O przynależności Tatarów hospodarskich do stanu szlacheckiego (na marginesie artykułu "PH" t. 77, z. 3, s. 467-480, Sobczak, J., Czy tatarska ludność Litwy należała do stanu szlacheckiego?)

Borawski, Piotr

O

przynależności Tatarów

hospodarskich do stanu szlacheckiego

(na marginesie artykułu "PH" t. 77, z. 3,

s. 467-480, Sobczak, J., Czy tatarska

ludność Litwy należała do stanu

szlacheckiego?)

Przegląd Historyczny 79/2, 345-358

1988

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

D Y S K U S J E

P IO T R B O R A W S K I

O przynależności Tatarów hospođarskich do stanu szlacheckiego

(na m arginesie artykułu J. S o b c z a k a , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego?, P H t. Ш Х Ґ Ш , 1986, z. 3, s. 467—480)

W śród ludności muzułmańskiej zam ieszkującej W ielkie Księstw o L itew skie n ajliczniejszą grupę stanow ili T atarzy dzierżący ziem ię hospodarską na praw ie w ojen n ym i. A ż do pierw szej połow y X V I stulecia d zielili się oni w yraźn ie na dw ie w arstw y różniące się zarówno rodowodem , jak i statusem sipołeczno-praw- nym. Pierw szą stanow ili tzw. Tatarzy hosipodarscy, a drugą Tatarzy-kozacy.

Badacze, zarów no starej generacji, jak i młodszej podzielają pogląd, że T a ­ tarzy hospodarscy, mimo pewnych ograniczeń prawnych, b y li częścią stanu szla­ checkiego daw nej Rzeczypospolitej 2. O pinię tą zakw estionow ał w 1984 r. J. S o b-c z a k pisząb-c, że: „T a k ie stanowisko j e s t --- w yn ikiem niezrozum ienia speb-cyfiki u strojow ej W ielk iego Księstw a Litew skiego. Tatarzy hospodarscy nie posiadali peł­ ni p raw politycznych, n ie b y li uczestnikam i sejm ików, nie p ełn ili i nie m ogli peł­ nić urzędów. Zakazy te nie były w yra zem dyskrym inacji narodow ościow ej czy religijn ej, a w yn ik ały z p ozycji T atarów wśród innych w arstw ludności. P ozycję tę określał stosunek do ziemi, którą T atarzy hospodarscy posiadali w p raw d zie na własność, ale obciążoną obow iązkiem służby w o jen n ej” *.

W 1986 r. J. Sobczak zm odyfikow ał swój punkt w idzenia na sytuację prawną tej w arstw y. „ W społeczeństwie W ielkiego K sięstw a L itew sk iego — pisze poznań­ ski historyk — Tatarzy posiadający ziem ię i pełniący służbę w ojskow ą zajm ow ali u przyw ilejow an e stanowisko·. Z biegiem lat umacniali oni swoją p ozycję zdobyw a­ jąc p rzy w ile je . Początkow o położenie ich było zbliżone do p o zycji sług, od któ­ rych jednak stali w yżej. P o zniesieniu służby w o jsk o w ej sług, T atarzy posiadający

1 N ajp ełn iejszy obraz osadnictwa tatarskiego na praw ie w ojen n ym dają r e w i­ zje z 1559 i 1631 r., C entralnyj Gosudanstwiennyj A rch iw Drewnich A k tó w w M o­ skw ie [cyt. dalej: C G A D A ], M etryka Litew ska, Ks. Lustr. 12, f. 5— 36 oraz 37— 875 i 883— 925; P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , T. W a s i l e w s k i , Rew izja dóbr tatarskich 1631 r. — sumariusiz i wypisy, „A c ta B altico-S lavica” (tekst złożo­ ny w redakcji).

* I. I. L a p p o , W ie lik o je Kniażestw o L itow sk oje za w rem ia ot zakluczenija L u b tin sk oj u n it do sm ierti Stefana B atorija, Petersburg 1901, s. 464 i n . ; t e n ż e , W ie lik o je Kniażestw o Litow skoje wo w to re j polow inie X V I st., Juriew 1911, s. 261 i n.; S. D z i a d u l e w i с z, Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, W ilno 1929, s. X V I I I — X X ; S. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litew scy — próba m on ogra fii historyczn o-etn ogra ficzn ej, „R ocznik Tatarski” t. III, s. 20— 24; K . G r y g a j t i s , Z dziejów osadnictwa tatarskiego w Polsce (od X I V do pocz. X X w.), „P rzegląd O rientalistyczny” 1977, n r 2, s. 135— 140; P. B o r a w s k i , Sytuacja prawna lu d ­ ności tatarskiej w W ie lk im Księstw ie Litew sk im ( X V I — X V I I I w.), „A c ta B altico- S lavica” t. X V , 1983, s. 60 n.

1 J. S o b c z a k , Położenie prawne ludności tatarskiej w W ie lk im Księstw ie L itew skim , W arszaw a— Poznań 1984, s. 117— 118.

346

• ziem ie zachow ali uprzyw ilejow an e stanowisko. Uzyskali także p rzy w ile je zrów nu­ jące ich w w ielu prawach ze szlachtą. W ustaw odaw stw ie szlacheckiej Rzeczypospo­ litej w odniesieniu do ludności tatarskiej ścierały się aż do połow y X V I I I w. w y ­ raźnie d w ie tendencje. Z jednej strony starano się ograniczyć praw a Tatarów , głów nie z p rzyczyn natury relig ijn ej, z drugiej dążono do rozszerzenia praw tych Tatarów , którzy pełnili służbę w ojskow ą. M im o że ostatecznie pod koniec X V I I w. przew ażyła druga z tych tendencji, Tatarom do końca X V I I I w. nie udało się w ejść do stanu szlacheckiego” *.

Zarówno jeden, jak i drugi pogląd na sytuację praw ną T atarów hospodarskich są niezgodne z przekazam i źródłow ym i, na k tóre pow ołu je się autor.

A n alizu jąc u przyw ilejow aną sytuację T a ta rów hospodarskich w stosunku do innych w arstw społeczności muzułmańskiej W ielkiego Księstwa, J. Sobczak n ie po­ tra fił dostrzec przyczyn powstania tak istotnych różnic prawnych wśród litew skich ' w yzn aw ców isla m u 5. Tym czasem przyczynę zróżnicowania praw nego i ekonom icz­

nego tej ludności można znaleźć w dziejach osadnictwa tatarskiego.

Podstaw y tatarskiego osadnictwa na p ra w ie w ojen n ym ukształtowały się już w czasach panow ania w ielkiego księcia W itolda (1392— 1430). W ładca ten zm ierza­ jąc do podporządkow ania sobie całej Rusi za pośrednictwem Z łotej Ordy, dawał schronienie na L itw ie sw ym tatarskim stronnikom, którzy podczas licznych w ojen dom owych i ro zgryw ek politycznych zm uszeni b y li uciekać ze stepów nadczarno­ morskich. N ajczęściej b yli to feudałow ie ordyńscy, którzy em igrow ali na ziem ie litew skie ze zb rojn ym i drużynami *. W itold przybyszów tych obdzielał m niejszym i lub w iększym i posiadłościami ziem skim i w zależności od .pozycji, jaką zajm ow ali w Złotej Ordzie. Zazw yczaj najw iększe w łości o trzym yw a li potom kowie ordyńskich dynastów. T en sposób obdarow yw ania Tatarów ziem ią od W itolda p rzejęli Jagiel­ lo n o w ie 7. T ak w ięc w y d a je się co n ajm niej niezrozum iałe tw ierdzenie J. Sobczaka, że nie sposób dociec przyczyn powstania różnic w sytuacji praw nej T atarów hos­ podarskich i T atarów -k ozak ów 8. Uważam y, że ordyńscy kniaziow ie i m urzowie zo­ stali zaliczeni do w arstw y feudalnej W ielk iego Księstwa, dając podstaw ę do u for­ m owania się w śród społeczności muzułmańskiej osobnej w arstw y zw an ej Tataram i hospodarskimi ·, natomiast zależni od nich w ojow n icy przekształcili się w T a ta ­ rów -kozaków .

4 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckie­ go?, P H t. L X X V I I , z. 3, s. 478.

