumpcyjnej, pisząc: (#) obszary wiejskie podlegają restrukturyzacji i stają siĊ
gáównie przestrzeniami konsumpcji, rozwijając funkcje rezydencjalne, rekreacyjne
związane ze spĊdzaniem czasu wolnego. Rozwojowi tych funkcji towarzyszy proces
komercjalizacji zasobów wsi.
Dopeánieniem interdyscyplinarnej perspektywy odnoszącej siĊ do badania wsi jest kontekst geograficzny. OtóĪ wieĞ nigdy nie byáa eksponowanym tematem roz-waĪaĔ czy publikacji naukowych w geografii. W Polsce zainteresowanie nią jako ca-áoĞcią (czyli przestrzennym kompleksem struktur i procesów) nastąpiáo dopiero w latach 90. XX wieku; natomiast na Ğwiecie # blisko dwie dekady wczeĞniej8. 7 Rolnictwo poza swoimi tradycyjnymi produkcyjno-rynkowymi funkcjami (wytwarzanie pro-duktów ĪywnoĞciowych i innych surowców organicznych sáuĪących produkcji przemysáowej), wy-twarza dobra publiczne i Ğwiadczy usáugi pozakomercyjne. Realizuje funkcje spoáeczne, kulturowe, przyrodnicze (Ğrodowiskowe), które mają znaczenie nie tylko dla bliĪszego i dalszego otoczenia gospodarstwa rolnego, lecz takĪe dla czáowieka i Ğrodowiska w ogóle. Pozakomercyjne funkcje rolnictwa są na ogóá powiązane z jego funkcjami produkcyjnymi. Zjawisko to okreĞla siĊ jako nierozdzielnoĞü (jointness) tych dwóch rodzajów funkcji. Podlegają one zarówno wartoĞcio-waniu rynkowemu (funkcje rynkowe), jak i wartoĞciowaniu spoáecznemu (pozarynkowe). 8 Pierwszy na Ğwiecie podrĊcznik z zakresu geografii wsi wydano w Wielkiej Brytanii w 1972 ro-ku, a jego autorem byá Hugh D. Clout. W Polsce pierwszy artykuá podejmujący tematykĊ termino-logii i przedmiotu badaĔ geografii wsi opublikowaá Jerzy BaĔski [2002], jest on równieĪ autorem pierwszego akademickiego podrĊcznika Geografia polskiej wsi [2006]. Geografia wsi początkowo byáa dyscypliną opisową i koncentrowaáa siĊ na rolnictwie, historycznej analizie zmian osadnictwa wiejskiego oraz uĪytkowania ziemi. W latach 70. spojrzenie to zostaáo wzbogacone o zagadnienia spoáeczne i ekonomiczne. Obecnie zajmuje siĊ wszelką analizą przejawów dziaáalnoĞci czáowieka zachodzących na obszarach wiejskich i jest samodzielną dyscypliną geografii czáowieka. Rozumiana
Początkowo (podobnie jak w ekonomii) utoĪsamiano ją z rolnictwem, które byáo podstawowym tematem geograficznych studiów wiejskich. W latach 80. wzrosáo za-potrzebowanie na wiedzĊ o róĪnicowaniu siĊ przestrzeni wiejskiej. Jej interpretacja by-áa gáównie funkcjonalistyczna, a zagadnienia rozwaĪane byáy w ujĊciu koncepcji urbanizacji przestrzeni. W latach 90. podejĞcie branĪowe ustąpiáo miejsca ujĊciom pro-blemowym, w których podkreĞla siĊ kontekst pewnych caáoĞci w agregacji lokalnej, regionalnej czy nawet globalnej. Obecnie w geograficznej literaturze angloameryka Ĕ-skiej9dominuje problematyka przemian struktury spoáecznej, dodatkowo rozwaĪania
nad ponowoczesną wiejskoĞcią ogniskują siĊ wokóá takich problemów, jak: sáabniĊcie koncepcji wsi budowanej wokóá problemu przemian w rolnictwie (zmniejszenie zna-czenia rolnictwa w gospodarce) i przeksztaáceĔ krajobrazu wiejskiego, zmiana w opi-nii publicznej wizerunku wsi (idealizacja wsi), gáównie poprzez rozwój nieprodukcyjnych funkcji obszarów wiejskich i modną kontrurbanizacjĊ, przenikanie wiejskiej symboliki do innych Ğrodowisk spoáecznych (!wieĞ poza wsią").
Polscy geografowie wsi10koncentrują swoje zainteresowania zasadniczo na
prze-mianach struktury funkcjonalnej wsi jako przestrzeni wielofunkcyjnej, na wyjaĞnianiu mechanizmu spoáecznej zmiany na wsi i jej skutków przestrzennych, ksztaátowaniu siĊ toĪsamoĞci terytorialnej mieszkaĔców na pewnym, wybranym z jakiegoĞ powo-du obszarze (czĊsto w skali lokalnej). W ostatniej dekadzie wiele badaĔ skupia siĊ równieĪ na implikacyjnych aspektach oddziaáywania instrumentów polityki regio-nalnej i rolnej UE. Ocena alokacji Ğrodków strukturalnych UE przeznaczonych na rozwój wsi i rolnictwa, to równieĪ temat czĊsto podejmowany przez ekonomistów. MoĪna odnieĞü wraĪenie, Īe zainteresowania procedurami regionalizacji schodzą na plan dalszy.
Wychodząc poza socjologiczną, ekonomiczną i geograficzną ĞcieĪkĊ interpreta-cji pojĊcia wsi, naleĪy wskazaü jego ogromną pojemnoĞü. Obejmuje ono nie tylko styl Īycia, strukturĊ gospodarki, okreĞlony sposób zagospodarowania przestrzeni czy pewien związek z przyrodą, ale jest to równieĪ kategoria symboliczna, mająca duĪe znaczenie w kulturze iĪyciu spoáecznym (spoáeczno-politycznym)11.
