Rola i znaczenie systemów informacji geograficznej w działalności na rzecz bezpieczeństwa Polski

ROCZNIKI GEOMATYKI 2003 m TOM 1 m ZESZYT 1

ROLA I ZNACZENIE SYSTEMÓW INFORMACJI

GEOGRAFICZNEJ W DZIA£ALNOŒCI

NA RZECZ BEZPIECZEÑSTWA POLSKI

THE ROLE AND IMPORTANCE

OF GEOGRAPHICAL INFORMATION SYSTEMS

IN THE ACTIVITIES TO SUPPORT

THE SECURITY OF POLAND

Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk

Zak³ad Geografii AON

S³owa kluczowe: geoinformacja , infrastruktura danych przestrzennych, gospodarka oparta na wiedzy, system informacji przestrzennej, system informacji geograficznej, security Keywords: geoinformation, spatial data infrastructure, knowledge-based economy, spatial informa-tion system, geographical informainforma-tion system, bezpieczeñstwo

Streszczenie

Systemy informacji geograficznej wspieraj¹ wszelkie formy dzia³alnoœci spo³eczeñstw realizowa-nej w wymiarze przestrzennym. Szczególne znaczenie i rolê odgrywaj¹ w sferze przedsiêwziêæ zapewniaj¹cych bezpieczeñstwo pañstwa. Z³o¿onoœæ problematyki bezpieczeñstwa i ró¿norod-noœæ potrzeb pod tym wzglêdem oraz uwarunkowania wynikaj¹ce z cz³onkostwa Polski w struktu-rach NATO i UE wskazuj¹ na koniecznoœæ podjêcia dzia³añ nad stworzeniem interdyscyplinarne-go i wielowymiaroweinterdyscyplinarne-go, zintegrowaneinterdyscyplinarne-go GIS dla potrzeb systemu bezpieczeñstwa RP. Przes³a-niem niniejszego artyku³u jest inspiruj¹ca do rozwa¿añ prezentacja rangi, znaczenia oraz z³o¿o-noœci problematyki gromadzenia zasobów geoinformacji dla potrzeb struktur systemu bezpie-czeñstwa na poziomie pañstwa. Artyku³ stanowi fragment pracy naukowo-badawczej realizowa-nej w ZG WS-O AON nt. „Geografia bezpieczeñstwa i obronnoœci Polski”.

Aspekty bezpieczeñstwa w XXI wieku

Ka¿dy cz³owiek i ka¿da spo³ecznoœæ ¿yje w otoczeniu i œwiadomoœci (lub nieœwiadomoœci) zagro¿eñ pochodzenia naturalnego i antropogenicznego. Z zagro¿eniem ¿ycia i mienia spo-tykamy siê od zarania dziejów. Pocz¹tkowo Ÿród³em zagro¿enia by³y wy³¹cznie si³y przyrody: po¿ary naturalne, uderzenia piorunów, powodzie, trzêsienia ziemi, wybuchy wulkanów i inne kataklizmy, wobec których i wspó³czesny cz³owiek jest tak¿e w du¿ej mierze bezbronny. Wraz

z rozwojem cywilizacji a szczególnie przemys³owej, pojawi³y siê zagro¿enia, które cz³owiek sam generuje, na wskutek niedoskona³oœci swoich wytworów jak te¿ niedoskona³oœci swego dzia³ania. (APELL, 1999)

Po rozpadzie uk³adu dwubiegunowego („zimnowojennego”) na œwiecie, okazuje siê, ¿e „gor¹cy pokój po zimnej wojnie” nie przyniós³ wcale ze sob¹ czasów stabilniejszych (Góral-czyk B., 2000). Nieustaj¹cym ci¹gle problemem s¹ zagro¿enia o ró¿norodnym zasiêgu, cha-rakterze i specyficznej naturze. Coraz czêœciej wystêpuj¹ katastrofy i konflikty. Chocia¿ kon-flikty miêdzypañstwowe i etniczne nie stwarzaj¹ ju¿ groŸby wybuchu wojny œwiatowej, zagra-¿aj¹ pokojowi w wielu miejscach i obejmuj¹ znaczne czêœci globu. Równie¿ bezpieczeñstwo Polski jest uzale¿nione od szerokiej gamy militarnych i pozamilitarnych zagro¿eñ miêdzynaro-dowych (rys. 1), które mog¹ wyst¹piæ z wielu kierunków i s¹ trudne do przewidzenia. Zagro-¿enia te wynikaj¹ z niestabilnoœci wewn¹trz i wokó³ przestrzeni euroatlantyckiej, st¹d ci¹gle istnieje mo¿liwoœæ wyst¹pienia gwa³townie rozwijaj¹cych siê regionalnych kryzysów na pery-feriach terytorium pañstw Sojuszu Pó³nocnoatlantyckiego. W niektórych krajach na obszarze i wokó³ terytorium Sojuszu wystêpuj¹ problemy o charakterze ekonomicznym, spo³ecznym i politycznym. Rywalizacja na tle religijnym lub etnicznym, konflikty terytorialne,

