Edward Rymar
Toytenowie - rodzina dziedzicznych
sołtysów Barlinka
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 5, 313-317
Na d w a r c i a ń s k i Ro c z n ik
His t o r y c z n o-Ar c h iw a l n y
NR 5 - ROK 1998
Edward Rymar
Pyrzyce
Toytenowie - rodzina dziedzicznych sołtysów Barlinka
Założycielami Barlinka i dziedzicznymi sołtysami miejskimi doby najstarszej byli przedstawiciele rodziny Toyten. Osiedli tu jakiś' czas przed 1278 r. Margrabiowie brandenburscy z młodszej linii Askańczyków, Otto V Długi i Albrecht III, zlecili 25 1 1278 r. w Gorzowie Henrykowi zwanemu Toyte organizację (locandam) swego miasta Nowy Berlin. Jak to było w zwyczaju lokacyjnym, nadali mu trzecią część dochodów, a to z sądu niższego (sołtysiego), czynszów, młynów, budynków, domu kupieckiego (theatro), wagi i innych obiektów miejskich, a to z ogrodów, zwłaszcza chmielowych. Dowiadujemy się również, że młyn, który przed lokacją miasta (antę fundationem fu it ibi) istniał, Henryk jak dotąd posiadać bę dzie tytułem lenna (sicut antea titulo feodali) 1. Istniała więc tu jakaś wcześniejsza osada o nieznanej nazwie.
Nie znamy rodziny Henryka wcześniej i w ogóle poza Barlinkiem. Skoro Henryk był lennikiem margrabiów, wypadnie go zaliczyć do stanu rycerskiego, osiadłego w tej okolicy po nabyciu jej przez margrabiów. W 1337 r. okolice Barlinka zaliczono do ziemi lipiańskiej. Tę nabyli margra biowie linii straszej w 1276 r., toteż mało prawdopodobne, by się nią z kuzynami podzielili. Okolice Myśliborza margrabiowie nabyli od tem plariuszy w 1261 r., jeszcze wcześniej, bo w latach 1255 - 1260 ziemię gorzowską. Jest więc możliwe, że okolica Barlinka należała poprzednio
Codex diplomaticus Brandenburgensis (dalej: CDB), hrsg. A. F. R i e d e 1, Berlin
314 E d w a r d Rymar
do polskiej kasztelanii santockiej, zatem Toyte, jeśli był człowiekiem margrabiów, mógł tam osiąść po 1260 r.
Zapewne synem Henryka był Henning, który z nadania margrabie go Hermana (z lat 1298 - 1308) otrzymał w lenno jakąś posiadłość, za twierdzoną mu w 1310 r. do wspólnej ręki z pewnym Albrechtem „z Go łańcz” (de Golanz) przez margrabiego Waldemara, pełniącego kuratelę nad małoletnim margrabicem Janem V z linii młodszej2 *. Chodziło o po siadłość w Barlinku lub okolicy, skoro świadkami przywileju są rycerze z ziemi gorzowskiej (de Winningen, de Marwitz i inni).
Do następnej generacji Toytenów należą bracia Konrad, Ebel i Al bert II. Od września 1348 r., po wystąpieniu Pseudo - Waldemara, samo zwańca podającego się za zmarłego w 1319 r. margrabiego Waldemara, Barlinek stał się ostoją walczącego z nim margrabiego Ludwika Starsze go z dynastii Wittelsbachów. W ciągu następnych lat zwykle w Barlinku organizował wojska, z którymi wyprawiał się za Odrę. W uznaniu zasług wojskowych i licznych dowodów wierności margrabia już 25 IX 1348 r. potwierdził Konradowi i Ebelowi dotychczasowe dobra i dochody oraz dorzucił dalsze we wsi Petzick\ Przy identyfikacji tej wsi pomoce są do kumenty z 1350 i 1351 r. W 1350 r. margrabia nadał mieszczaninowi chojeńskiemu urząd nadleśnego do poboru dochodów w Wysokiej Pusz czy zapewniając, że dla podniesienia dochodów urzędu wykupi i dołączy do Wysokiej Puszczy wieś Petzick od swego „wiernego” Coytena4. Z obiet nicy się wywiązał, bo 3 0 IX 1351 r. za zabrane z jego polecenia dochody we wsi słowiańskiej (slavicali) Petzick, sołtysom (prefectis) Barlinka: Konradowi i Albertowi nadaje dochód z czynszu łanowego we wsi Magne Dyków5, w której należy upatrywać Dzikowa koło Barlinka.