2. OBSZAR WIEJSKI
PojĊcie !obszar wiejski" przyjmuje inną konotacjĊ, przestaje operowaü caáoĞcią i koncentruje siĊ na wybranym elemencie charakterystyki wsi. Tym elementem jest pewien obszar, pewna przestrzeĔ, która zostaje wyodrĊbniona z uwagi na jakąĞ
jest jako kompleks wyspecjalizowanych dyscyplin geograficznych (jak geografii: rolnictwa, osad-nictwa, ludnoĞci, usáug i transportu), badających problemy wsi, stanowiąc generalnie podstawĊ w dyskusjach na takie tematy, jak np. problematyka globalizacji czy postmodernizm w naukach spoáecznych [BaĔski 2006, 2002; Wójcik 2012].
9 Zakres wspóáczesnych studiów wiejskich, interpretowany przez filtr geograficzny, w literaturze Ğwiatowej prezentują m.in. Woods [2005, 2009], Cloke [2003], Halfacree [2009].
10Na przykáad: [BaĔski 2006, 2009, 2011; Czapiewski 2010; GieraĔczyk i Kluba 2008; Rudnicki 2010; Wesoáowska 2011; Wójcik 2012].
11Zagadnienia te szeroko omawiają w swoich opracowaniach Izabela Bukraba-Rylska, Maria Wieruszewska czy Barbara Fedyszak-Radziejowska.
szczególną cechĊ. ZauwaĪono jednak, Īe pojĊcie to nie jest szerzej definiowane i wyjaĞniane w literaturze nienawiązującej bezpoĞrednio do nauk o przestrzeni (jak np. w ekonomii, historii, etnologii). Z reguáy problematyka podejmowana jest wów-czas, gdy konieczne jest wyodrĊbnienie cech lub elementów tworzących obszar wiejski (bądĨ dla nich specyficznych).
Oba omawiane terminy, z uwagi na to, Īe odnoszą siĊ bezpoĞrednio do okreĞlo-nej przestrzeni, szczególnie istotne są w geografii. WieĞ jest traktowana na ogóá ja-ko jednostka osadnicza12, zaĞ obszar wiejski jako przestrzeĔ utworzona przez wsie
i ich otoczenie. Obszary wiejskie, jak podkreĞla Jerzy BaĔski [2011, s. 37] to
kate-goria historycznie zmienna, w definiowaniu której konieczna jest pewna
elastycz-noĞü. Przykáadowo, Jan Kostrowicki [1976, s. 605] w okresie intensywnej
modernizacji wsi, przez obszary wiejskie okreĞlaá obszary o dominacji rolnictwa
oraz w mniejszym zakresie innych form dziaáalnoĞci ludzkiej, jak leĞnictwa lub
rybo-áówstwa, wraz ze związanym z tymi faktami osadnictwie. Dwie dekady póĨniej Jerzy
BaĔski precyzuje [2006, s. 19; 2011, s. 41], Īe obszar wiejski jest przestrzenią, w której dziaáa czáowiek, charakteryzującą siĊ stosunkowo niską gĊstoĞcią zaludnie-nia, rozproszonym staáym osadnictwem i ekstensywnym zagospodarowaniem ziemi. JuĪ na przykáadzie tych dwóch definicji widzimy, Īe obecnie przyjĊcie kierunków uĪytkowania ziemi jako kryterium zasadniczego, bez uwzglĊdnienia zagadnieĔ spo-áecznych jest niewystarczające. W definiowaniu obszarów wiejskich, ze wzglĊdu na obserwowane przeobraĪenia spoáeczno-gospodarcze, podkreĞliü naleĪy obecny juĪ dyskurs w kierunku ujmowania ich jako przestrzeni wielofunkcyjnej, uwzgl Ċdniają-cej zarówno cechy dywersyfikacji struktury funkcjonalnej gospodarki lokalnej, jak i spoáecznoĞci ludzkich13.
W badaniach socjologicznych definicje obszarów wiejskich wáaĞnie oparte są najczĊĞciej na cechach spoáecznoĞci lokalnych, w tym spoáeczeĔstwa rolniczego (cháopskiego). Andrzej Kaleta [1998, s. 47] pogrupowaá je w nastĊpujący sposób: 1) cechy przestrzenno-demograficzne z terytorialnoĞcią, czyli wspólnotą obszaru
geograficznego i grupą ludzi wyodrĊbnioną terytorialnie,
2) cechy spoáeczne, związane z podobieĔstwem warunków Īycia, szczególnym ty-pem solidarnoĞci, przewagą nieformalnych form komunikacji, znacznym stop-niem samowystarczalnoĞci,
3) cechy kulturowe, ze wspólnotą norm i wartoĞci, specyfiką wáasnej kultury, szcze-gólnymi sposobami organizacji Īycia grupy,
4) cechy ekonomiczne, związane z pracą na roli, niskim stopniem dezagraryzacji i specyficznym podziaáem pracy.
W tym kontekĞcie naleĪy uzupeániü, Īe obszar wiejski to kategoria socjogospo-darcza, stanowiąca podsystem spoáeczno-ekonomiczny, którego podstawą jest wiej-skie gospodarstwo domowe o szczególnej charakterystyce wobec typowego
12Wedáug m.in. Marii Kieáczewskiej-Zaleskiej [1972] wieĞ to osada, w której ludnoĞü zajmuje siĊ uprawą roĞlin i chowem zwierząt, a wedáug Jana Tkocza [1998] wieĞ to twór terytorialny mający granicĊ, rozáóg ziemi, siedlisko (zagrodĊ), stanowiące caáoĞü przestrzenną o okreĞlonych wiĊzach spoáecznych oraz uprawnieniach prawnych.