5 J. S o b c z a k , Położenie prawne ludności tatarskiej, s. 85.

• C G A D A M L, Ks. Lustr. 12. f. 1— 6, 760/697, 775/712, 859/797, 875/813, 905— 919. Zob. też K ro n ik a W ielkiego Księstwa Litew skiego i Zm udzkiego, [w :] P oln o je S o- b ra n ije Russkich Letop isiej t. X X X I I , M oskwa 1975, s. 78; Codex epistolaris V i- told i m agni ducis Lithuaniae, Kraików 1882, s. 170, 352, 758; Zdanie sprawy o T a ­ tarach litew skich, „T ek a W ileńska” , 1858, n r 4, s. 250— 251. Zob. też S. K r y - c z у ń s к i, P oczą tk i rodu książąt G lińskich, [w :] Prace historyczne opracowane w 30-lecie działalności profesorskiej S. Zakrzew skiego, L w ó w 1934, s. 399— 410; S. M. K u c z y i ń s k i , Jahołdaj i Jahołdajewicze len n i książęta tatarscy Litw y, [w :] Studia z dziejów Europy W schodniej X — X V I I w., W arszaw a 1969, s. 221— 226; M. 2 d an , Stosunki litew sko-tatarskie za czasów W itolda w ielkiego księcia L itw y, „A ten eu m W ileńskie” r. V II, 1930, z. 3— 4, s. 541, 548, 559.

7 Zob. A k ty izdaw ajem yje W ilenskoju A rch eograficzeskoju K om m issieju dla rozbora driew nich aktów [cyt. d alej: A W A K ], W itoo 1865— 1915, t. X IV , n r 52; t. X X X I, nr 1, 3, 5, 7, 10— 12, 19, 20 i in.

8 J. S o b c z a i k , Położenie prawne ludności tatarskiej, s. 85.

• N ie ulega w ątpliwości, że trzon T a ta rów hospodarskich stan ow ili potom ko­ w ie ordyńskich feudałów, zarów no tych w ielk ich (ułanów, em irów , begów i mu­ rzów ), jak i drobnych. Świadczą o tym liczne źródła nie zauważone lub też n ie­ należycie w ykorzystane przez J. Sobczaka. Zdanie sprawy o Tatarach litew skich, (5. 250—251; C odex epistolaris V itold i, s. 170, 368 758; A W A K t. X X X I, nr 1, 2, 5,

T A T A R Z Y A S Z L A C H T A

₃₄₇

Feudałow ie ordyńscy, którzy zdecydow ali się pozostać w W ielk im K sięstw ie, o trzym yw a li zazw yczaj od hospodarów litew skich duże w łości n ie tylko z m ieszka­ jącą tam ludnością tjahłą czyli pańszczyźnianą, czeladzią niewolną, ale rów n ież bojaram i służebnymi. C i ostatni najczęściej w yw odzący się z m iejscow ej ludności ruskiej pełnili służbę wojenną w pocztach swych muzułmańskich p a n ó w 10. T ata­ rzy hospodarscy, tak jak i feudałow ie litew sko-ruscy, posiadali pełnię w ład zy są­ dow niczej nad całą ludnością swych dóbr n. Sprzedając swe posiadłości nie liczyli się też z m ieszkającym i tam bojarami. P rzykładem są liczne w X V I stuleciu trans­ akcje, w których T atarzy hospodarscy sprzedaw ali lub zastaw iali swe w łości ra­ zem z chrześcijańską ludnością tjahłą, niew olną d bojarską 12. M o g li też sprzeda­ w ać lub zastawiać poszczególne rodziny ch łop sk ielł. Jednym słowem Tatarzy hospodarscy od X V I stulecia posiadali suwerenną w ładzę w swych majątkach. W arto też pamiętać, że nie składali oni na rzecz w ielk iego ksdęcia żadnych danin. W inni mu b yli jedynie służyć zbrojnie na każde w ezwanie. Tak było w posiadło­ ściach wszystkich k n iaziów tatarskich — Ostryńskich, Puńskach, Szyryńskich, Ł o w - czyckich, Ułanów-Assanpzukowiczów, a także w majątkach m niej zamożnych mu­ zułm anów trzym ających ziem ie na służbie wojennej.

J. Sobczak w swoich rozważaniach nad pozycją prawną T atarów hospodar- skich w yszedł z nieudokum entowanego źródłow o założenia, że w czasach W itoldo- w ych i jagiellońskich sytuacja tej grupy w społeczeństwie litew skim była znacznie gorsza, w stosunku do bojarów -szlachty, n iż w późniejszym okresie, kiedy to szlachtę litew ską całkow icie zarówno ze szlachtą polską. W edług tego ż autora „istniała zasadnicza różnica m iędzy charakterem służby w o jsk ow ej szlachty i T a ­ tarów. Pow inność służby w ojsk ow ej spoczywająca na szlachcie stała się z chw ilą Ukształtowania slię stanu szlacheckiego obow iązkiem osobistym, niezależnym od faktu posiadania ziem i. Pełnienie służby w o jsk o w ej przez T a ta rów w ynikało z tego, że posiadali on i ziem ie” M. Stw ierdzenie to należy rozumieć, że w W ielk im K s ię ­ stw ie Litew sk im — jak pisze Sobczak — naw et szlachta bezrolna (sic!) była zo­ bowiązana do pełnienia służby w ojskow ej. Jest to oczyw iste nieporozum ienie. Jak wskazują przekazy źródłow e oraz cała dotychczasowa historiografia, służba w o j­ skowa opierała się o posiadanie ziem i na p raw ie le n n y m 15. T ak w ięc w czasach Witoldoiwych oraz pierwszych Jagiellonów nie mogło być różnicy w obowiąaku służby w o jsk o w ej T atarów hospodarskich i bojarów -szlachty. G dyby w czasach pierw szych Jagiellonów — jak to uważa J. Sobczak — w ładze litew skie uważały T a ta rów hospodarskich za ludność służebną 16, n iew ą tp liw ie ustawa z 1529 r. zno­ sząca powinności w ojsk ow e b ojarów służebnych zlikw idow ałaby rów n ież ziem skie chorągw ie tatarskie w arm ii litew skiej. Tak się jedak nie sitało, bow iem obow ią­ zek ziem skiej służby w ojen n ej ciążył na Tatarach aż do upadku Rzeczypospolitej.

7— 14, 17— 21 i in. (dokumenty om aw iające pozycję społeczno-ekonomiczną knia­ ziów Szyryńskich); n r 25, 35 in. (o carew iczach Pańskich); n r 41, 42, 81— 85, 98 (o kniaziach Ułanach) zob. też o innych rodach w tym że tom ie X X X I. C G A D A , M L, Ks. Lustr. 12, f, 1— 6, 760/697, 775/712, 859/797, 875/813, 905.

i» A W A K t. X IV , nr 52; t. X X X I, nr 5. “ A W A K t. X X X I, nr 4, 140.

« A W A K t. X X X I , nr 5, 7— 12, 16, 18— 20, 24, 25 i n. 18 A W A K t. X X X I, nr 4, s. 2— 3.

14 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego,

s. 472. ·

18 Zob. H. Ł o w m i a ń s k i , Popisy wojska W ielkiego Księstwa Litew skiego w X V I w. ja k o źródło do dziejów zaludnienia, [w :] Studia nad dziejam i W ielkiego Ks. Litew skiego, Poznań 1983, s. 460— 461.

348

Trzeba zgodzić się z J. Sobczakiem, że w epoce jagiellońskiej, a także w okre­ sie późniejszym muzułmanie litew scy dosyć często sprzedawali sw oje posiadłości. P rak tyk a ta w yn ikała raczej z nieum iejętnego gospodarowania lub przenoszenia się do m ajątków magnackich, nie zaś z chęci kupowania ziem i na praw ie szlachec­ kim. D opiero bow iem zamiana ziem i obciążonej powinnością tatarską na inny grunt w raz z p rzyjęciem chrześcijaństwa zw alniała T atarów od służby w swych rodow o-plem iennych chorągwiach. Jak wskazują siedemnastowieczne przekazy źró­ dłowe, grunty zakupione przez litew skich m uzułmanów traktowano na rów n i z zie­ m iam i hospodarskŁmi. Tak z jednych, jak i z drugich Tatarzy m usieli pełnić służ­ bę w ojskow ą w swych chorągwiach ” .

A ż do drugiej połow y X V I w. położenie prawne Tatarów hospodarskich róż­ niło się nieznacznie od położenia bojaŕów -szlachty. T ak jak i oni, Tatarzy zobo­ w iązani byM do konnej służby w ojskow ej. Obow iązek ten w yp ływ a ł z dziedzicz­ nego użytkow ania ziemi. W ym iar służby w o jsk o w ej z ziem tatarskich był taki sam

jak z innych dóbr bojarskich ie. Zasady pospolitego ruszenia określały w X V I stu­ leciu praw a litew skie, natomiast licziba wystaw ianych koni zależała w yłącznie od zm ieniających się ustaw.