nie lub zaniechane reformy, naruszanie praw cz³owieka oraz pañstwa prowadziæ mo¿e do zagro¿enia lokalnej lub nawet regionalnej stabilnoœci. Sojusz bierze pod uwagê równie¿ glo-balny kontekst bezpieczeñstwa. Interesy Sojuszu w dziedzinie bezpieczeñstwa mog¹ byæ za-gro¿one równie¿ przez inne dzia³ania o bardziej powszechnym charakterze, wliczaj¹c w to akty terrorystyczne, sabota¿, przestêpczoœæ zorganizowan¹ oraz zniszczenie b¹dŸ odciêcie od dop³ywu wa¿nych surowców. Przy czym dotychczasowe doœwiadczenia, a szczególnie wyda-rzenia z 11 wrzeœnia 2001 roku wskazuj¹, ¿e wiele katastrof czy aktów terrorystycznych doty-ka niemal wszystkie pañstwa i mog¹ siê takie zagro¿enia pojawiæ w dowolnych czêœciach kuli ziemskiej. Skala wielu wydarzeñ wymaga ingerencji miêdzynarodowej, równie¿ z naszym udzia³em. Zakres i skala pojawiaj¹cego siê ryzyka (zagro¿enia) s¹ bardzo ró¿norodne (tzn. najczêœciej nieprzewidywalne). Czas na przygotowanie mo¿e byæ bardzo zró¿nicowany, a potrzeba równoczesnych dzia³añ – natychmiastowa. OdpowiedŸ na zagro¿enia niejednokrot-nie wymagaæ bêdzie zaanga¿owania si³ miêdzynarodowych (Garvan B., 2000).

Spo³eczeñstwo XXI wieku jest spo³eczeñstwem ryzyka. Dynamiczny rozwój cywilizacji, rozwój techniki, globalny zasiêg i przestrzeñ komunikowania i oddzia³ywania, jak te¿ tworzo-ne mechanizmy wspó³zale¿noœci kulturowo-polityczno-militarno-ekonomicztworzo-nej, wirtualizacja mechanizmów ekonomiczno-gospodarczych, nierównoœci rozwoju i globalny terroryzm stwa-rzaj¹ nowe formy zagro¿eñ i wyzwañ ludzkoœci. Podlegaj¹ one dynamicznym i bardzo czêsto trudnym do przewidzenia przemianom, przy tym uwarunkowane s¹, wystêpuj¹c w ró¿nego rodzaju interakcjach, od du¿ej iloœci wieloaspektowych czynników (wystêpuj¹cych nierzadko w postaci wirtualnej).

Identyfikowalne stany zagro¿enia bezpieczeñstwa Polski wg obowi¹zuj¹cej doktryny obejmu-j¹ m.in. zagro¿enia – polityczne, militarne, ekonomiczne, ekologiczne, wewnêtrzne i psycholo-giczne (Sabak, 2000).

Zapewnienie bezpieczeñstwa publicznego jest jednym z podstawowych zadañ pañstwa. Powszechnie pod pojêciem tym sk³onni jesteœmy rozumieæ zapobieganie i przeciwdzia³anie ró¿nego rodzaju zagro¿eniom mog¹cym wyst¹piæ w kraju (rys. 2), m.in.: przestêpstwom, roz-bojom, czy zamieszkom spo³ecznym. Tymczasem byt spo³ecznoœci zagro¿ony jest znacznie szersz¹ gam¹ niebezpieczeñstw wywo³anych zarówno przez klêski ¿ywio³owe, jak i przemys³ lub transport. Obejmuje ono szereg aspektów zagro¿eñ, w tym jako jedno z najbardziej wspó³-czeœnie istotnych „bezpieczeñstwo ekologiczne”. Szczególnym rodzajem zagro¿eñ wystêpuj¹-cych w œrodowisku s¹ tzw. nadzwyczajne zagro¿enia cywilizacyjne i œrodowiskowe charakte-ryzuj¹ce siê nag³ym przebiegiem. Zagwarantowanie wysokiego poziomu bezpieczeñstwa jest zadaniem kosztownym i wymagaj¹cym wysokiego poziomu organizacji i koordynacji struktur pañstwowych, samorz¹dowych i innych. Jednym z najistotniejszych elementów takiej dzia³al-noœci jest przygotowanie i aktualizacja dostatecznego i wszechstronnego (elastycznego) zaso-bu informacji umo¿liwiaj¹cego przygotowanie planów przeciwdzia³ania zjawiskom zagra¿aj¹-cym bezpieczeñstwu, koordynacjê i monitoring dzia³añ zapobiegawczych i operacyjno-ratow-niczych.