13PodejĞcie takie jest charakterystyczne dla badaĔ prowadzonych w IRWiR pod kierunkiem An-drzeja Rosnera [przykáad: Rosner 2007].
gospodarstwa domowego. Nie są to jednak w wiĊkszoĞci gospodarstwa domowe rol-ników, bowiem tych utrzymujących siĊ gáównie z rolnictwa jest tylko ok. 11% [GUS 2013]. Z badaĔ Izasáawa Frenkla wynika [2013], Īe niemal od początku bieĪącego stulecia utrzymuje siĊ tendencja zniĪkowa liczby indywidualnych gospodarstw rol-nych. Wiele wiejskich gospodarstw nie prowadzi oficjalnej aktywnoĞci ekonomicz-nej, pozyskując dochody z pracy nierejestrowanej lub transferów socjalnych, które dotyczą ponad 1/4 gospodarstw domowych. Uczestniczą one równieĪ w rynku, m.in. jako konsumenci dóbr, a w pewnym zakresie stanowią niewykorzystany zasób siáy roboczej.
Tej ekonomicznej istoty obszarów wiejskich, ich funkcji i struktur gospodarczych nie oddaje obowiązujący w Polsce umowny podziaá administracyjny na gminy wiej-skie i miejwiej-skie. Celem takiego podziaáu jest m.in. usprawnienie realizacji zadaĔ przez organy administracji publicznej. Trzeba jednak pamiĊtaü, Īe jest on pewną (bardzo zresztą przydatną), ale jednak tylko konwencją. PojĊcie !obszary wiejskie", choü okreĞla zbiór jednostek terytorialnych, to róĪnią siĊ one wystĊpowaniem i na-tĊĪeniem cech je definiujących.
Uniwersalną wáaĞciwoĞcią obszarów wiejskich jest ich przestrzennoĞü, pewna dyspersja cech w przestrzeni. Powraca wiĊc zasadnicze pytanie: co moĪe byü tą ce-chą, która decyduje o kwalifikacji jakiegoĞ obszaru jako wiejskiego? NajczĊĞciej tym definiującym parametrem jest dekoncentracja (rozproszenie) mieszkającej tam ludno-Ğci. Kryterium wydzielenia obszaru wiejskiego na podstawie liczebnoĞci mieszkaĔ-ców danej jednostki administracyjnej, nazywamy kryterium demograficznym14. Powszechne są równieĪ klasyfikacje oparte na wskaĨniku gĊstoĞci zaludnienia w da-nej jednostce administracyjda-nej # takie kryterium nazywamy geodemograficznym15.
Powróümy jeszcze do kryterium administracyjnego obowiązującego w Polsce przy definiowaniu obszarów wiejskich. Do jednostek miejskich zalicza siĊ te posia-dające prawa miejskie, do wiejskich # pozostaáe. Decyzje o zmianie statusu jednost-ki organizacyjnej (wyáączenie bądĨ wáączenie miasta czy obszaru wiejskiego z i do danego zbioru) podejmują najwyĪsze organy paĔstwowe (Rada Ministrów). UwzglĊdniane są przy tym gáównie zmiany liczby mieszkaĔców oraz poziom rozwo-ju funkcji nierolniczych, choü brane są pod uwagĊ równieĪ inne, mniej ostre kryteria, jak: wielkoĞü i rola w stosunku do otaczających terenów wiejskich bądĨ lokalne tra-dycje. Te nie w peáni jasne kryteria wywoáują pewne kontrowersje. CzĊĞü miast sta-nowiących jednostkĊ centralną gminy (i siedzibĊ wáadz gminnych) to miasta maáe i bardzo maáe, czĊsto mniejsze pod wzglĊdem liczby mieszkaĔców od duĪych wsi16. 14Tam, gdzie ono obowiązuje, do miast zalicza siĊ te miejscowoĞci, które speániają warunek usta-lonej, minimalnej liczebnoĞci populacji.
15Dla przykáadu obszary wiejskie wedáug definicji OECD, są liczone do 150 os./km2, zaĞ EUROSTAT przyjmuje próg wskaĨnika na poziomie 100 os./km2. Przegląd statystyki porównaw-czej miĊdzynarodowej zawiera m.in. publikacja: [Copus i in. 2008, s. 49]. Z przedstawionych tam przykáadów wynika, jak róĪnorodnie moĪna definiowaü ten sam obszar na podstawie jednego tyl-ko kryterium demograficznego.
16W Polsce zdarzają siĊ (choü są nieliczne) miejscowoĞci o statusie wsi, mające wiĊcej niĪ 5 tys. mieszkaĔców, jednoczeĞnie dwie miejscowoĞci o statusie miast (WyĞmierzyce, pow. biaáobrzeski, woj. mazowieckie i SuraĪ, pow. biaáostocki, woj. podlaskie) mają mniej niĪ 1 tys. mieszkaĔców (wg BDL 2011).
RównieĪ uwzglĊdniając warunki spoáeczno-gospodarcze czy strukturĊ funkcjo-nalną jednostek administracyjnych okazuje siĊ, Īe wsie duĪe i wsie maáe róĪnią siĊ w sposób o wiele bardziej istotny niĪ wsie duĪe i maáe miasta. Z tych teĪ powodów, wielu badaczy podejmujących siĊ definicji obszaru wiejskiego, wykraczającej poza ramy podziaáu administracyjnego, a uwzglĊdniającej inne cechy (np. demograficzne, jak liczba ludnoĞci w gminie, czy gospodarcze, jak powiązanie funkcjonalne z rol-nictwem), kompromis znajduje wáączając pod to hasáo równieĪ tzw. maáe miasta.