Tatarzy w X V I w. m ieli prawo posiadłości sw oje dziedziczyć, ták w lin ii mę­ skiej, jak li żeńskiej, ale nie m ogli ich sprzedawać. Z iem ie te stanowiły bowiem własność hospodara. N a kupno ziem i tatarskiej szlachta musiała uzyskać specjal­ ne zezw olenie k sią żęce19. Dosyć często też kupowano tatarszczyzny bez jakiego­ kolw iek zezwolenia. Przykładów praw nego lub bezprawnego przechodzenia posia­ dłości trzym anych przez rodziny muzułmańskie w ręce szlachty i m agnaterii li­ tew skiej dostarczają liczne źródła *°.

W 1566 r. sejm brzeski uznał w szystkie ziem ie bojarów -szlachty za dobra p ry ­ watne. Postanow ienie to jednak nie dotyczyło tatarszczyzn. M im o to muzułmanie litew scy sprzedając swe ziem ie niejednokrotnie p ow oływ ali się na postanowienie

tego s e jm u lI. .

W drugiej połow ie X V I stulecia różnica m iędzy szlachtą litew ską a Tataram i, początkowo nieznaczna, zaczęła się gw ałtow n ie pogłębiać. W 1563 r. król Zygm unt August zrów nał w p ra w ie piastowania urzędów prawosławną szlachtę z katolika­ mi. P rz y w ile j ten nie obejm ował T atarów jako w yzn aw ców religii niechrześcijań­ skiej. W trzy lata później na sejm ie brzeskim zezwolono szlachcie litew sk iej na swobodne rozporządzanie dobram i ziemskimi. R ów nież i ten p rzy w ilej nie dotyczył muzułmanów litewskich. N iew ą tp liw ie pozostawienie zasady ograniczonego dyspo­ nowania dobram i tatarskim i niezależnie od sitatusu ich aktualnego posiadacza (muzułmanin na służbie hospodarskiej, bądź szlachcic litew ski) w ynikało z chęci zachowania tanich i użytecznych chorągw i tatarskich w armii W ielk iego Księstwa.

J. Sobczak pisze, nie precyzując jaki okres d ziejó w litewskich ma na myśli, że obow iązek służby w ojsk ow ej T atarów był „bardziej dolegliw y od tego, który spoczywał na szlachcie” 22. Stw ierdzenie to odnośnie X V I w. jest całkow icie fa ł­ szyw e bowiem , jak już w y żej powiedzieliśm y, w epoce jagiellońskiej, a

konkret-” Vol. Leg. t. III, s. 182.

18 Zob. H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., s. 460— 461.

“ A W A K t. X X X I, nir 10— 12, 18— 21; A G A D , M L t. 199, s. 122; t. 213, s. 398— 399 399__ 400

’ A W A K t. X X X I, nr 14, 15; C G A D A , M L, Ks. Lustr. 12, f. 1— 4, 150, 151, 152, 153, Por. P. B o r a w s k i , Uw agi o ziem skiej służbie w ojskow ej Tatarów litew ­ skich, „Litu an o-S lavica Posnaniensia” t. IV (w druku).

*> A W A K t. X X X I, nr 19.

M J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckie­ go, s. 472.

T A T A R Z Y A SZ L A C H T A

₃₄₉

nie đo 1566 r., w ym iar służby w o jsk ow ej z ziem T atarów hospodarskich by} taki sam, jak z posiadłości bojarów-szlachty. Zarów no w jednej, jak i drugiej pracy J. Sobczaka nie znajdujem y inform acji, na czym ow a dolegliw ość polegała. Pew ną dolegliwością, o ile można tak nazwać p raw o określające stosunek hospodara do służby w ojen n ej Tatarów , było całkow ite je j podporządkowanie litew skiem u w ład­ cy. Jednak, jak w skazuje praktyka, Jagiellonow ie nie w ym agali od swych Tata­ rów służby w ojennej, k tórej w ym iar przekraczał ich możliwości. M ało tego, lite w ­ scy muzułmanie chętnie brali udział w e wszystkich w ypraw ach wojennych, bo­ w iem często przynosiły one cenne łupy. O dolegliwościach w ynikających ze służby w chorągwiach tatarskich można m ów ić dopiero w epoce k rólów elekcyjnych.

M y li się J. Sobczak stwierdzając, że dopiero konstytucja 1617 r. zabroniła T a ­ tarom kupowania ziem szlacheckich2S. O tóż fakt ten m iał m iejsce rok wcześniej. R ozm iary w yprzedaży ziem tatarskich zaniepokoiły władze Rzeczypospolitej do tego stopnia, że w 1616 r. sejm w yd ał w tej sprawie specjalną konstytucję. P o ­ wiedziano w n ie j wyraźnie, „iżb y T atarow ie dóbr szlacheckich skupować się nie w ażyli, gdyż jeśli szlachcicow i u Tatarów dóbr im nadanych praw o kupować za­ brania, w ięc i onym dóbr dziedzicznych szlacheckich skupować się nie god zi” 24. Zakupione przez m uzułmanów litewskich m ajątki m iały być w ciągu dwóch lat sprzedane. Postanow ienie z 1616 r. n igdy nie zostało zrealizowane, bow iem następ­ na konstytucja w tej sprawie z 1620 r. praktycznie hiorąc uznawała w szystkie ziem ie znajdujące się w rękach muzułmanów, za tatarszczyzny. Tak w ięc już w 1620 r. m ilcząco zezwolono Tatarom na służbie w ojen n ej na zakup dóbr szla­ checkich.

„D opiero w 1669 r. — pisze J. Sobczak — k ról M ichał K oryb u t zezw olił T a ­ tarom m ieszkającym na Wołyniu, wśród których było w ielu dawnych mieszkań­ ców L itw y , na kupno dóbr szlacheckich. P rz y w ile j ten Jan I I I rozciągnął na T a ta ­ rów hospodarskich i Tatarów -kozaków m ieszkających na terenie L itw y . Natom iast August I I ob jął n im generalnie wszystkich Tatarów zobowiązanych do służby w o jsk o w ej” !5. Jest to oczyw isty błąd, bow iem w 1669 r. M ichał K orybu t jedynie potw ierdził p rzy w ile j swego poprzednika na palsko-litewsikim tronie. W rzeczyw i­ stości już w 1662 r. Jan K azim ierz zezw olił w szystkim Tatarom pełniącym służbę w ojskow ą na zakup dóbr szlacheckich. „Z a żyw a ć także będą — czytam y w tym p rzy w ileju — w olno dóbr swoich w państwach naszych nabytych, i których na­ byw ać będą nim i dysponować w edle upodobania, i nasze królewskie, także szla­ checkie dobra za contraktem trzym ać” 2e.

J. Sobczak om aw iając pozycję praw ną T atarów hospodarskich w X V I I stule­ ciu nie om ieszkał ustosunkować się do r e w iz ji dóbr tatarskich przeprowadzonej w latach 1624— 1631 przez pisarza oszm iańskiego Jana K ierdeja, a w ydan ej fr a g ­ m entarycznie drukiem w 1858 r. w Petersburgu przez polskiego orientalistę A . M u c h 1 i ń s k i e g o a . „Treść re w izji K ierd eja — pisze Sobczak — znana jest jed y n ie z rela cji A. Muchlińskiego. Znając jednak dość swobodne podejście tego badacza do źródeł historycznych trudno m ieć do podanych przez niego danych peł­ ne z a u fa n ie ---W ątpliw ości wobec re la c ji A. Muchlińskiego zwiększa fakt, iż po­

11 Tam że, s. 475.

14 Vol. Leg. t. III, s. 150—151.

15 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, s. 476.

M Zob. P rz y w ile j króla Michała dla Tatarów wołyńskich z 1669 r., wyd. S. K r y c z y ń s k i , „R ocznik Tatarski” t. II, 1935, s. 425—428.

1350

daje on, że posłużono się w lustracji jednostką „d om ” zamiast bardziej p raw do­ podobnej d la tego okresu „d ym ", ew entualnie „służba” , „koń” ” M.