Rola geoinformacji, GIS i geografii

w dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa

Jednym z najistotniejszych komponentów wszelkiej dzia³alnoœci cz³owieka, w tym szcze-gólnie w ramach jego zorganizowanych struktur, a wiêc równie¿ w sferze szeroko pojêtego bezpieczeñstwa jest zasilanie informacyjne. Dane i informacje s¹ wrêcz niezbêdne w dzia³al-noœci na rzecz bezpieczeñstwa pañstwa, gdy¿ umo¿liwiaj¹ i znacznie podnosz¹ wiarygodnoœæ oceny sytuacji w przestrzeni (œrodowisku) bezpieczeñstwa, a wnioski wyci¹gane na tej podsta-wie s¹ bardziej adekwatne do rzeczywistoœci, któr¹ opisuj¹ informacje, co z kolei przyczynia siê do bardziej skutecznego dzia³ania i przeciwdzia³ania ci¹g³ym lub pojawiaj¹cym siê zagro-¿eniom w XXI wieku. Szczególnie wa¿ne znaczenie posiadaj¹ geoinformacje dla analityków i planistów oraz decydentów i wykonawców planowanych dzia³añ, które dotycz¹ œrodowiska cz³owieka i przebiegaj¹ w wymiarze przestrzennym, a takimi s¹ bez w¹tpienia dzia³ania w sferze szeroko pojêtego bezpieczeñstwa. Dzia³ania te powinny siê skupiaæ nie tylko na likwi-dowaniu skutków zaistnia³ych zdarzeñ, ale przede wszystkim powinny uprzedzaæ potencjalne zagro¿enia i przeciwdzia³aæ niebezpieczeñstwu oraz obni¿aæ próg wyst¹pienia potencjalnych zagro¿eñ oraz minimalizowaæ ich potencjalne skutki. W tak kompleksowo pojêtej dzia³alnoœci na rzecz bezpieczeñstwa trudno by³oby sobie wyobraziæ aby nie korzystaæ z zasilania informa-cyjnego, w którym istotna rola przypada na geoinformacje i systemy informacji geograficznej – GIS. Funkcjonowanie pañstwa, jego struktur i samego spo³eczeñstwa jest nierozerwalnie zwi¹zane z wymiarem przestrzennym i œrodowiskiem, st¹d informacje geograficzne (geoin-formacje) stanowi¹ podstawê postrzegania z³o¿onej rzeczywistoœci i tworzenia modeli nie-zbêdnych dla ogarniêcia czêsto rozleg³ych przestrzennie obszarów dzia³ania i zainteresowania do ca³ego œwiata w³¹cznie. Tworzenie modeli œrodowiska geograficznego na podstawie geoin-formacji, które najlepiej oddaj¹ szczególnie przestrzenny wymiar rzeczywistoœci, sta³o siê wiêc niezbêdne zarówno w toku planowania dzia³añ militarnych na obszarze naszego pañstwa, jak i prowadzenia operacji i misji wojsk, równie¿ w odleg³ych od naszych granic miejscach, a tak¿e stanowi podstawê realizacji wszelkich zamierzeñ, równie¿ w innych sferach dzia³alnoœci ludzkiej dotycz¹cej szeroko pojêtego bezpieczeñstwa: politycznego, ekonomicznego, psycho-spo³ecznego i socjalnego, ekologicznego i innych. Systemy informacji geograficznej zyskuj¹ szczególne znaczenie jako platforma do budowania modeli odniesieñ przestrzennych rzeczy-wistoœci, zgodna z percepcj¹ postrzegania przestrzeni przez cz³owieka. Geoinformacje z sys-temami wizualizacji wsparte technologiami informatycznymi docieraj¹ do kolejnych obszarów spo³eczeñstw informacyjnych. Systemy informacji geograficznej w coraz szerszym zakresie d¹¿¹ do zaspokajania potrzeb publicznych instytucji i agend w zakresie informacji o przestrze-ni dzia³aprzestrze-nia oraz wspieraj¹ procesy decyzyjne, zwi¹zane z zarz¹dzaprzestrze-niem w pañstwie, regioprzestrze-nie do wymiaru globalnego w³¹cznie. Niezwykle istotnym aspektem jest w³aœciwy dobór, groma-dzenie, analizowanie i prezentacja reprezentatywnej i wiarygodnej informacji wspieraj¹cej procesy planistyczno-decyzyjne dzia³alnoœci zwi¹zanej z zapewnieniem bezpieczeñstwa. Poza wiêc geomatyk¹ du¿e znaczenie dla rozwoju i doskonalenia systemu bezpieczeñstwa pañstwa na gruncie teorii ale i praktyki dzia³ania ma zespó³ nauk geograficznych, a szczególnie te dys-cypliny które niejako zawsze nastawione by³y na aspekty bezpieczeñstwa, jak np.: geografia wojenna, geografia wojskowa w zakresie bezpieczeñstwa militarnego. Z uwagi jednak na co-raz wiêksz¹ ró¿norodnoœæ zadañ realizowanych przez si³y zbrojne, a tak¿e zmianê paradyg-matu samego bezpieczeñstwa postrzeganego znacznie szerzej ni¿ dotychczas, szczególnie w

jego ujêciu na poziomie pañstwa, coraz szerzej mówi siê o geografii bezpieczeñstwa nastawio-nej na badanie ca³okszta³tu dzia³alnoœci i wszelkich aspektów bezpieczeñstwa pañstwa.

Geografia bezpieczeñstwa pañstwa zajmuje siê wiêc badaniem wp³ywu ca³okszta³tu œro-dowiska geograficznego (przyrodniczego i antropogenicznego) na szeroko pojête bezpie-czeñstwo kraju, szczególnie w kontekœcie jego zagro¿eñ i wyzwañ.