Reasumując, problem definiowania obszarów wiejskich, oddzielenia tego, co wiejskie od tego, co miejskie, wykrojenia owej czĊĞci wiejskiej z pewnej caáoĞci spoáeczno-ekonomicznej (a wiĊc sprawa kryteriów) jest nierozstrzygalny w sposób jednoznaczny. Wyznaczenie owej linii demarkacyjnej pomiĊdzy miastem a wsią (ja-ko obszarem wiejskim) jest arbitralne, stąd budzi zawsze wątpliwoĞci. PrzyjĊcie konkretnego kryterium rodzi mnóstwo konsekwencji i waĪy na uzyskanym obrazie wsi. KaĪda definicja zmusza do rozdzielenia miasta od wsi, do podzielenia danego terytorium, które z punktu widzenia rozwoju spoáeczno-gospodarczego jest przecieĪ pewną caáoĞcią.
NiezaleĪnie od przyjĊtych z koniecznoĞci rozstrzygniĊü technicznych co do uj-mowania obszarów wiejskich jako przedmiotu badania, są one miejscem Īycia i go-spodarowania ludzi tworzących spoáecznoĞci lokalne, gdzie w relacji do miasta: 1) zarówno dziaáalnoĞü spoáeczna, jak i gospodarcza (w tym szczególnie rolnicza)
jest rozproszona przestrzennie,
2) mniej zróĪnicowane struktury spoáeczne i gospodarcze są konsekwencją ich mniejszej konkurencyjnoĞci,
3) mniejsza jest dostĊpnoĞü dóbr i usáug, zwáaszcza publicznych.
Bez wzglĊdu wiĊc na konotacje tego terminu w róĪnych jĊzykach nauk spoáecz-nych, ich wspólnym elementem jest aspekt przestrzenny.
3. LUDNOĝû WIEJSKA
Badaniem struktur i procesów ludnoĞciowych na obszarach wiejskich zasadniczo zajmuje siĊ demografia opisowa, gdzie szczególne miejsce zajmuje demografia re-gionalna, podejmująca badania związków zjawisk ludnoĞciowych i szeroko postrze-ganych procesów spoáeczno-gospodarczych w konkretnej agregacji przestrzennej17.
Pierwsze prace podejmujące zagadnienia populacji wiejskiej moĪna odnaleĨü w pracach z okresu miĊdzywojennego Ludwika Krzywickiego i jego uczniów, takich jak: Ludwik Landau, Jerzy PaĔski, Edward Strzelecki, Edward Szturm de Sztrema i in. Przez kolejne dekady juĪ powojennego okresu, badania procesów i zjawisk de-mograficznych na wsi leĪaáy w polu zainteresowaĔ wielu naukowców, nie tylko de-mografów. Ze wzglĊdu na modny wówczas industrialno-urbanistyczny trend w badaniach spoáecznych, przemianami struktur spoáeczno-zawodowych ludnoĞci interesowali siĊ ekonomiĞci, geografowie i socjolodzy. Wymieniü naleĪy postacie
17RóĪnymi aspektami procesów demograficznych interesowano siĊ od tysiącleci, chociaĪ sam ter-min !demografia" pojawiá siĊ póátora wieku temu. Z biegiem czasu punkt ciĊĪkoĞci badaĔ demo-graficznych przesunąá siĊ z obserwacji stanu i rozwoju zbiorowoĞci na analizĊ faktów, procesów i struktur ludnoĞciowych w powiązaniu z ekonomiczną i spoáeczną sytuacją spoáeczeĔstw.
m.in. Edwarda Rosseta, Izasáawa Frenkla, Andrzeja Stasiaka, Piotra Eberharda, Anto-niego Rajkiewicza, Janusza Witkowskiego. WspóáczeĞnie grono uczonych, których za-sadnicza czĊĞü badaĔ skupia siĊ na aspektach demograficznych dotyczących wsi, nie jest liczne. WĞród naukowców traktujących populacjĊ wiejską jako gáówny podmiot ba-daĔ wyróĪniü naleĪy przede wszystkim demografa Izasáawa Frenkla18, którego
opraco-wania dotyczą takich problemów, jak: zatrudnienie w rolnictwie, migracje wieĞ#miasto, przestrzenne zróĪnicowania struktur oraz procesów demograficznych i spoáeczno-za-wodowych. Obecnie listĊ staáych obserwatorów zmian demograficznych na obszarach wiejskich uzupeániü naleĪy o takie nazwiska, jak Andrzej Rosner i Monika Stanny.
ZáoĪony charakter zjawisk ludnoĞciowych sprawia, Īe badania demograficzne są czĊsto uprawiane na pograniczu róĪnych dyscyplin nauki, m.in. takich, jak: ekonomia, socjologia, polityka spoáeczna, geografia, antropologia, historia, medycyna czy staty-styka. W wielu z tych dyscyplin naukowych nie da siĊ w peáni mówiü o rejestrowanych tam faktach bez podstawowej wiedzy o zjawiskach i procesach ludnoĞciowych. Co wiĊcej, nie da siĊ teĪ mówiü o skutecznym rozwiązywaniu problemów (jak np. kwe-stie spoáeczne czy ekonomiczne) bez rozpoznania ich skali, a to rzadko bywa moĪliwe bez analiz demograficznych. NaleĪy pamiĊtaü, Īe w kaĪdej z tych dyscyplin !wieĞ" jest cechą oddziaáującą na zakres wystĊpujących tam zjawisk.
LudnoĞü wiejska jest segmentem populacji, której moĪemy przypisaü wiele cech szczególnych. NajwaĪniejsze wĞród nich to:
1) rozproszenie (w ujĊciu przestrzennym),
2) dominacja tendencji do wzglĊdnego zmniejszania siĊ populacji (w ujĊciu dyna-micznym),
3) specyfika struktury spoáeczno-zawodowej (jej znaczenie dla gospodarki narodo-wej w ujĊciu sektorowym).