D zięki udostępnieniu mi przez prof. T. W a s i l e w s k i e g o tekstu re w izji z archiw um moskiewskiego, m ogłem w łaściw ie ocenić wartość e d y c ji M uchlińskie- go. Porów n an ie obu tekstów w yk azu je nieprzydatność tekstu z X I X w. do badań dem ograficznych, genealogicznych, społeczno-prawnych i w ojskow ych *·. W ynika to przede w szystkim z faktu, że w ydaw ca nie odróżnia dom ów czy li rodzin tatarskich od w ystaw ianych p rzez nie na służbę ziemską konnych żołnierzy, czy li tzw . koni.

R e w izja 1631 r. miała na celu spisanie nie tylk o dóbr znajdujących się ak­ tualnie w rękach tatarskioh, ale rów nież tych, które przeszły w posiadanie szlach­ ty litew sk iej. Z w yk azów podanych przez Muchlińskiego można sądzić, że lustracja ta uw zględniała jedynie ludność tatarską. T ak jednak nie było, bow iem „d om y” M uchlińskiego czyli faktycznie „konie” , w w o jew ó d ztw ie now ogródzkim w ogrom ­ nej w iększości należały do szlachty litew skiej, a nie do Tatarów .

W ym ow n y jest fakt, że w sw ojej pracy h abilitacyjnej J. Sobczak oparł na ed ycji M uchlińskiego w iele hipotez dotyczących zarówno osadnictwa tatarskiego, jak i organ izacji w o jsk ow ej te j ludności. T ak na przykład w ykorzystu jąc ow o „oenne źródło” autor biorąc „kon ie” za tatarskie rodziny (dym y) przedstaw ił nie tylk o liczbę tej ludności, ale rów n ież je j rozm ieszczenie na ziemiach W ielk iego K sięstw a R ew izja w wydaniu M uchlińskiego rów n ież posłużyła J. Sobczakowi do zaprezentow ania własnego poglądu na organizację chorągwianą T a ta rów lite w ­ skich łl. W podobny sposób autor w ykorzystał inne źródła; spisy podym nego, in­ wentarze dóbr magnackich, a naw et powszechnie dostępne konstytucje sejm owe. Obraz społeczności tatarskiej nakreślony przez niego n iew iele ma w spólnego z praw dą historyczną ” .

W róćm y jednak do siedem nastowiecznego spisu ziem tatarskich, zw anego re ­ w iz ją K ierd eja . J. Sobczak opisując je j przebieg, pobieżnie w artykule, a bardziej szczegółowo w książce, popełnił liczne błędy m erytoryczne. Otóż podczas przepro­ wadzania lu stracji nie było żadnego oporu ludności tatarskiej, jak utrzym uje au­ tor**, lecz powszechne niezadow olenie szlachty posiadającej tatarszczyzny, co jas­ no w yn ik a naw et z tekstu M uchlińskiego *4. Do osób, które posiadały duże dobra tatarskie na terenie N ow ogródczyzny należał sekretarz królew ski Stanisław B rol- n icki oraz pisarz skarbow y M ikołaj B roln icki *5. Obaj ci urzędnicy, być może po­

88 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, s. 473 przyp. 39.

*· C G A D A , M L , Ks. Lustr. 12, f. 5— 36 oraz 37— 875 i 883— 925. Dokładniejsze om ów ienie obu źródeł w e wstępie do w ydania sumariusza: P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , T. W a s i l e w s k i , op. cit. (w druku).

* ° J. S o b c z a k , Położenie prawne ludności tatarskiej, s. 40— 44, 48 i in. K ry ty c zn e om ów ienie tychże teo rii zob.: P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , K ilk a uwag o książce Jacka Sobczaka pt. „Położenie prawne ludności tatarskiej

w W ie lk im Księstw ie L itew sk im ", K H t. X C III, n r 1, 1986, s. 149— 164. 11 J. S o b c z a k , Położenie prawne, ludności tatarskiej, s. 63— 65.

** P or. P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , op. cit., s. 149— 164. Dokład­ niejsze om ów ienie te j k w estii: P. B o r a w s k i , Uw agi o ziem skiej służbie w o j­ skow ej Tatarów litew skich.

** J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, s. 474.

M C G A D A , M L, Ks. Lustr. 12, f . 1— 6. Por. A. M u c h l i ń s k i , Zdanie spra­ wy, nr 6, s. 119.

T A T A R Z Y A S Z L A C H T A

₃₅₁

chodzenia ta ta rsk ieg o M, z majętności tych nie pełnili służby w ojen n ej w chorąg­ wiach ziemskich litewskich muzułmanów. W św ietle tych faktów , niezrozum iała dla Sobczaka przyczyna, z powodu k tórej M ikołaj Brolnicki, w b rew poleceniu królew skiem u nie chciał w ydać rew izorom lustracji Ogińskiego, jest zupełnie jasna. P rzy ok a zji w arto tu sprostować tezę Sobczaka kwestionującą dokładność ustaleń rew izorów *7. Otóż nie tylko przebieg prac nad lustracją, ale rów n ież je j efekt końcow y c zy li gotow y tekst, św iadczy o rzetelnośai K ierdeja. K orzystał on nie tylko z lustracji Ogińskiego, ale rów n ież z innych m ateriałów pozwalających na odtw orzenie d ziejów poszczególnych posiadłości co najm niej w ciągu stulecia *®. M im o że rew izja dóbr tatarskich 1631 r. nie została zatwierdzona przez sejm, a tym samym nie uratowała organizacji w o jsk o w ej muzułmanów litew skich przed upadkiem, to jednak sam dokument stał się pierw szorzędnym źródłem nie tylko do badań dem ograficznych, osadniczych i wojskow ych, ale rów nież do rekonstruk­ c ji struktury społecznej te j grupy etnicznej.

W b rew ustaleniom Sobczaka, k tóry d zieli ludność tę w zasadzie na cztery w arstw y zróżnicowane tak pod w zględem prawnym , jak i społeczno-ekonom icz­ nym (T atarzy hospodarscy, Tatarzy-kozacy, T atarzy m iejscy i Tatarzy z dóbr magnackich), re w izja K ierd eja wskazuje, że podziały w łonie tatarskiej grupy etnicznej były bardziej skomplikowane. Znajdujem y tam bow iem n iezbyt liczną grupę Tatarów -bojarów , którzy m ieszkali w większych posiadłościach należących do rodzin muzułmańskich **. Sporadycznie też trafiam y na tatarskich c h ło p ó w 40 Jednak n ajpełn iej re w izja naświetla strukturę społeczną i geograficzną Tatarów hospodarskich.

W om aw ianej rozpraw ie J. Sobczak stw ierdza kategorycznie: „ Z faktu, że n ie­ licznym rodzinom tatarskim udało się przeniknąć do stanu szlacheckiego, nie można jednak w yciągać w niosków o szlachectwie T atarów posiadających ziemie. Do stanu szlacheckiego udało się przeniknąć — inform u je dalej ten uczony — różnym grupom ludności, mieszczanom, a naw et chłopom” 41.

N a podstawie re w iz ji K ierd eja oraz innych przekazów źiródłowych można po­ wiedzieć, że pow yższa hipoteza jest całkow icie błędna. Istniało w W ielk im K s ię ­ stw ie w iele rodów szlacheckich m ających przodków ordyńskich. P rob lem asym i­ la cji m uzułmanów litewskich om ów iłem w osobnych artykułach, tu ograniczę się do podania kilku uwag k oń cow ych 4*. W rozprawach tych na przykładzie kilku ­ dziesięciu rodzin litewskich w yw odzących się z tatarskiej grupy etnicznej stw ier­ dzono, że muzułmanie W ielkiego K sięstw a często porzucali swą religię dla praw o­ sławia czy też katolicyzm u. N eofici tatarscy już w p ierw szym pokoleniu o trzy­ m yw a li pełnię praw szlacheckich. W ielu z nich pełniło urzędy ziemskie.

“ Problem ewentualnego tatarskiego pochodzenia obu Brolnickioh został do­ kładniej om ów iony w osobnym artykule. P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , C hrystianizacja Tatarów W ielkiego Księstwa Litew skiego.

17 J. S o b c z a k , Położenie prawne ludności tatarskiej, s. 42.

*8 W ykonanie re w iz ji sejm zaw iesił nie z powodu niedokładności lustrato­ rów — jak to przypuszcza J. Sobczak — lecz z zupełnie innej przyczyny: otóż z tekstu re w iz ji w ynika, że ponad 40% ziem należących niegdyś do rodzin muzuł­ mańskich przech w yciła szlachta litewska. W łaśnie ona nie dopuściła do za tw ier­ dzenia re w izji 1631 r. przez sejm.