Obejmuje zakresem swoich badañ ca³y szereg ró¿norodnych czynników geopolitycznych, militarnych, spo³ecznych, ekonomicznych (gospodarczych), politycznych i œrodowiskowych nie tylko danego pañstwa, lecz tak¿e jego bli¿szego i dalszego otoczenia. Metod¹ podejœcia oraz zakresem badañ zbli¿ona jest wiêc do geografii regionalnej (kompleksowej), jednak po-szczególne czynniki œrodowiska geograficznego rozpatruje z punktu widzenia bezpieczeñstwa danego pañstwa (regionu, grupy pañstw).

Istotne jest wiêc badanie zarówno po³o¿enia geostrategicznego i sytuacji geopolitycznej, jak i ca³ego kompleksu zagadnieñ spo³ecznych, dotycz¹cych szczególnie ludnoœci i osadnic-twa. Spoœród czynników ekonomicznych wa¿ne dla bezpieczeñstwa ekonomicznego s¹ przede wszystkim te aspekty przestrzenne, które dotycz¹ sfery gospodarczej, w tym zasobów, pro-dukcji, ale tak¿e infrastruktury energetyki, transportu i telekomunikacji. Z kolei komponenty œrodowiska przyrodniczego i zjawiska kszta³tuj¹ce warunki fizycznogeograficzne wp³ywaj¹ na ca³okszta³t dzia³alnoœci cz³owieka, generuj¹ lub potêguj¹ zagro¿enia ekologiczne. Sta³ym nie-jako komponentem bezpieczeñstwa, z którym by³o ono pierwotnie i niemal wy³¹cznie uto¿sa-miane, jest bezpieczeñstwo militarne, którego waga wyp³ywa z ogromnych destrukcyjnych mo¿liwoœci narzêdzi wojny. St¹d analizy rozmieszczenia przestrzennego potencja³ów militar-nych maj¹ tu kluczowe znaczenie. Istotnym jest ponadto dostarczanie niezbêdnej, kompletnej i wiarygodnej informacji wojskom w³asnym i sojuszniczym dla podniesienia skutecznoœci ich dzia³ania i przeciwdzia³ania zagro¿eniom.

Ogólnie wiêc w toku badañ prowadzonych na gruncie geografii bezpieczeñstwa istotnym bêdzie rozwi¹zywanie takich problemów jak: przestrzenna identyfikacja zagro¿eñ i wyzwañ bezpieczeñstwa, okreœlenie poziomu zagro¿eñ i zasiêgu przestrzennego zjawisk niebezpiecz-nych oraz badanie ewentualniebezpiecz-nych skutków ich kumulacji na okreœlonym obszarze, modelowa-nie i symulacje zagro¿eñ oraz stwarzamodelowa-nie warunków i mo¿liwoœci poprawiania skutecznoœci dzia³ania struktur bezpieczeñstwa pañstwa, szczególnie na gruncie geoinformacyjnym. Klu-czowa zasada niepodzielnoœci bezpieczeñstwa oznacza, ¿e wp³yw wszystkich komponentów bezpieczeñstwa pañstwa jest istotny, gdy¿ ka¿de zaburzenie bezpieczeñstwa w jednej sferze generuje bezpoœrednio inne zagro¿enia i niebezpieczeñstwa. Zasada ta wskazuje wiêc jedno-znacznie, i¿ musi wystêpowaæ na gruncie bezpieczeñstwa pañstwa jednolity, wzajemny i spój-ny system geoinformacyjspój-ny, oparty na wspólspój-nych podstawach matematyczspój-nych i merytorycz-nych, kryteriach dok³adnoœci i standardach wymiany. Tylko taki system mo¿e stanowiæ podsta-wê skutecznej realizacji funkcji bezpieczeñstwa w skali kraju. St¹d na gruncie geografii bez-pieczeñstwa istnieje mo¿liwoœæ budowania takiego systemu geoinformacyjnego, spójnego, kompatybilnego, umo¿liwiaj¹cego wymianê informacji miêdzy uczestnikami procesu bezpie-czeñstwa (strukturami pañstwa). Ponadto bezpieczeñstwo ka¿dego pañstwa jest nierozerwal-nie zwi¹zane z bezpieczeñstwem innych pañstw, w szczególnoœci po³o¿onych w najbli¿szym otoczeniu, ale w odniesieniu do niektórych czynników równie¿ ich wp³yw, czy negatywne oddzia³ywanie mo¿e wyst¹piæ z obszarów bardziej odleg³ych z ca³ym œwiatem w³¹cznie. St¹d, kieruj¹c siê powy¿sz¹ zasad¹ powinno siê w takim ujêciu prowadziæ badania i przedstawiaæ kwestie bezpieczeñstwa Polski na gruncie geografii bezpieczeñstwa.

Zakres geoinformacji wspomagaj¹cych

procesy operacyjno-decyzyjne sfery militarnej

Ró¿norodnoœci procesów operacyjno-decyzyjnych sfery militarnej jest modelowo prezen-towany na rysunku 3 (Joint Tactics 2000).