W sprawie wsi Petzick narosło sporo nieporozumień. Widziano w niej Dziedzice czy Starą Dziedzinę koło Barlinka6, zwłaszcza że jedna z nich zwana była w 1337 r. słowiańską (slauita Tesch). Paul von Niessen na długo swym autorytetem przesądził o identyfikacji z Piasecznem koło
1 CDB XVIII, S. 73. ’ CDB XXIV, s. 44.
4 CDB XIX, s. 80.
5 CDB XVIII, s. 80.
6 H. B e r g h a u s , Landbuch der Mark Brandenburg und des Margrafthums Nieder -
Lausitz in der Mitte des 19. Jahrhunderts, Brandenburg, Bd III, s. 432; J. Räder, Aus der Vergangenheit der Osthälfte des Kreises Soldin. Clausdorfer Chronik, Berlinchen
Toytenowie - ro d z in a d z ie d z ic z n y c h s o łty s ó w B a rlin k a
315
Trzcińska. W 1337 r. w Beczick w ziemi chojeńskiej,.wsi liczącej 50 ła nów, lenno miał Diderick de Tost. Niessen sądził, że wies' ta, pomierzona na łany, a więc objęta kolonizacją niemiecką, rządziła się prawem nie mieckim, ale widocznie nadal była zamieszkana przez Słowian. Zatem nazwisko lennika błędnie zapisano, a winno brzmieć Toyt a nie Tost7. Trudno się z tym zgodzić. W „Księdze Ziemskiej” z 1337 r. w ziemi cho- jeńskiej wymieniono najpierw wies' Beczick z 50 łanami, po Stołecznej a przed Brwicami (Blankenfelde), następnie Betzick ws'ród wsi użytkują cych Wysoką Puszczę, po Raduniu, Stokach, Czachowie, a przed Lubie- chowem®. Wysoka Puszcza to kompleks les'ny na północ od Cedyni. Jest więc oczywiste, że Beczick to Piaseczno koło Trzcińska, gdzie ród Dosse dobrze poświadczony i w późniejszych czasach, zatem Tost to Dosse, co zresztą kancelista odnotował na marginesie Księgi Ziemskiej. Natomiast Betzick to Piasek (Paceka w 1270 r.), w której Toytenowie(Coyre należy poprawić na Toyte) przejściowo posiadali dochody9, co nie miało nic wspól nego z pełnieniem urzędu sołeckiego w Barlinku. Piasek nie miał grun tów pomierzonych na łany. Słowiańscy mieszkańcy żyli z pobliskiej pusz czy i połowów odrzańskich.
Margrabia Ludwig Rzymski potwierdził 4 X 1352 r. Ebelowi Toyte dochody w Dzikowie otrzymane wraz z bratem Konradem, jego poprzed nikiem na urzędzie sołtysa10. Widocznie wynikło to ze śmierci Konrada, może poległego w wojnie z Pseudo - Waldemarem. Tenże margrabia, prze bywając w 1361 r. w Barlinku, na wniosek Toytenów zatwierdził ich fun dację ołtarza w kościele parafialnym w Barlinku w postaci dochodów z młyna „pod miastem” (ante civitatem) i opłat różnych, pobieranych w mieście11. O młynie tym - istniejącym przed 1278 r. - piszę poniżej. * *
7 P. v. N i e s s e n. Zur Frage der Ausrottung der Wenden bei der Besiedlung der
Neumark, Mitteilungen Verein f. d. Geschichte d. Neumark, nr 2, 1891, s. 13. Za
Piasecznem teżA . C z a c h a r o w s k i , Społeczne i polityczne siły w walce o Nową
Marchię w latach 1319 - 1373, Toruń 1968, s. 142.
* Das Neumärkische Landbuch M arkgraf Ludwig's des Aelteren vom Jahre 1337, Frankfurt 1862, s. 16, 32.
* Die Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg, Berlin 1928, Bd VII/1, Kreis Königs berg, s. 228.
in K. F. K 1 ö d e n. Diplomatische Geschichte des fü r falsch erklären Margrafen
Waldemar von Brandenburg vom Jahre 1345 - 1356, Berlin 1845, Bd II, s. 134.
Dochody lenne w Dzikowie już 1372 r. posiadał Arnold „Ringhen”, CDB XXIV, s. 85. zatem von Runge, z rodziny znanej tu w XV w.
316 E d w a r d Rym ar
Koniec XIV w. przyniósł upadek czy wymarcie rodu założycieli Barlinka. W 1392 r. wójt Nowej Marchii Amd von der Osten, w imieniu margrabiego Jana z dynastii Luksemburgów, nadał w lenno rodowi rycer skiemu Hagenów nabyte od Tomasza Toyte. młyny Czingelmole pod mia stem i Strufrad, oraz jeziora Nysperwitz i Mazekow12 *.