»■ C G A D A , M L, Ks. Lustr. 12. f. 461(10), 51<15), 125. 40 Tamże, f. 46/10.

41 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckie­ go, s. 478.

41 P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , A sym ilacja językow a Tatarów W ielk iego Księstw a Litew skiego oraz Chrystianizacja Tatarów W ielkiego Księstwa Litew skiego (artyku ły w druku).

852

Do rodzin o bezsprzecznie tatarskim pochodzeniu należeli: G liń s c y 4S, część W o łk ó w 44, część B u łh ak ów 45, B irb asze4·, S tefa n o w iczo w ie47, S m o lscy4S, K u b ic ­ cy 49, T a ra so w scy M, F u rso w ieи , B u tt-H u saim ow ieM, M a śla n k iew iczow ieM, N ie - k ra szew icze54, T u p a ls c y 55, L ic h o d zie je w s c y 58, a także w ielu iinnych. W ystępuje też

48 Zob. S. K r y c z y ń s k i , Począ tki rodu książąt Glińskich, [w :] P ra ce h i­ storyczne w 30-lecie pracy profesorskiej S. Zakrzew skiego, L w ó w 1935, s. 399— 410. 44 W edług przekazu z 1516 r. W ołk ow ie musieli przyjąć chrzest w końcu X V w. R IB t. X X X , s. 904— 905. Podczas lustracji 1631 ir. J. K ie rd e j nie negow ał ich szla­ checkiego statusu uzyskanego przez przyjęcie chrztu. C G A D A , M L , Ks. Lustr. 12, f. 687.

45 W edług re w iz ji 1631 r. w latach trzydziestych X V I stulecia Tatar hospo­ dárski Bułhak p rzy ją ł chrzest w obrządku praw osław nym oraz im ię Siemion. Jego wnukowie, M atys i Anton, zaliczeni do szlachty, w 1559 r. posiadali ziem ie na ta­ tarskim p raw ie w Brolnikach. C G A D A , M L, Ks. Lustr. 12, f. 719.

46 Zob. om ów ienie przekazów źródłow ych dotyczących Birbaszów: W. S i e n ­ k i e w i c z , Z iem ia n ie zależni w W ie lk im K sięstw ie Litew skim od połowy X V do połowy X V I I I w. S tud ium z dziejów feudalizm u litew skiego, W arszaw a 1982 (pra­ ca doktorska w Bibliotece Instytutu H istorycznego UW ), s. 116.

47 W edług re w iz ji 1631 r. ojciec Jana Stefanow icza należącego do stanu szla­ checkiego był ochrzczonym Tatarem . C G A D A , M L, Ks. Lustr. 12, f. 495.

48 N a początku X V I I w. jedna z gałęzi radziw iłłow skich ziem ian Smolskich p rzyjęła chrzest w obrządku katolickim . W. N e k a n d a T r e p k a , L ib e r G e­ n e ra tio n s Plebeanorum , w yd. W. D w o r z a c i e k , J. В a r t y ś , Z. K u c h o ­ w i c z , W rocła w 1963.

« W 1667 r. w W iln ie chrzest przyjął rotm istrz Chazbiej K ulbicki. Ojcem chrzestnym był hetman w ie lk i litew sk i M ichał K azim ierz Pac a matką chrzestną podkanclerzyna W ielkiego K sięstw a L itew sk iego Teodora Naruszew iczow a. Jan A ntoni С h r a p o w i e k i, P a m iętn ik z lat 1665— 1669, wyd. A . R a c h u b a , T. W a s i l e w s k i (maszynopis). K u lbicki za p rzy jęcie katolicyzm u otrzym ał 1000 zł. Centralne H istoryczne A rch iw u m Pań stw ow e L itew sk iej SRR, SA-3418, s. 231.

50 W latach sześćdziesiątych X V I I w. jedna z gałęzi rodziny Tarasowskich p rzyjęła chrzest. W skazuje na to pełniony przez A n drzeja Tarasow skiego urząd horodniczego kow ieńskiego oraz fak t w ybran ia go w 1666 r. deputatem do tryb u ­ nału litew skiego z powiatu kowieńskiego. Etniczne pochodzenie i stosunkowo świeżą kon w ersję A n drzeja zdradza adnotacja — „T a ta r” , jak iej dokonał w swoim pam iętniku J. W. P o c z o b u t O d l a n i e к i p rzy nazwisku Tarasow skiego

(Tenże, P a m iętn ik , oprać. A. R a c h u b a , W arszaw a 1987, s. 225, 410). Zob. też A G A D , A rch iw u m Potockich z Radzynia, n r 66, s. 27, gdzie A n d rzej Tarasowski. horodniczy kowieński, w ystępuje jako deputat pow iatu kowieńskiego.

51 S. D z i a d u 1 e w i с z, Herbarz, s. 396; P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e ­ w i c z , Chrystianizacja Tatarów w W ie lk im Księstw ie Litew skim .

52 R ejestr popisow y powiatu pińskiego z 1567 r. odnotow uje Fedora Husaima Buta, zapew ne już chrześcijanina. Z m ajętności Bereżnik w ystaw iał on jednego konia (R IB t. X X X I I I , s. 1214). B ojar ten jest przodkiem szlacheckiej rodziny Butt-Hussaim ów m ieszkającej w Pińszczyźnie jeszcze w pierw szej połow ie X X w. In form acje o tatarskim pochodzeniu te j rodziny potw ierdza lustracja Jana K ie r ­ deja z 1631 r. C G A D A , M L , Ks. Lustr. 12, f. 2Ш--294 oraz badania R. H o r o s z- k i e w i c z a , Spis rodów szlachty zaściankowej z iem i pińskiej, W arszaw a 1937, s. 14 oraz Szlachta zaściankowa na ziem iach wschodnich, W arszawa 1936, s. 22.

58 R ew izja korolew skich puszcz w b. W ie lik o m Kniażestw ie Litow sk om G r i­ gorija W ołow icza 1559 д., W ilna 1867, s. 330: R. H o r o s z k i e w i c z , Szlachta zaściankowa, s. 25; dokładniejsze om ów ien ie źródeł dotyczących M aślankiew iczów por. P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , Chrystianizacja Tatarów .

54 S. D z i a d u l e w i c z , Herbarz, s. 238— 239. Por. A G A D , B iblioteka Za­ łuskich, nr 205, k. 18. Zob. też P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , C hrystiani­ zacja Tatarów .

S! A G A D , A R , dz. X V , t. 1, pl. 2; dz. X V I : regestr dokumentów, k. 16; dz. X X V , n r 2670/2, k. 8, 9, n r 2668, is. 3— 5; n r 3669/1, s. 26, 27. O m ów ienie tych do­ kum entów: P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , Chrystianizacja Tatarów .

sł W. S i e n k i e w i c z , Z iem ia n ie zależni w W ie lk im Księstw ie Litew skim , s. 114— 115.

T A T A B Z Y A S Z L A C H T A

₃₅₃

na obszarze W ielkiego K sięstw a Spora grupa rodów, którym, przy obecnym stanie badań, nie można udowodnić orientalnego pochodzenia, chocdaż wskazuje na to w iele elem entów.

J. Sobczak pisze, że nie czyniono „ w aktach norm atyw nych różnic m iędzy T a ­ taram i w yzn ającym i islam i tymi, którzy p rz y ję li chrześcijaństwo. Fakt ten jest dość zaskakujący i wskazuje, że w odniesieniu do T atarów kwestia p ozycji spo­ łecznej w ysuw ała się przed przynależnością w yzn an iow ą” 57. Tw ierd zen ie to jest raczej ow ocem spekulacji m yślow ej autora, niż w yn ik iem k ry ty k i źródeł histo­ rycznych. Różnica m iędzy Tataram i hospodarskimi w yzn ającym i islam, a ich współplem ieńcam i, k tórzy p rzy ję li k atolicyzm lub praw osław ie była bardzo istotna. Zew nętrznie w yrażała się ona odmienną tytulaturą. W e w szelkiego rodzaju spi­ sach ochrzczonych T atarów tytułowano „panam i” — a nie jak w yzn a w ców islamu „kniazam i” , „T a ta ra m i hospodarskim i” , „urodzonym i Tataram i” lub „m ężn ym i T a ­

taram i” 68. .