Ad. 1) Dyspersja przestrzenna ludnoĞci mieszkającej na obszarach wiejskich, jest przede wszystkim wynikiem rozproszonego, uksztaátowanego historycznie osadnic-twa. Jednak informacje statystyczne dotyczące tego rodzaju charakterystyki obsza-rów wiejskich są niezwykle skromne19. Jedyny moĪliwy do wyliczenia obecnie
wskaĨnik charakteryzujący sieü osadniczą, którego pochodną jest koncentracja i roz-proszenie ludnoĞci to Ğrednia wielkoĞü miejscowoĞci wiejskiej w gminie (por. rys. 1). WiĊksze wsie wystĊpują gáównie na poáudniu Polski i wokóá kilku miast wojewódz-kich, mniejsze zaĞ na póánocnym zachodzie i póánocnym wschodzie oraz w central-nej czĊĞci kraju.
PrzestrzennoĞü obszarów wiejskich, objawiająca siĊ brakiem wyraĨnych centrów w przestrzeni skupiających wiĊkszą czĊĞü mieszkaĔców, ma liczne konsekwencje zarówno korzystne (np. związane z niską presją na Ğrodowisko naturalne), jak i nie-korzystne. Z punktu widzenia dostĊpnoĞci do rynku pracy, usáug publicznych, obiektów
18Obszerny wybór publikacji prof. Frenkla znajduje siĊ na s. 25 tego wydania Wsi i Rolnictwa. 19Szczegóáowe dane dotyczące stopnia rozproszenia zabudowy poszczególnych miejscowoĞci po-chodzą ze spisu 1970 roku i są dalece nieaktualne, a sieü drogowa, komunikacja publiczna, rozkáad przystanków itp. moĪna znaleĨü w badaniach przedspisowych GUS z 1987 roku. RównieĪ te dane są juĪ nieaktualne, zwáaszcza wobec regresu, jaki wystąpiá w komunikacji publicznej wewnątrz-gminnej po wprowadzeniu zasad rynkowych w gospodarce.
RYSUNEK 2. Zmiany liczby ludnoĞci miejskiej i wiejskiej w latach 1946#2033 FIGURE 2: Changes in the urban and rural population in the period 1946#2033
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie danych Rocznika Demograficznego 2009, GUS, Warszawa;
Prognoza ludnoĞci Polski na lata 2008$2035, GUS, www.stat.gov.pl
Przy minimalnych zmianach absolutnej liczby ludnoĞci wiejskiej, zmiany jej udzia-áu w ogólnej liczbie ludnoĞci kraju byáy istotne. Po zakoĔczeniu II wojny Ğwiatowej mieszkaĔcy wsi stanowili 2/3 ogóáu mieszkaĔców. Od tego czasu do 1991 roku udziaá ten wykazywaá tendencjĊ zniĪkową do poziomu 38,0%, przy czym tempo spadku naj-silniejsze byáo w latach 70. Dekada lat 90. to czas stabilizacji indeksu, zaĞ od 2001 ro-ku notujemy permanentny wzrost o 0,2#0,3 p.p. do ok. 40% w 2010 roro-ku. Ów odsetek ludnoĞci zamieszkuje aĪ 93,3% powierzchni kraju stanowiącej obszary wiejskie.
Ad. 3) Zasadniczy wpáyw na strukturĊ spoáeczno-zawodową omawianej populacji ma kurczące siĊ znaczenie rolnictwa w Īyciu wsi [por. teĪ Wilkin 2011, s. 117].
Zanim jednak uzasadniona zostanie powyĪsza hipoteza, naleĪy uzupeániü, iĪ lud-noĞü wiejską (ogólnie biorąc) podzieliü moĪna na dwie wielkie grupy: ludnoĞü w go-spodarstwach domowych dysponujących gospodarstwem rolnym (precyzyjnie z uĪytkownikiem gospodarstwa rolnego) i pozostaáych (skrótowo nazwaü ją moĪna ludnoĞcią bezrolną). Pierwsza z tych grup obejmuje ok. 40% ludnoĞci wiejskiej, druga ok. 60%. Grup tych nie naleĪy myliü z osobami pracującymi w rolnictwie i poza nim, zarówno czĊĞü osób w rodzinach rolniczych pracuje poza gospodarstwem, jak i czĊĞü ludnoĞci bezrolnej pracuje w rolnictwie, tyle Īe jest to praca o charakterze najemnym (strukturĊ zatrudnienia w gospodarstwach rolnych badaá [Frenkel 2007, 2013]). Oczy-wiĞcie, w obu grupach wystĊpują równieĪ osoby bezrobotne i bierne zawodowo. WskaĨniki struktur aktywnoĞci zawodowej dla obu grup prezentuje tabela 1.
Wszelkie zmiany dokonujące siĊ w rolnictwie dotyczą bezpoĞrednio ludnoĞci wiejskiej przebywającej w gospodarstwach domowych dysponujących gospodar-stwem20. Dzieje siĊ tak dlatego, gdyĪ rolnictwo niemal w caáoĞci skupione jest na te-renach wiejskich, z tego wzglĊdu wszelkie zmiany dokonujące siĊ w jego strukturach przede wszystkim odbijają siĊ na strukturach wiejskich, równieĪ ich koszty spoáecz-ne ponoszospoáecz-ne są zasadniczo przez ludnoĞü wiejską.