Pierwszy młyn to Zingel - Mühle (Forteczny) poza murami, tuż przy moście zwodzonym przed Bramą Młyńską, zwany inaczej Toyte - Mühle, był więc owym powstałym przed 1278 r. W 1403 r. został wykupiony przez Zakon Krzyżacki od miasta, potem stanowił własność domeny pań stwowej (1536), w 1685 r. wystąpił pod nazwą Vormühle (Vordemuhle)n. On to więc, bez nazwy, został wymieniony w 1337 r. w „Księdze Ziem skiej” jako lenny młyn sołtysi14. Drugi młyn to wspomniany w 1337 r. Stransrad, sprzedany w 1406 r. przez miasto Zakonowi Krzyżackiemu Strujfradl5, zapewne położony w obrębie murów miejskich16. Jezioro Ny sperwitz, zwane jeszcze w okresie międzywojennym Nipperwitzl7, to dzi siejsze Jezioro Barlineckie. Szkoda, że jego pomorska nazwa rodzima została zapomniana. Mezekow, M osekow, to dziś jezioro Moskowo (Möskow See 1837, 1890) na wschód od wsi Strąpie, o powierzchni 8,5 ha18. Jego nazwa utrwalona obecnie w nazwie wsi Mostkowo (niem. Churs dorf).
W 1402 r. król Zygmunt, zarazem margrabia brandenburski, jeszcze przed zastawieniem całej Nowej Marchii tego roku Zakonowi Krzyżac kiemu, dziedziczne sołectwo w Barlinku, dotąd Toytenów, sprzedał jakie muś' bliżej nieznanemu Czechowi, Wawrzyńcowi „z Bzdowicz” czy So- dewicz. Po latach, w 1427 r. cesarz Zygmunt domagał się od Krzyżaków
12 CDB XVIII, s. 87.
P. K r a u s e, Berlinchens alte Befeistigung, Heimatkalender des Kreises Soldin Jg 7, 1928, s. 78; tenże. Das Berlinchener Mühlenwesen, tamże, Jg 8, 1929,s. 82 n.; O. v. K a p I i c k, Das Amt Himmelstädt, Die Neumark, Jg 12, 1935, s. 63.
14 Schultetus habet ibidem molendinum pro seruicio (Das Neumärkisches Landbuch, s. 19).
15 Tamże, s. 19; G. v. P e t t e n e g g, Die Urkunden des Deutsch - Ordens Centralar-
chives zu Wien, Prag 1877, Bd I, s. 438.
16 P. K r a u s e, Das Berlinchener, s. 89.
17 Tamże, s. 83; F. N i c k e 1, Führer durch Berlinchen und Umgebung, Berlinchen 1934, s. 6.
18 Zob. E. R y m a r, Nazwy wodne dorzecza dolnej Odry. Cz VII, Zlewnia rzeki Płoni (l). Przegląd Zachodniopomorski 1994, nr 3, s. 158, nr 17, 19, 26
Toytenowie - ro d zin a d zie d z ic z n y c h s o łty s ó w B a rlin k a
317
dopuszczenia Sodewitzów do urzędu ongiś' dzierżonego przez „Then- thow”, 19 czyli Toytenów.
Po Toytenach długo przetrwały w Barlinku i okolicy pamiątki. Była w Barlinku ulica Toyten Strasse. Jezioro Toyten See (1932 r.) przy drodze z Barlinka do Rychnowa, wczes'niej Töten See (1800 r.), Tödten See (1890 r.), to obecnie jezioro Dzikowskie20. Jeszcze inną pamiątką był las Toyten- holz na południowo - zachodniej części pól miejskich Barlinka, własność miasta do połowy XVI w. (wówczas: Tödtenholz), potem domeny pań stwowej (Teudenholz 1589 r., Toedten Holz 1780 r.), rozparcelowany w
1846 r. i przeznaczony na karczunek. Powstała tam osada Brunki21.
1,1 Repertorium der im Kgln. Staatsarchive zu Königsberg i. Pr. befindlichen Urkunden
zur Geschichte der Neumark, bearb. E. J o a c h i m, hrsg. P. v. N i e s s e n. Schriften
d. Vereins f. Gesch. d. Neumark. Heft 3, Landsberg 1895, nr 87, 578.
30 F. W. B r a t r i n g. Statistisch - topographische Beschreibung der gesamten Mark
Brandenburg, Berlin 1809, Bd III, s. 22; H. W i t t 1 i n g e r, Unersuchungen zur Entstehung und Frühgeschichte der neumärkischen Städte, Die Neumark, Heft 8,
1932 s. 73; Berlinchen, die Perle der Neumark, Ostbrand. Neum., Jg 4, 1953, nr 13, s. 4.
31 P. K r a u s e. Das Berlinchener Forstwesen, Heimatkalender f. d. Kreis Soldin, 1930, s. 88; H. B e r g h a u s. op. cit., s. 427; Berlinchen, die Perle, s. 4; Heimatkreis Soldin, Soltau 1994, s. 359 (tu bez potrzeby zgłoszona wątpliwość, czy nazwa nawiązuje do Toytenów).