Podstaw¹ funkcjonowania systemu bezpieczeñstwa pañstwa, w tym równie¿ jego podsys-temu obronnoœci, s¹ w XXI wieku informacje. Szczególne znaczenie posiadaj¹ w tym wzglê-dzie geograficzne informacje przestrzenne (geoinformacje). Stanowi¹ one podstawê podej-mowania decyzji w ramach przeciwdzia³ania kryzysom, zapobiegania zagro¿eniom, a w wy-padku konfliktu czy wojny, s¹ niezbêdne w toku prowadzenia dzia³añ przez wszystkie rodzaje si³ zbrojnych, w tym równie¿ dzia³añ po³¹czonych oraz we wszelkich formach operacji poko-jowych, wspierania pokoju i innych.

Dla potrzeb dzia³alnoœci si³ zbrojnych pañstw NATO w 1995 roku opracowano model infor-macji scenariusza operacji militarnych w ramach budowania infosfery przestrzeni walki. Prezentowany w tabeli 1, zawiera on kategorie informacji niezbêdnych do planowania dzia³añ. Informacje geograficzne s¹ niezbêdne w procesie prowadzenia analiz strategicznych, tak-tycznych i logistak-tycznych, a równie¿ jako dane geodezyjne, grawimetryczne, magnetyczne itp. stanowi¹ podstawê skutecznego u¿ycia sprzêtu i uzbrojenia, szczególnie œrodków ra¿enia, dowodzenia i kierowania oraz nawigacji w si³ach zbrojnych. Nieocenionym walorem

cji geograficznych jest ich aspekt przestrzenny, lokalizuj¹cy w geoprzestrzeni elementy i zjawiska otaczaj¹cego nas œrodowiska geograficznego (rzeczywistoœci ziemskiej). St¹d doce-niaj¹c rangê takich informacji i potrzebê ich posiadania przez si³y zbrojne ka¿dego pañstwa ju¿ od zarania dziejów, s¹ one zbierane i przetwarzane do ró¿norodnych form, najczêœciej wystê-puj¹ jako mapy. Stosown¹ rangê nadano temu zagadnieniu równie¿ wspó³czeœnie w NATO, st¹d w dokumencie standaryzacyjnym STANAG 2251 okreœlono zalecane informacje geo-graficzne (za³¹cznik 1), które powinny byæ zbierane dla potrzeb si³ zbrojnych Sojuszu przez wszystkie pañstwa cz³onkowskie, wed³ug stosownych uzgodnieñ dotycz¹cych zakresu mery-torycznego oraz zasiêgu przestrzennego, co zawarto w dokumencie MC 296 – Geographic Support (Wsparcie Geograficzne).

Obecnie dziêki rozwojowi technologii informatycznych du¿¹ rolê pok³ada siê we wdra¿a-niu Systemów Informacji Geograficznej. Posiadaj¹ one opcjonalne mo¿liwoœci gromadze-nia, przetwarzania i analizowania informacji geograficznych oraz prezentowania wyników w najró¿niejszych formach, dostosowanych do potrzeb u¿ytkowników. Ju¿ w najprostszej for-mie poprzez zlokalizowanie obiektów i zjawisk na tle modelu rzeczywistoœci ziemskiej (geo-przestrzeni), który mog¹ stanowiæ mapy rastrowe czy wektorowe, NMT – numeryczne mode-le terenu, cyfrowe zobrazowania lotnicze i satelitarne, czy nawet ju¿ obecnie w zaawansowa-nych technologiach tzw. przestrzeñ wirtualna, mo¿liwoœci w zakresie wykorzystania takich informacji zdaj¹ siê byæ nie do przecenienia.

Koncepcja systemu geoinformacyjnego

na potrzeby bezpieczeñstwa pañstwa – uwagi ogólne

Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e bezpieczeñstwo ka¿dego pañstwa uzale¿nione jest w decyduj¹-cej mierze od stanu w jakim znajduje siê jego otoczenie (zarówno bli¿sze jak i dalsze). Wp³yw w tym wzglêdzie maj¹ stosunki z pañstwami s¹siaduj¹cymi oraz otoczenie tych z kolei pañstw, przy czym nale¿y braæ pod uwagê fakt, i¿ obecnie w coraz szerszym zakresie zaznacza siê

) 3 0 0 2 , n o s n h o J ( h c y n r a ti li m ñ a ³ a i z d a i n a w o n a l p o d h c y n d ê b z e i n ij c a m r o f n i e i r o g e t a K . 1 a l e b a T e n z rt ê n w e z i k i n n y z C Sytuacjapoltiyczna, a w o r u tl u k i a n r a ti li m Ceelmmsisijj,i,izuasrtauddyneinai ai n a w o ¿ a g n a a z ij si m ai n a d a Z y n r a ti li m s e r k a z . p n ( , æ œ o n w y s n e t n i i ) e n o l o p s e z / e n o z c ¹³ o p o g e w o d o r a n a w t s ñ e z c e i p z e b y s e r e t n I u t k il f n o k w ó r o t k a i c œ o w il ¿ o M m Organziacja,porz¹dekbtiw,yC2,Ÿróda³dokrtyn m Broñ,sprzêt m Logsityka,mniesjzoœcinarodowe,morale tip. e n s a³ w y ³i S S³iyprzeciwnika S³iyneimlitiarne e n z c if a r g o e g o k si w o d o r Œ m Geograifa,region,teren,dostêpnoœæ,roœilnnoœæ m Kilma,tpogoda m Infrastrukturacywlina(np.transpor,ttelekomunikacja,wytwarzanie ii g r e n e a j c u b y r t s y d i