0 5 000 000 10 000 000 15 000 000 20 000 000 25 000 000 1946 1949 1952 1955 1958 1961 1964 1967 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 2012 2015 2018 2021 2024 2027 2030 2033 Ludność wsi Ludność miast
TABELA 1. AktywnoĞü zawodowa na wsi wg związku z gospodarstwem rolnym (w wieku 15 lat i wiĊcej)
TABLE 1: Professional activity in rural areas also associated with farm households (of those aged 15 years or older)
LudnoĞü w gospodarstwach domowych LudnoĞü bezrolna z gospodarstwem rolnym
Udziaá w populacji wiejskiej: ok. 40% Udziaá w populacji wiejskiej: ok. 60%
wg BAEL 2003
WskaĨnik zatrudnienia WskaĨnik zatrudnienia
Wz = 57,6% Wz = 33,4%
Stopa bezrobocia Stopa bezrobocia
Sb = % Sb = 28%
wg BAEL 202
WskaĨnik zatrudnienia WskaĨnik zatrudnienia
Wz = 62,4% Wz = 42,6%
Stopa bezrobocia Stopa bezrobocia
Sb = 5,7% Sb = 4,%
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie AktywnoĞü ekonomiczna ludnoĞci Polski w latach 2003$2007. GUS, Warszawa, 2009, tabl. 1.7; AktywnoĞü ekonomiczna ludnoĞci Polski w latach 200$202, Warsza-wa, GUS, 2014, tabl. 1.7.
Do niedawna wieĞ identyfikowana byáa wyáącznie z rolnictwem, dziĞ ta nadal zasadnicza funkcja wsi generuje zatrudnienie niewspóámiernie duĪe do potrzeb. W 2012 roku udziaá pracujących w polskim rolnictwie wynosiá ok. 12,6% (dla po-równania na wsi 29,6%), a sektor ten wytwarza tylko ok. 4% PKB. Wspóáczesne rolnictwo to dziaá gospodarski, który jest w stanie dostarczyü Ĩródeá utrzymania ograniczonej liczbie ludnoĞci. Zapotrzebowanie na pracĊ w rolnictwie nadal bĊ-dzie siĊ zmniejszaü w miarĊ postĊpu technicznego, procesów koncentracji i substy-tucji pracy. Oznacza to, Īe przyszáa wieĞ o dominacji funkcji rolniczej bĊdzie siĊ stawaü obszarem depopulacyjnym, prowadząc do nieracjonalnego wykorzystania infrastruktury, kurczenia siĊ rynku pracy, nieatrakcyjnoĞci wsi jako miejsca za-mieszkania.
PrzestrzeĔ wiejską naleĪy postrzegaü kompleksowo, a nie monofunkcyjnie. Wie-lofunkcyjny rozwój oparty powinien byü na wielofunkcyjnoĞci obszarów wiejskich ujmowanej w kategoriach dywersyfikacji ekonomicznej, czyli zwiĊkszaniu moĪliwo-Ğci zatrudnienia pozarolniczego oraz na wielofunkcyjnomoĪliwo-Ğci rolnictwa. W tym drugim aspekcie musimy dostrzegaü, Īe rolnictwo poza podstawową swoją funkcją jako !dziaáu zaopatrującego w ĪywnoĞü", wytwarza teĪ dobra i usáugi niepodlegające wy-cenie i transakcjom rynkowym, zaĞ wartoĞciowane są spoáecznie (dobra publiczne)21.
ZAKOēCZENIE
Holistyczne badanie wsi jest niemoĪliwe bez aspektu demograficznego, ale trudno teĪ prowadziü badania demograficzne zbiorowoĞci wiejskiej bez uwzglĊdnienia da-leko idącej integracji z innymi dyscyplinami. Zaproponowane w opracowaniu ujĊcie problemu, czy kolokwialnie !granice podziaáu", nie zawsze są dostatecznie wyraziste,
gdyĪ pola zainteresowaĔ poszczególnych dyscyplin trudno jest precyzyjnie okreĞliü. Kompleksowy (interdyscyplinarny niemal) charakter badaĔ demograficznych spra-wiá, Īe wypracowaáa ona wiele wskaĨników, mających ogromną wartoĞü informacyj-ną dla innych dyscyplin. Elementarne wskaĨniki demograficzne mają bardzo duĪą moc informacyjną w jĊzykach róĪnych nauk spoáecznych. Kwestią, którą warto pod-kreĞliü, jest fakt, Īe dysponując instrumentarium demograficznym, dysponujemy ze-stawem cech koniecznych, choü nie dostatecznych do oceny zarówno poziomu rozwoju spoáecznego, jak i gospodarczego [Stanny 2011].
Z drugiej strony pamiĊtajmy o tym, Īe badania populacji wiejskiej podejmują ba-dacze róĪnych dyscyplin, tworząc nowy wymiar badania, wprowadzając inne táo pra-cy, tym samym uwypuklona zostaje záoĪonoĞü pewnych procesów rozwojowych obszarów wiejskich.
Z przeglądu teorii rozwoju spoáeczno-gospodarczego w przestrzeni wynika, Īe obszary wiejskie nie są bezpoĞrednim przedmiotem ich rozwaĪaĔ. Jednak obszary te, bĊdąc miejscem dziaáalnoĞci czáowieka (choü o relatywnie mniejszej koncentracji niĪ w mieĞcie) oraz czĊĞcią caáoĞci przestrzeni ekonomicznej, obszarem pozamiej-skim, który podlega wpáywom oĞrodków miejskich, automatycznie stają siĊ ich be-neficjentem. ZnajomoĞü tych teorii pozwala uogólniü, Īe w koncepcjach neoklasycznych obszar wiejski ujmowano jako element hierarchicznej struktury lo-kalizacji jednostek gospodarczych, w której przestrzeĔ jest pewną barierą; nowe koncepcje postrzegają obszar wiejski jako pole interakcji spoáeczno-ekonomicznych, które w praktyce przyjmują róĪne formy.