Trudno jest, przy obecnym stanie badań zw eryfik ow a ć tw ierdzenie Sobczaka, że litew scy w yzn aw cy islamu poczuwali się do „w spóln oty” z ochrzczonym i T a ta ­ ram i M. O czyw iście takie sytuacje zdarzały się. W yd aje się, że częściej jednak k on w ertyci traktow ani b y li przez m uzułmanów z w yraźną niechęcią. Uważano ich za zdrajców, odstępców. Doskonałym przykładem jest tu powszechnie znany fakt pobicia w 1669 r. przez T atarów z R e jż Uriasza K u lb ick iego ty lk o 2a to, że jego ojciec rotm istrz Chazbiej K u lbicki ochrzcił s ię eo. Rów nież tatarska literatura rę­ kopiśmienna dostarcza przykładów negatyw nego stosunku do o d stęp ców e>.

Jak już wspom inaliśm y, J. Sobczak analizując problem położenia prawnego T atarów hospodarskich odrzucił lub pokrył m ilczeniem te fakty, które nie paso­ w a ły do jego hipotezy.

N a przynależność Tatarów hospodarskich do stanu szlacheckiego w skazują bez w ątpienia dch znaki rodow e, przekształcane w herby oraz takie tytu ły jak: sołtan, ułan, kniaź czy m u rza 82. P ra w o litew skie w y ra źn ie rozróżniało T a ta r ó w ' będących potom kam i feudałów ordyńskich od tatarskiego p le b s u es. Zew nętrznym w yrazem uznania ich za część stanu szlacheckiego było tytułow anie ich „urodzonym i” w o fi­

t7 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, s. 478.

58 C G A D A , M L , Ks. Lustr. 12, fr. 357, 401, 542, 687, 887; A G A D , Biblioteka Załuskich, n r 205; A G A D , A rch iw u m Tyzenhauzów, nr Gn877a: ta ryfa podatkowa pow iatu oszmiańskiego. M etryka Litew ska, Księga Sigülat 1709— 1717, oprać. A. R a c h u b a , W arszaw a 1987, nr 433, 770, 947, 558, 1015, 1045, 1213; według zachowanych źródeł ochrzczeni Tatarzy m ogli pełnić urzędy, zob. J. W. P o c z o - b u t O d l a n i e k i, Pa m iętn ik, s. 225, 410; A G A D , Arch iw u m Potockich z R a­ dzynia, nr 66, s. 27.

5Í J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, s. 478.

·» A W A K t. X X X I, s, 407— 409.

•] Cz. Ł a p i с z, K ita b Tatarów litew sko-polskich, Toruń 1986, s. 45— 46. ·* Por. S. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy, s. 84— 91; A li A k b e r - B e k T o p c z y b a s z y , Przyczynek do heraldyki M uślim ów litew skich, „H ero ld ” 1930, z. 1, s. 29— 32. P. B o r a w t e k i , Uw agi o heraldyce Tatarów litew skich, „N ó vu m ” r. X X , 1978, n r 8— 9, s. 150— 163.

·* Statut L itew sk i d ru giej red a kcji (1566), [w :] A rch iw u m K o m is ji P raw niczej t. V II, K ra k ó w 1900, rozdz. 12, art. 6; L itó w ski j statut 1588 д., wyd. I. I. Ł a p- p o , cz. II, K o w n o 1936, rozdz. 12. art. 10. Zob. też liczne p rzy w ile je spisane w V ol. Leg. t. III, s. 194, 248, 257, 274, 386; t. IV , s. 148, 174, 267; t. V, s, 209.

354

cjalnych dokum entachM. W drugiej połow ie X V I I wieku wszystkich Tatarów po­ siadających ziem ie na p raw ie w ojen n ym zaczęto tytułow ać „kniaziam i” ·*.

Tatarska arystokracja plemienna, która w yem igrow ała ze Złotej Ordy do W ielk iego K sięstw a L itew sk iego zazw yczaj zachowała sw oje znaki rodowe. Zm ie­ niło się jed yn ie ich przeznaczenie. Stały się one herbam i w znaczeniu zachodnio­ europejskim. T ak w ięc herby Tatairów używane w przedrozbiorow ej L itw ie róż­ niły się od znaków własnościowych plem ion złotoordyńskich jedynie przeznacze­ niem, natom iast form a i kształt w zasadzie pozostały niezmienione. Różnice gra ­ ficzne m iędzy najstarszym i znakami rodow ym i litewskich muzułmanów a herba­ m i szlachty litew sk iej, mamo pewnych podobieństw, widoczne były aż do samych rozbiorów. Odciski znaków herbowych umieszczane przez Tatarów W ielk iego K się­ stwa na szesnastowiecznych dokumentach świadczą, że przeznaczenie ich było takie samo jak pozostałych herbów szlacheckich ee.

J. Sobczak w książce sw ojej pow ątpiew a w fu n kcje herbowe tatarskich zna­ ków 67. Postuluje natom iast — co jest m oim zdaniem bezpodstawne — porównanie roli h erbów tatarskich z gm erkam i mieszczańskimi. O ile bow iem pierw iastki orientalne w ystępujące w nazwiskach i herbach w ielu szlacheckich rodów lite w ­

skich p ozw alają przypuszczać, że studia porów naw cze byłyby tu owocne, o tyle brak jakich kolw iek powiązań tam g tureckich ludów koczowniczych z mieszczań­ skimi znakam i w skazuje na bezprzedm iotowość takiego zajęcia. Prezentując w 1986 r. zm odyfikow an y pogląd na położenie p raw n e om aw ianej grupy J. Sob­ czak pominął zupełnie zarów no problem tytułów, jak i herbów tatarskich.

P rz y analizie sytuacji praw nej T a ta rów hospodarskich, nie n ależy zapominać o położeniu społeczno-prawnym i ekonom icznym ziem ian w yznania muzułmań­ skiego w dobrach magnackich. O tóż z licznie zachowanych inw entarzy m ajątków radziwiłłowskdch w ynika, że ludność ta miała te same prawa i obow iązki co m ie j­ scowi ziem ianie w yzn ający katolicyzm lub p ra w o s ła w ie e8. Analiza tych źródeł pozw ala stw ierdzić, że w szyscy ziem ianie — katolicy, praw osław ni i muzułma­ nie — stan ow ili szlachtę pryw atną litew skich możnowładców.

„Z tego, że spraw y Tatarów — pisze J. Sobczak — rozpoznawały sądy szla­ checkie, nie w yn ik a jeszcze, że Tatarzy b y li szlachtą. Sądy te rozpoznaw ały bo­ w iem także sprawy, w których p ozw an ym i lub pow odam i były osoby spoza stanu szlacheckiego, np. Żydzi, mieszczanie czy naw et na pewnych terenach olędrzy.

M Przyk ład ow o zob. A G A D , Sumariusz M etryk i L itew sk iej t. 8, k. 216; t. 9 k. 59, 63, 65, 119, 126, 133, 2ftl, 203, 205, 229, 231, 235, 253; t. 10, k. 29, 50, 64, 75, 76, 102, 189; t. 11, k. 17, 66, 90, 91, 126, 127 i passim.

115 Zob. A G A D , Biblioteka Załuskich, nr 205; A G A D , A rchiw u m Tyzenhauzów, nr G-877a; B P A N K rak ów , rkps 61131; BOss., rkps nr 2620/11 (T atarzy w kluczach kamiońskim i nowodw orskim ).

“ Zob. A G A D , A rch iw u m Potockich z Jabłonny, nr 147: A k t sprzedaży w 1593 r. przez Czyngisa Aziubeka Sołtana, carew icza Ostryńskiego, p ołow y P o­ ło żyna. N a dokumencie tym zachow ały się pieczęcie carewicza oraz w ystępu jące­ go w charakterze świadka kniazia Jana Agiiszewicza Szeryńskiego (Szyryńskiego), a także pieczęcie pozostałych świadków, którym i b y li przedstaw iciele rodzin szla­ checkich. Por. też liczne dokumenty w A W A K t. X X X I , gdzie T atarzy składają pieczęcie na różnego rodzaju dokumentach, podobnie jak to czyniła szlachta litewsika.

•7 J- S o b c z a k , Położenie prawne ludności tatarskiej, s. 110— 111·.

•8 A G A D , A R , dz. X X V , inw entarz K ojdanow szczyzny, nr 1696, s. 289; nr 1697, s. 257; inw entarz hrabstwa m irskiego nr 2443/1, k. 7; n r 2444, k. 68, 100, nr 2447, s. 199; inw entarz księstwa kopylskiego nr 3883, k. 261; inwentarz księstwa słuckie- go nr 3833, k. 80, 87, 110; inw entarz księstwa nieświeskiego nr 2668, s. 3— 5; nr 2669, s. 26— 27; nr 2670/1, k. 109, Zob. też A R , dz. X V , t. 1 pl. 14, n r 48, nr 49. Zob. też W . S i e n k i e w i c z , Ziem ianie zależni.