równie¿ wp³yw tendencji globalnych (globalizacji) na bezpieczeñstwo ka¿dego pañstwa. W sytuacji rozpatrywania bezpieczeñstwa kolegialnego przestrzeñ istotna z tego punktu widzenia rozci¹ga siê na kraje Sojuszu, ale ponadto na pañstwa s¹siaduj¹ce z Sojuszem oraz pañstwa s¹siaduj¹ce z tymi krajami. Od strony informacji, a szczególnie geoinformacji znajduje to swój wyraz w koncepcjach wdra¿ania systemów informacji geograficznej – GIS, które z natury rzeczy mog¹ obejmowaæ ca³¹ przestrzeñ ziemsk¹, do dzia³alnoœci w sferze bezpieczeñstwa, a w szczególnoœci w systemach bezpieczeñstwa militarnego. Potrzeby wiêc zarówno ca³oœci systemu bezpieczeñstwa, jak i w jego ramach podsystemu obronnoœci sprowadzaj¹ siê do tego, ¿e aby mówiæ o skutecznoœci, zarówno jednego jak i drugiego procesu, nale¿y dyspono-waæ odpowiednim systemem wsparcia informacyjnego, przy czym szczególn¹ rolê odgrywaj¹ tu geoinformacje. Informacje daj¹ ró¿norodne mo¿liwoœci w zakresie ich wszechstronnego wykorzystania i tworz¹ przewagê informacyjn¹ przek³adaj¹c¹ siê wprost na bezpieczeñstwo pañstwa. Szczególnie aktualizowane geoinformacje pozwalaj¹ na systematyczne badanie œro-dowiska, dokonywanie analiz i syntez geoprzestrzennych, a to z kolei pozwala na tworzenie skutecznego systemu przeciwdzia³ania ewentualnym zagro¿eniom. Ponadto umo¿liwia reago-wanie na zachodz¹ce zjawiska w odpowiednim czasie tzn. dostatecznie wczeœnie, nawet na przejawy zagro¿eñ, adekwatnymi œrodkami, a w ostatecznoœci na skuteczne prowadzenie dzia³añ obronnych, w tym militarnych.

Doœwiadczenia tragicznych wydarzeñ wskazuj¹, ¿e bardzo czêsto przygotowana doku-mentacja nie jest dostatecznie wykorzystywana w czasie akcji ratowniczych, a opracowane warianty i scenariusze dzia³añ s¹ nieadekwatne do sytuacji zagra¿aj¹cej bezpieczeñstwu. Wy-nika to z niew³aœciwej formy, nieaktualnoœci i „nieelastycznoœci” oraz nie dostosowania do konkretnej sytuacji. Z kolei przemiany spo³eczno-polityczne prze³omu wieków spowodowa³y, ¿e otoczenie pañstw jak i sytuacje wewnêtrzne sta³y siê coraz bardziej z³o¿one i nieprzewidy-walne. Stan niepewnoœci kreuje zapotrzebowanie na informacje i jej powszechne, wszech-stronne wykorzystanie. Zjawisku temu mo¿e towarzyszyæ ponadto walka informacyjna ze strony potencjalnego przeciwnika. Mo¿e siê ona przejawiaæ w ró¿nych formach i przybieraæ ró¿n¹ postaæ. W takiej sytuacji i w naszym pañstwie podjêto próby wdro¿enia nowoczesnych tech-nologii geoinformacyjnych dla wspomagania szeregu procesów i usprawnienia dzia³alnoœci wielu struktur i dziedzin funkcjonuj¹cych w kraju.

Koncepcje systemu informacji przestrzennej powstawa³y w Polsce ju¿ w latach siedem-dziesi¹tych, s¹ dalej rozwijane, a obecnie wkroczy³y w etap praktycznej realizacji. Powsta³o ca³y szereg u¿ytecznych aplikacji i baz danych, które jednak posiadaj¹ najczêœciej niewielki zasiêg przestrzenny i nie funkcjonuj¹ w jednolitym œrodowisku i standardach. Komplikuje to pozyskiwanie informacji, aktualizacjê, przep³yw, wymianê i ochronê danych, co powoduje ograniczon¹ u¿ytecznoœæ dotychczasowych systemów geoinformacyjnych, gdy¿ nie spe³niaj¹ one oczekiwañ sfery bezpieczeñstwa. Komplikacje wynikaj¹ zarówno z problemów legislacyj-nych, z³o¿onoœci materii bezpieczeñstwa, zasiêgu i ró¿norodnoœci zagro¿eñ, zró¿nicowania zakresu informacyjnego i ich zasiêgu przestrzennego, a tak¿e nie ma co ukrywaæ realizacji partykularnych interesów i nie kierowanie siê dobrem bezpieczeñstwa pañstwa.