Generalnie problem rozwoju obszarów wiejskich nie ma wáasnej, autonomicznej teorii. Analizowany w swej zmiennoĞci przestrzennej wydaje siĊ sprawą zbyt záoĪo-ną, aby moĪna go byáo wyraziü w pewnym (upraszczającym rzeczywistoĞü) modelu, mającym stale jednakową formĊ. Poszukując praw i prawidáowoĞci rozwoju obsza-rów wiejskich w przestrzeni, konieczne jest analizowanie czynników tego rozwoju nie w formie wyizolowanych skáadowych, lecz jako elementów wspóátworzących pewien system spoáeczno-gospodarczy. Siáa i kierunek okreĞlonego bodĨca rozwoju wynika nie tyle z jego indywidualnej wáaĞciwoĞci, ile wáaĞnie z caáego zespoáu jego oddziaáywaĔ w tym systemie. PoniewaĪ owe oddziaáywania wykazują zmiennoĞü w przestrzeni i w czasie, mogą byü róĪnie postrzegane na gruncie róĪnych teorii roz-woju. Kardynalna cecha obszarów wiejskich, jaką jest przestrzennoĞü, uprawnia do korzystania przede wszystkim z dorobku teorii rozwoju regionalnego i lokalnego oraz teorii gospodarki przestrzennej. OdnieĞü jednak moĪna wraĪenie, Īe adaptacja ta prowadzi do koniecznoĞci przyjmowania zaáoĪeĔ upraszczających zarówno w teo-rii, jak i praktyce.
BIBLIOGRAFIA
AktywnoĞü ekonomiczna ludnoĞci Polski w latach 2003$2007. GUS, Warszawa, 2009. AktywnoĞü ekonomiczna ludnoĞci Polski w latach 200$202. GUS, Warszawa, 2014.
BaĔski J., 2002: Geografia wsi # nowa dyscyplina badawcza polskiej geografii. Przegląd Geogra-ficzny nr 74 (3).
BaĔski J., 2006: Geografia polskiej wsi. PWE, Warszawa.
BaĔski J., 2009: Typy obszarów funkcjonalnych w Polsce. Ekspertyza dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, IGiPZ PAN, Warszawa.
BaĔski J., 2011: WieĞ w badaniach geograficznych # ewolucja badaĔ i przegląd koncepcji obsza-ru wiejskiego. [w:] WieĞ jako przedmiot badaĔ naukowych, M. Halamska (red.). EUROREG, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.
Bronikowski W., 1934: Drogi postĊpu cháopa polskiego. PaĔstwowy Instytut Gospodarstwa Wiej-skiego, Puáawy.
Bujak F., 1903: ĩmiąca, wieĞ powiatu limanowskiego. Stosunki gospodarcze i spoáeczne. Gebeth-ner i Wolf, Kraków.
Buttel F.H., 2001: Rural sociology. [w:] International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences. Elsevier, vol. 20, Amsterdam.
ChaáasiĔski J., 1984: Máode pokolenie cháopów. PaĔstwowy Instytut Kultury Wsi, Warszawa. Cloke P., 2003: Country Visions. Pearson, Harlow.
Cloke P., Marsden T., Mooney P. (red.), 2006: Handbook of Rural Studies. SAGE Publications, London#Thousand Oaks#New Delhi.
Copus A., Psaltopoulos D., Skuras D., Terluin I., Weingarten P., 2008: Approaches to Rural Typo-logy in the European Union, T. Ratinger, F.H. Giray (red.). JRC Technical Report series JRC48464, EUR 23634 EN.
Czapiewski K., 2010: Koncepcja wiejskich obszarów sukcesu spoáczno-gospodarczego i ich roz-poznanie w województwie mazowieckim. Studia Obszarów Wiejskich t. XXII. Komisja Obsza-rów Wiejskich PTG, IGiPZ PAN, Warszawa.
Czarnecki A., 2011: O niewątpliwych poĪytkach rozwoju wielofunkcyjnego. [w:] WieĞ jako przed-miot badaĔ naukowych, M. Halamska (red.). EUROREG, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Frenkel I., 2007: Pracujący w gospodarstwach rolnych # wedáug spisów rolnych w latach 2002
i 2005: Studia i Monografie nr 1, IRWiR PAN, Warszawa.
Frenkel I., 2013: Zatrudnienie i struktura dochodów w gospodarstwach rolnych w latach 2005$200. IRWiR PAN, Warszawa.
GaáĊski B., 1966: Socjologia wsi. Podstawowe pojĊcia. Wspóáczesna Biblioteka Naukowa Omega, PWN, Warszawa.
GieraĔczyk W., Kluba M. (red.), 2008: Problemy i metody oceny kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce. Studia Obszarów Wiejskich t. XIII, Komisja Obszarów Wiejskich PTG, IGiPZ PAN, Warszawa.
Gorlach K., 2004: Socjologia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy. Wyd. Naukowe Scho-lar, Warszawa.
Grabski Wá., 1936: System socjologii wsi. Skáadniki wsi. Roczniki Socjologii Wsi. Studia i Mate-riaáy, t. I.
Grabski Wá., 1937: System socjologii wsi. WieĞ i ziemia w przeszáoĞci. Roczniki Socjologii Wsi, Studia i Materiaáy, t. II.
GUS, 2013: Obszary wiejskie. Powszechny Spis Rolny 2010. Warszawa.
Halamska M., 2011: WiejskoĞü jako kategoria socjologiczna. WieĞ i Rolnictwo nr 1(150). Halamska M. (red.), 2011a: WieĞ jako przedmiot badaĔ naukowych. Wyd. Naukowe Scholar,
War-szawa.
Halfacree K., 2009: Rurality and post-rurality. [w:] International Encyclopedia of Human Geography, R. Kitchin, N. Thrift (red.). Vol. 9, Elsevier, Amsterdam.