T A T A B Z Y A S Z L A C H T A

₃₅₅

W ażne jest to, że w sądach szlacheckich spotykali się T atarzy z dyskrym inującym i ich ograniczeniam i św iadczącym i o tym , że ani akty norm atywne, ani też zw y ­ czaje prawne nie w id zia ły w nich szlachty” ■·.

Zastanawiające jest, że autor pow yższej tezy nie przytoczył naw et jednego dokumentu na je j poparcie. N ależy tu jeszcze dodać, że naw et odosobnione w y ­ padki nie św iadczyłyby o dyskrym inacji tej ludn ości70. Badane przeze mnie spra­ w y sądowe z X V I --- X V I I I w. wskazują, że sądownictwo litew skie w zasadzie jednakow o traktow ało T atarów hospodarskich i szlachtą chrześcijańską. W prze­ kazach tych powszechnie nazyw a się muzułmanów ziemianami, a niekiedy także szlachtą 71.

Zgodzić sie trzeba z J. Sobczakiem, że postanowienia statutów litewskich ograniczały p raw a sądownicze T a ta rów lite w s k ic h 72. Jednak praktyka sądownicza w skazyw ała, że ograniczeń tych nie stosow an o7i. Pam iętać też trzeba, że p rzy­ w ile je królew skie przy każdym w ydaniu statutu litew skiego znosiły paragrafy i punkty kolidujące z daw nym i praw am i i p rzy w ileja m i tej g r u p y 74.

Nieparozum ienierh jest tw ierdzen ie J. Sobczaka, że „na składanie zeznań przed sądem zezw o lił Tatarom m ieszkającym na W ołyniu dopiero M ichał K orybu t W iś- niow iecki, w spom nianym już p rzy w ilejem z 1669 r. Jan I I I rozciągając ten p rzy­ w ile j na pozostałych T a ta rów stw ierdził w p rzyw ileju z 22 marca 1677 r., że do­ w ód z zeznań T a ta rów pełniących służbę w ojskow ą i posiadających ziem ie ma taką samą wagę, jak dowód z zeznań szlachty” 75. N a tejże bow iem stronie k ilk a­ naście w ierszy w y żej autor pisze, że król Zygm unt August w 1561 i 1568 r. zno­ sząc ograniczenia prawne Tatarów zaw arte w I i I I Statucie Litew sk im zezw olił im „na składanie zeznań w charakterze św iadków w sporach przeciw ko ludności chrześcijańskiej” 7β. T y m samym J. Sobczak sam sobie zaprzecza.

P ra w o składania zeznań w sądach m ieli T atarzy przez cały czas istnienia W ielk iego K sięstw a. Świadczą o ty m dziesiątki zachowanych przekazów źródło­ w ych 77. Dodać trzeba, że w pew nych okresach praw o to, w związku z postępującą

·· J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, s. 476.

to Trudno m ów ić o dyskrym inacji T a ta rów hospodarskich skoro uchodziły im na sucho naw et bluźnierstwa przeciw ko re lig ii katolickiej. A W A K , t. X X X I, s. 405— 407. Znam ienny też jest w ypadek, ja k i zdarzył się w 1678 r. w Witebsku. M ian ow icie gd y p ew ien Tatar przestrzelił z rusznicy obraz M atki Boskiej, kapi­ tuła w ileńska poleciła tam tejszem u w o jew o d zie Janow i Antoniem u C hrapow ickie- mu zbadanie, czy było to umyślne św iętokradztw o ozy też przypadek. Nasuwa się tu skojarzenie z podobnym i incydentam i z 1639 r., kiedy strzelanie do kaw ek na kościele św iętego M ichała w W iln ie przez chłopców protestanckich doprowadziło do tumultu religijn ego i usunięcia tam tejszego zboru kalw ińskiego za m ury m iejskie. J. K u r c z e w s k i , K ościół zam kow y czy li katedra wileńska cz. I I I : Streszczenia aktów kapituły w ileńskiej, W ilno 1916.

7> A W A K t. X X I, nr 53; t. X X X I , n r 19, 64, 125, 144; s. X X X V I, nr 18.

72 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego s. 476.

71 Zob. A W A K t. X V II, s. 153, 384; t. X X I, s. 2— 3, 226, 244, t. X X X I, nr 56, 60, 61, 62, 68, 69, 72, 74, 75, 76, 77, 86, 88, 91, 93, 101, 102, 119, 127, 130, 134, 135, 136, 138 i n. T a tarzy w ystęp ow ali też jako św iadkow ie w sprawach prowadzonych przez ludność chrześcijańską. A W A K t. V III, e. 566; t. 17, s,. 233. _

74 Al. M u c h l i ń s k i , Zdanie sprawy o Tatarach litew skich, „T ek a W ileń ­ ska” , 1858, n r 6, s, 146— 148; R IB t. X X X , s. 488, 513— 514, 517; A G A D , M L, t. 214,

s. 1416. .

78 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, s. 476.

7· Tam że.

356

kontrefoormacją, ograniczano im. W ynikało to jednak z faktu, że Tatarzy pozo­ stawali w yzn aw cam i islamu.

Jednym z argum entów świadczących p rzeciw k o przynależności T a ta rów hospo­ darskich do stanu szlacheckiego, m iał być w edług J. Sobczaka fakt, że „ w m yśl I I Statutu nie w olno im było posiadać chrześcijańskiej służby, zatrudniać nawet chrześcijan” 78. Ograniczenie to m iał znieść dopiero w 1677 r. Jan Sobieski.

Otóż zbadanie kodeksów p raw a litew skiego całkow icie w yjaśnia ten probierń. W I Statucie L itew sk im stwierdzono w yraźnie, że czeladź nadaną Tatarom przez Zygm unta I i jego przodków „m ają [oni] dzierżyć na wieczność” n . R ów nież na­ stępny kodeks praw a W ielkiego K sięstw a w ydan y w 1566 r. n iew iele zm ienił w położeniu poddanych z dóbr tatarskich. O tóż I I Statut, tak jak i poprzedni, za­ chow yw ał w ładzę muzułmańskich feudałów nad chrześcijańskim i poddanymi. Chronił jednak b oja rów putnych i chłopów przed uciskiem fiskalnym ze strony T a ta r ó w 80. Naistępny Statut w ydany w 1588 r. pow tarzał jedynie postanowienia poprzedniego kodeksu 81.

W szystkie trzy statuty praw a litew skiego ułatw iały ludności niew olnej, będą­ cej w posiadaniu Tatarów , uzyskanie wolności. W szyscy chrześcijańscy niew olnicy w ciągu siedmiu lat m ieli, za wykupem, uzyskać wolność. P ew n ym ogranicze­ niem, w yn ik ającym z przyczyn natury w yznaniow ej, był fakt, że I I i I I I Statut zabronił muzułmanom przyjm ow an ie chrześcijanek na m am ki dla swych dzieci.

Ostateczne w ątpliw ości co do położenia praw nego Tatarów hospodarskich roz­ w iew a ją oficja ln e dokumenty pochodzące z M etryk i L itew sk iej, w których są oni n azyw ani szlachcicami. Trudno bowiem, by urzędnicy ziemscy, grodzcy czy też m onarchowie nie orien tow ali się w sytuacji społeczno-prawnej tej grupy lite w ­ skich muzułmanów. W przytoczonych n iżej źródłach, już nie m ów i się o k orzy­ staniu T a ta rów hospodarskich z p ra w stanu szlacheckiego, ale w prost n azyw a się ich dobrym i szlachcicami m ającym i ziem skie .posiadłości w W ielk im Księstw ie.

W 1570 r. Tatar hospodarki w ojew ód ztw a now ogródzkiego Usajn Maliktoaszyc sprzedając swą ziem ię w K roszynie i Stajkach Ostafiem u W ołow iczow i pow ołał sdę na uchwałę sejmu brzeskiego z 1566 r. pozw alającą „każdem u szlachcicow i" swobodnie rozporządzać swą z ie m ią 8*. O czyw iście można tu powiedzieć, że M a lik - baszyc p ow oływ ał się na sejm brzeski bezprawnie, bow iem oficjaln ie praw o dys­ ponowania tatarszczyznam i należało do k r ó la 8S. Jednak już następne dokumenty nie pozostawiają żadnych wątpliwości.