Przyk³adem niezbêdnego zró¿nicowania zakresu informacyjnego s¹ na przyk³ad oczekiwa-nia poszczególnych modu³ów wchodz¹cych w sk³ad problematyki bezpieczeñstwa, i tak admi-nistracja centralna oczekuje informacji wysoce przetworzonej, udostêpnianej w postaci map tematycznych oraz innych formach graficznej prezentacji raportów, a tak¿e informacji bêd¹-cej wynikiem wielowariantowej analizy pod k¹tem podejmowania decyzji. Z kolei s³u¿by re-agowania i zarz¹dzania kryzysowego oczekuj¹ wsparcia ze strony systemów informacji

prze-strzennej w zakresie dostarczania danych dotycz¹cych stanu œrodowiska, informacji o rzeczy-wistych i potencjalnych zagro¿eniach, w tym równie¿ w ujêciu retrospektywnym (Prace IGiK, 1999). Potrzeby modu³u bezpieczeñstwa militarnego w zakresie geoinformacyjnym przedsta-wiono wy¿ej, inne natomiast nie s¹ prezentowane z racji ograniczonych ram artyku³u. Z tej krótkiej prezentacji wynika, i¿ ka¿dy z u¿ytkowników systemu bezpieczeñstwa posiada swoje specyficzne, indywidualnie odmienne potrzeby i oczekiwania, sam te¿ generuje informacje, które w znacz¹cy sposób mog¹ zasiliæ gromadzony zasób geoinformacyjny, niezbêdny dla wielu uczestników procesu bezpieczeñstwa w jego szerokim rozumieniu. Dynamiczne zmiany wspó³czesnych procesów w wielu sferach stanowi¹cych o bezpieczeñstwie pañstwa wymagaj¹ czêstej aktualizacji geoinformacji, ponadto ci¹g³ego monitorowania wielu istotnych zjawisk i procesów, a tak¿e obiektów œrodowiska geograficznego. Pañstwo, jakby nie dostrzegaj¹c isto-ty bezpieczeñstwa, rangi problemu oraz swoich powinnoœci lub zbytnio ufaj¹c rozwi¹zaniom komercyjnym i wolnorynkowym nie stworzy³o jak dotychczas systemu geoinformacyjnego na miarê wspó³czesnoœci, a wiêc posiadaj¹cego wszystkie atrybuty skutecznego dzia³ania, nie pomijaj¹c budowy struktury wiod¹cej o odpowiednim potencjale intelektualnym, wyposa¿o-nej w œrodki i technologiê umo¿liwiaj¹c¹ realizacjê z³o¿onych badañ analityczno-prognostycz-nych dla potrzeb bezpieczeñstwa pañstwa. Istniej¹cy zasób geoinformacyjny pañstwa jest wiêc niepe³ny, niespójny przestrzennie, w ró¿nych standardach, o zró¿nicowanej aktualnoœci, nie chc¹c u¿yæ dosadniejszych okreœleñ. Trwaj¹ce partykularne rozgrywki na poziomie lokalnym, regionalnym i chroniczny brak zainteresowania ze strony najwy¿szych w³adz oraz brak istot-nego wsparcia finansowego, a tak¿e woli politycznej skutkuj¹ jak dotychczas brakiem jedno-rodnego systemu dedykowanemu ró¿norodnym dzia³aniom wynikaj¹cym z potrzeb skutecz-nego zarz¹dzania pañstwem, w tym sprawami bezpieczeñstwa, obronnoœci i zarz¹dzania kry-zysowego.

Zakoñczenie

Mimo wielu s³ów krytyki optymizmem napawaj¹ autorów przyjête kierunki rozwoju syste-mów informacji przestrzennej okreœlone i realizowane przez G³ówny Urz¹d Geodezji i Karto-grafii, we wspó³pracy z innymi agendami pañstwa szczególnie z Wojskow¹ S³u¿b¹ Geogra-ficzn¹. Dotycz¹ one tworzenia Krajowego Systemu Informacji Geograficznej (Biuletyn, 3/ 2003). Chocia¿ inicjatywa ta nie w pe³ni odpowiada potrzebom systemu bezpieczeñstwa pañ-stwa, co starali siê dowieœæ autorzy artyku³u, to jednak stanowi znacz¹cy krok do stworzenia takiego systemu wsparcia. Pomocne w tym wzglêdzie s¹ te¿ dzia³ania wynikaj¹ce z inicjatyw agend œwiatowych i europejskich dotycz¹cych organizowania systemów informacji geogra-ficznej dla ró¿norodnych potrzeb spo³ecznoœci miêdzynarodowych.

Zdaniem autorów nale¿a³oby w jak najszybszym czasie dokonaæ powtórnego rozpoznania problematyki geoinformacyjnej, szczególnie co do zakresu potrzeb, struktury danych i infor-macji, standardów, jak i zasiêgu przestrzennego oraz innych kwestii zwi¹zanych z pozyskiwa-niem danych i informacji, przekazywapozyskiwa-niem ich do systemów, aktualizowapozyskiwa-niem, monitorowa-niem sytuacji oraz innymi kwestiami dotycz¹cymi budowy ca³oœciowego, spójnego systemu wsparcia geoinformacyjnego dzia³alnoœci dotycz¹cej bezpieczeñstwa pañstwa.