Kaleta A., 1998: Obszar wiejski i koncepcje jego rozwoju. [w:] Rozwój obszarów wiejskich w per-spektywie integracji z UE. FAPA, UMK, SGGW, ToruĔ.
Kieáczewska-Zaleska M., 1972: Geografia osadnictwa. Zarys problematyki. Wyd. 3, PWN, War-szawa.
KáodziĔski M., 2008: Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce. [w:] Polska wieĞ i rol-nictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian, M. Drygas, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa.
Kostrowicki J., 1976: Obszary wiejskie jako przestrzeĔ wielofunkcyjna. Zagadnienia badawcze i planistyczne. Przegląd Geograficzny t. XLVIII, z. 4.
Krzywicki L., 1937: SpoáeczeĔstwo pierwotne, jego rozmiary i wzrost. Wyd. Kasy im. Mianow-skiego, Instytutu Popierania Nauki.
Majewski E., 2008: Trwaáy rozwój i trwaáe rolnictwo $ teoria a praktyka gospodarstw rolniczych. SGGW, Warszawa.
Matuszczak A., 2013: ZróĪnicowanie rozwoju rolnictwa w regionach Unii Europejskiej w aspekcie jego zrównowaĪenia. PWN, Warszawa.
Poczta W., MrówczyĔska-KamiĔska A., 2004: Agrobiznes w Polsce jako subsystem gospodarki na-rodowej. Wyd. Akademii Rolniczej, PoznaĔ.
Podedworna H., 2006: WieĞ jako przestrzeĔ konsumpcji i produkt rynkowy. Roczniki Socjologii Wsi, t. 26.
Prognoza ludnoĞci Polski na lata 2008$2035. GUS, www.stat.gov.pl (pobrane 1.10.2020 r.). Rocznik Demograficzny 2009. GUS, Warszawa,
Rosner A. (red.), 2007: ZróĪnicowanie poziomu rozwoju spoáeczno-gospodarczego obszarów wiej-skich a zróĪnicowanie dynamiki przemian. IRWIR PAN, Warszawa.
Rosner A., 2008: Uwarunkowania spoáeczno-gospodarcze związane z restrukturyzacją funkcji rol-niczej wsi. [w:] Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008$2033, K. Saganowski, M. Zagrzajewska-Fiedorowicz, P. ĩuber (red.). Tom I, MRR, Warszawa. Rosner A., 2012: Zmiany rozkáadu przestrzennego zaludnienia obszarów wiejskich. Wiejskie
obsza-ry zmniejszające zaludnienie i koncentrujące ludnoĞü wiejską. IRWiR PAN, Warszawa. Rudnicki R., 2010: ZróĪnicowanie przestrzenne wykorzystania funduszy Unii Europejskiej przez
gospodarstwa rolne w Polsce. Bogucki Wyd. Naukowe, PoznaĔ.
Stanny M., 2011: WieĞ jako przedmiot badaĔ demograficznych. [w:] WieĞ jako przedmiot badaĔ naukowych na początku XXI wieku, M. Halamska (red.). EUROREG, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.
Tkocz J., 1998: Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Wyd. Uniwersytetu ĝląskiego, Katowice. Tomczak F., 2004: Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-
ĪywnoĞ-ciowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Póánocnej. SGH, Warszawa.
Wesoáowska M. (red.), 2011: Wiejskie obszary peryferyjne # uwarunkowania i czynniki aktywizacji. Studia Obszarów Wiejskich t. XXVI, Komisja Obszarów Wiejskich PTG, IGiPZ PAN, Warszawa. Wilkin J., 2008: Ewolucja paradygmatów rozwoju obszarów wiejskich. WieĞ i Rolnictwo nr 3 (140). Wilkin J. (red.), 2010: WielofunkcyjnoĞü rolnictwa. Kierunki badaĔ, podstawy metodologiczne
i implikacje praktyczne. IRWiR PAN, Warszawa.
Wilkin J., 2011: Jak zapewniü rozwój wsi w warunkach zmniejszającej siĊ roli rolnictwa? [w:] WieĞ jako przedmiot badaĔ naukowych, M. Halamska (red.). EUROREG, Wyd. Naukowe Scho-lar, Warszawa.
Woods M., 2005: Rural Geography: processes, responses and experiences in rural restructuring. Sage, London.
Woods M., 2009: Rural geography: blurring boundaries and making connections. Progress in Hu-man Geography, December 2009 nr 33.
WoĞ A., Tomczak F., 1983: Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii. PaĔstwowe Wyd. Rolnicze i LeĞne, Warszawa.
WoĞ A., Zegar J., 2002: Rolnictwo spoáecznie zrównowaĪone. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Go-spodarki ĩywnoĞciowej.
Wójcik M., 2012: Geografia wsi w Polsce. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodolo-gicznych. Wyd. Uniwersytetu àódzkiego, àódĨ.
PROBLEMS WITH THE DEFINITIONS OF A VILLAGE, RURAL AREAS, AND THE RURAL POPULATION. A MULTIVARIATE OVERVIEW
Abstract: Terms such as $village", $rural area", and $rural people" are commonly used,
ca-tegories used in research, however these are often ambiguous concepts poorly understood and defined. In this study, considerations will be taken as to what determines village problems and to determine what qualifies some areas as rural. It also specifically distinguishes and identi-fies the characteristics of the rural population within the population as a whole.
Increasingly contemporary rural studies are conducted using a variety of social sciences and often refer to a need for a holistic recognition of rural issues. This multi-dimensional perspec-tive becomes embedded in the review of problems addressed under these title categories. The-re aThe-re determined (in national scientific papers) thThe-ree methods of interpThe-retation: sociological, economic and geographical, and these are enriched with a topical, evolutionary, categoriza-tion of villages and rural areas. The last part of this work is for it to be complemented by a de-mographic sketch of the distinguishing characteristics of the rural population.