W 1592 r. sędzia ziem ski pow iatu grodzieńskiego L e w Sapieha i podsędek H ieronim W ołow icz rozstrzygając spór o grunt m iędzy muzułmanami nazyw ał trzech T atarów (Czeranczija Dancewicza, Chasienia D ajka i K ulzim ana O razow i- cza) szlachcicam i84. R ów n ież w dokumencie z 1592 r. potw ierdzającym sprzedaż ziem i w O nżodowie w pow iecie w ileńskim „d ob rym i szlachcicami, m ającym i po­ siadłości w W ielk im K sięstw ie L itew sk im ” Określeni zostali — chrześcijanin H ie ­ ronim Jurew icz Sow giałło oraz dw aj muzułmanie, kniaziow ie Achm et A fen d eje- w icz oraz Selim Fursowicz 85.

78 J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, s. 476.

71 S ta tu t W ielik ogo Kniażestw o Litow skogo 1529 д., red. K. J a b ł o ń s k i s, M insk 1960, rozdz. 11, art. 5.

80 Statut L itew sk i dru giej redakcji, rozdz. 12, art. 5. 81 L ito w s k ij statut 1588 д., rozdz. 12, art. 9.

8S A W A K t. X X X I , nr 19. 81 Tam że, nr 34.

94 Tam że, n r 64. 85 Tam że, nr 125.

T A T A B Z Y A S Z L A C H T A

₃₅₇

Bardzo w ażn y dla rozstrzygnięcia interesującej nas kw estii jest dokument z 1595 r., znany zarówno I. Ł a p p i e “ , j ak i S. K r y c z y ń s k i e - m u ” . Otóż przekaz ten jest w yciągiem z dwóch listów królewskich potw ierdzających szla­ chectwo Tatarom powiatu wileńskiego — dokumentu Zygm unta I z 1533 r. i Z y g ­ munta Augusta z 1557 r . 8S. Źródła tego prawdopodobnie nie dostrzegł J. Sob­ czak pisząc, że Tatarzy przeprow adzali jedyn ie w y w o d y „szlacheckiego pochodze­ nia niezm iern ie” przypom inające swoją procedurą w yw ód szlach ectw a89. T ym cza­ sem z dokumentu tego w yraźnie wynika, że trzej m onarchowie: Zygm unt I w 1533 r., Zygm unt August w 1557 r., i Zygm unt I I I w 1595 r. potw ierdzali Tata­ rom szlachectwo, a nie jakieś bliżej nie sprecyzowane szlachetne pochodzenie.

W 1587 r. w oźny w ojew ód ztw a m ińskiego A m b roży P iotrow icz Surynt nazyw a czterech T ą ta rów — 'kniaziów: Abdyrechm ana Bogdanowicza, Abdyrechm ana A j- darowicza, Asana M ichajłow ioza i Szczęsnego P iotrow icza dobrym i szlach cicam i,0. Z k olei w dokumencie z 1615 x. T atar hospodárski pow iatu mińskiego Mustafa K asim ow icz nazw any jest „w oln ym szlachcicem” ·*. Przekazów podobnych można przytoczyć znacznie w ięcej. Jednak i te świadczą, że osoby dobrze zorientowane w kwestiach praw nych W ielkiego Księstw a, czyli jego urzędnicy ziem scy i do­ stojnicy państwowi, zaliczali Tatarów hospodarskich do szlachty.

T a u przyw ilejow an a pozycja T a ta rów hospodarskich była niejednokrotnie w y ­ korzystyw ana zarówno przez różnowierczych, jak i katolickich polem istów. Tak na przykład ksiądz Jan Chądzyński, jezuita, krytyku jąc ucisk chłopów w R zeczy­ pospolitej stw ierdził: „N ie przystoi na Rzeczpospolitą Chrześcijańską, zwłaszcza Polską, która po w ie lk ie j części Tatarów i Ż yd ów uczestnikami ślacheckich p rzy­ w ile jó w uczyniła, chrześcijany uboższą bracią swoją z bydłem za równo po­

czytać” ,s. '

J. Sobczak utrzym uje, że właśnie przyznanie w szystkim Tatarom praw szla­ checkich przez rosyjskie władze zaborcze „ w znacznym stopniu” przyczyniło się do powstania rzekom o błędnej hipotezy o szlachectwie tych Tatarów , którzy po­ sia d a li z ie m ia na praw ie w ojennym w W ielk im Księstw ie. „B y ło to jednak — pisze autor — szlachectwo rosyjskie i w ynikało z k ry te rió w obow iązujących w R o­ sji. Zgodnie z zasadami p raw a o szlachectwie z 25 czerwca (7 lipca) 1836 r., aby udowodnić przynależność do stanu szlacheckiego w ystarczyło wykazać, że przed 1775 r. przodkow ie ubiegającego się b y li właścicielam i wsi. Od w ejścia w życie postanowienia M ikołaja I z 9/2Í grudnia 1839 r. w ystarczyło udowodnić fak t po­ siadania w si przed 1795 r.” ·*. M y li się J. Sobczak, że „tego rodzaju dow ody m ogli przedstawić T atarzy posiadający ziem ie bez większych trudności” . Zapom ina on bowiem , że ogrom na większość „uszlachconych” przez Rosjan T a ta rów nie posia­ dała w si cży folw arku, lecz n iew ielk ie działki ziemi. M im o że R osjanie pragnęli pozyskać Tatarów , nie n adaw ali w cale p raw szlacheckich automatycznie w szyst­ kim muzułmanom W ielkiego Księstwa, którzy posiadali ziem ię. W pierwszych latach panowania rosyjskiego poszczególne w arstw y tatarskiej społeczńości otrzy­ m yw ały na ogół taki sam status prawny, jakim cieszyły się w Rzeczypospolitej.

81 L I. Ł a p p o, W ielik oje Kniażestw o Litow skoje, s. 268. 87 S. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litew scy, s. 83— 84. 88 A W A K t. X X X I, nr 144.

8* J. S o b c z a k , Położenie prawne ludności tatarskiej, s. 96— 97. •° A W A K t. X X X I , nr 163.

11 Tamże, nr 186.

·* L ietu vos P u b licista i Valstiéciu K lausim u X V I — X V I I I a.,'V iln iu s 1976, s'. 148. ·· J. S o b c z a k , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego,

358

Zdarzały się jednak w yjątki. O dm ówiono p ra w szlacheckich Tatarom m ieszkają­ cym na Łukiszkach pod W ilnem , których poddano ju rysdykcji m iejskiej.

W ładze rosyjskie uznając szlachectwo znacznej części tatarskich rodów zie­ miańskich z byłego W ielkiego K sięstw a Litew skiego, nie tylk o u m ożliw iły lite w ­ skim muzułmanom robienie 'karier w armii, ale rów n ież dopuściły ich do służby cyw ilnej. Obraz społeczności tatarskiej na L itw ie byłby zafałszowany, gdybyśm y nie w spom nieli o sporej grupie drobnej szlachty muzułmańskiej, fctóra nie mogąc udokumentować swego pochodzenia uległa deklasacji. N ajczęściej ludność ta po­ siadała zbyt mało ziemi, aby mogła utrzym ać się z je j uprawy. W iele drobnoszla- checkich rodzin tatarskich w czasach panowania rosyjskiego przeniosło się do miast, gdzie zaczęło zajm ow ać się garbarstwem , furm aństwem i ogrodnictw em .

W św ietle przedstawionych fa k tó w koncepcja J. Sobczaka, że T atarzy hospo- danscy nie n ależeli do stanu szlacheckiego d aw n ej Rzeczypospolitej, n ie w y trz y ­ muje k ry ty k i M.

W pow yższych uwagach nie przedstaw iłem dokładnej analizy sytuacji praw n ej Tatarów hospodarskich. Rozpraw a taka przekroczyłaby swą objętością ram y arty- .kułu. M oim zam iarem było jedynie ustosunkowanie się do n ajbardziej rażących

błędów w pracy zam ieszczonej w „P rzeglą d zie H istorycznym ” .

•4 Zaprezentow ane przez J. Sobczaka n ow e spojrzenie na funkcjonow anie o r­ ganizacji chorągiew nej muzułmanów W ielk iego K sięstw a, zostało 'krytycznie om ó­ w ion e w artykule P. B o r a w s k i e g o , Uw agi o ziem skiej służbie w ojskow ej Tatarów litew skich.