Literatura

A Common Vision for Homeland Security, ArcUser, (GIS for Homeland Security), January-March 2002 Analiza przestrzeni euroatlantyckiej NATO (ujêcie geograficzne). Synteza wyników badañ, Praca

nauko-wo-badawcza pod kier. Z. Lacha, AON, Warszawa 2001

APELL, Œwiadomoœæ zagro¿eñ i mo¿liwoœci przygotowania siê na wypadek wyst¹pienia awarii na szczeblu lokalnym, procedura reagowania na awarie technologiczne, Biblioteka nadzwyczajnych zagro¿eñ, Zeszyt 2, Instytut Ochrony Œrodowiska, Warszawa 1999

Biuletyn Informacyjny G³ównego Geodety Kraju, numer 3/2003

Biuletyn Informacyjny G³ównego Geodety Kraju, numer specjalny, kwiecieñ 2003

Boniface Pascal & IRIS, Atlas wojen XX wieku. Konflikty wspó³czesne i w przysz³oœci, (wyd. polskie), Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa, 2001

Collins John M., Military Geography. For Professionals and the Public, National Defense University Press, Washington 1998

Europa Œrodkowa jako region geostrategiczny, Materia³y z konferencji naukowej, pod red. Z. Lacha i A. £asz-czuka, AON, Warszawa 2002

Garvan B., Wsparcie geograficzne podczas kryzysu i klêsk ¿ywio³owych, w: Wiadomoœci S³u¿by Topogra-ficznej, Sztab Gen. WP, Zarz¹d Geografii Wojskowej, 1(4) 2000

Góralczyk B., 2000 – W jakim œwiecie bêdziemy ¿yli wed³ug raportu UNESCO, Polska 2000 Plus – nr 2/ 200, Elipsa, Warszawa 2000, s.27.

Informacja geoprzestrzenna dla wspó³czesnych wyzwañ bezpieczeñstwa RP, Materia³y Seminarium Geo-graficznego, MON, Szt. Gen. WP, Zarz¹d Geografii Wojskowej, Warszawa 2002

Joint Tactics, Techniques, and Procedures for Joint Intelligence Preparation of the Battlespace, Joint Publica-tion 2-01.3 USArmy, 2000

Johnson Stuart E., Libicki Martin C., Treverton Gregory F. i inni, New Chalenges, New Tools for Defense Decisionmaking, RAND, Santa Monica 2003

Kant Eric, Wireless GIS Solution Aids WTC Rescue Efforts, ArcUser, (GIS for Homeland Security), Janu-ary-March 2002

Lach Z., Skrzyp J., £aszczuk A., Geografia bezpieczeñstwa pañstw regionu œrodkowoeuropejskiego, MON, Szt. Gen. WP, Zarz¹d Geografii Wojskowej, Warszawa 2001

Linsenbarth A., Europejski program monitoringu œrodowiska i bezpieczeñstwa – GMES, w: Materia³y konferencyjne, GIS w praktyce, Jachranka, 2002

Materia³y seminarium geograficznego. Zasilanie systemów dowodzenia oraz instytucji zarz¹dzania kryzyso-wego w produkty geograficzne, MON, Szt. Gen. WP, Zarz¹d Geografii Wojskowej, Warszawa 2000 Piotrowski Remigiusz, Topograficzna Baza Danych. Program dzia³ania, GISPOL, Warszawa 2001

Prace Instytutu Geodezji i Kartografii, Referaty na konferencjê naukowo-techniczn¹ nt. GIS w praktyce, t. XLVI, z. 99, Warszawa, 1999

Sabak Z., Królikowski J., Ocena zagro¿eñ bezpieczeñstwa Rzeczypospolitej Polskiej, AON, MON, War-szawa 2000

Sambura A., Myrda G., GIS a sytuacje nadzwyczajne i akcje ratownicze, w: Materia³y konferencyjne, GIS w praktyce, Jachranka, 2002

STANAG 2251, Zakres i prezentacja wojskowych informacji i dokumentacji geograficznych (MGID), Edycja 5, Bruksela 1976

Studium dotycz¹ce tymczasowych wymagañ dla systemu Informacji geograficznej (GIS) dla ACE, 3625/SHIPG/ 050/00, NATO, 2000

System Informacji Strategicznej. Wywiad gospodarczy, a konkurencyjnoœæ przedsiêbiorstwa, praca zbiorowa pod red. Borowskiego R. i Romanowskiej M., Centrum Doradztwa i Informacji DIFIN, Warszawa, 2001.

Summary

Systems of geographical information support any forms of activities executed in spatial dimen-sion. They play a specific role and have a special importance in the sphere of activities ensuring national security. The complexity of the security issues and the variety of needs in this respect as well as circumstances related to Poland’s participation in the NATO and the EU structures indicate the need to take action to develop an interdisciplinary and multidimensional integrated GIS for the requirements of the security system of Poland. The article is a fragment of a scienti-fic research work implemented in the National Defence Academy entitled “Geography of securi-ty and defence of Poland”.

Zbigniew Lach, Andrzej £aszczuk Akademia Obrony Narodowej,

Wydzia³ Strategiczno-Obronny, Zak³ad Geografii Al. Gen. A.Chruœciela 103/25, 00-910 Warszawa tel. (0 prefiks 22) 681-31-61, fax 681-37-10 e-mail: zg.wso.aon@aon.edu.pl