w a lc e m ię d z y ró ż n y m i w a r s tw a m i n a sa m y m p o sa d z ie , zw ła sz c z a w a lc e ro sn ą c e g o p le b s u m ie js k ie g o z c o ra z b a rd z ie j się b o g a c ą c ą g r u p ą b o g a ty c h k u p c ó w i n a k ła d ców .10
W sz y s tk ie b r a k i p r a c y K. S e r b in e j, z a ró w n o tu u w id o c z n io n e , j a k w y tk n ię te w p o w a ż n e j i ź ró d ło w e j re c e n z ji N. U s tiu g o w a w n a jm n ie js z y m s to p n iu n ie u s z c z u p la j ą je j o g ro m n e j w a rto ś c i, ja k o je d n e j z n a jle p s z y c h d o ty c h c z a s o w y c h m o n o g r a fii m ia s t i ja k o w ie lk ie g o k r o k u n a p rz ó d , je ż e li ch o d zi o p o z n a n ie ro z w o ju r y n k u o g ó ln o -ro s y js k ie g o . D la h is to ry k ó w p o ls k ic h , b a d a ją c y c h a n a lo g ic z n e p ro b le m y , k s ią ż k a S e rb in e j b ę d z ie n ie w ą tp liw ie c e n n ą p o m o c ą m e to d y c z n ą i p o m o ż e w ła ś c i w ie p o d e jś ć d o w ie lu p ro b le m ó w , s to ją c y c h z a ró w n o p rz e d b a d a c z a m i ra d z ie c k im i, j a k i p o ls k im i. B. Z ie n ta r a B o g d a n B a r a n o w s k i : Z n a jo m o ś ć W sc h o d u w d a w n e j P o ls c e do X V I I I w . P r a c e W y d z ia łu I I Ł ó d z k ie g o T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o , N r 3, Ł ó d ź 1950, s. 256. T e m a t, k tó r e g o p o d ją ł się z n a w c a s to s u n k ó w P o ls k i ze W sc h o d e m w X V I i X V II w. B. B a ra n o w s k i, p rz e g lą d z n a jo m o śc i W sc h o d u i s p r a w w s c h o d n ic h w P o ls c e aż po X V II I w ie k , to te m a t n ie z w y k le a tr a k c y jn y , in te r e s u ją c y , a le tr u d n y . J a k i e b y ło w d a w n e j P o ls c e w y o b ra ż e n ie o św ie c ie m u z u łm a ń s k im i in n y c h d a ls z y c h k r a j a c h O rie n tu ? O b ra z W sc h o d u w w y o b ra ż e n iu E u ro p y Z a c h o d n ie j n ie r a z b y ł te m a te m o b s z e rn y c h p ra c , od k la s y c z n e j p r a c y ro s y js k ie g o u czo n eg o B a r t o l d a o d z ie ja c h z n a jo m o śc i W sc h o d u w E u ro p ie , aż p o n o w ą p r a c ę B o u i 1 1 a r d a, z a w ie r a j ą c ą d z ie je w y o b ra ż e n ia T u rk ó w w o p in ii e u ro p e js k ie j. K s z ta łto w a n ie się o b ra z u W sc h o d u w l i te r a tu r z e z n a k o m ic ie p r z e d s ta w ił sw eg o c z a su M a r t i n o w sw ej s u m ie n n e j p r a c y o O rie n c ie w li te r a tu r z e f r a n c u s k ie j. O s ta tn io M a l v e z z i w n ie z n a n e j ju ż B a ra n o w s k ie m u ro z p r a w c e s t a r a ł się w k r ó t k im z a ry s ie p r z e d s ta w ić ew o lu cję · w y o b ra ż e n ia o s a m y m Is la m ie , a w sw y c h s z k ic a c h z d z ie jó w r o s y j s k ie j a r a b is ty k i u c z o n y ra d z ie c k i p ro f. K r a c z k o w s k i j p rz e d s ta w ił m . in. p rz e g lą d z n a jo m o śc i ś w ia ta a ra b s k ie g o w d a w n e j R o sji.
B a ra n o w s k i p o s ta w ił so b ie za c e l b y ć B a rto ld e m , M a rtin o , K ra c z k o w s k im czy B o u illa rd e m . C h c ia ł p rz e d s ta w ić s t a n z n a jo m o śc i W sc h o d u w P o lsc e , e w o lu c je w y o b ra ż e n ia o O rie n c ie , je g o o d b ic ie w lite r a tu r z e , id eo lo g ii, ro z w ó j z a in te re s o w a ń n a u k o w y c h , z n a jo m o ś c i ję z y k ó w w s c h o d n ic h . P o ls k a , w y s ta w io n a n a b liż sz y k o n ta k t z k r a j a m i m u z u łm a ń s k im i p r z e d s ta w ia d la ty c h b a d a ń te r e n szczeg ó ln ie w d z ię c z n y , a c z k o lw ie k b a rd z o s k o m p lik o w a n y . J a k z te g o tr u d n e g o z a d a n ia w y w ią z a ł się a u to r?
U ło ży ł o n s w ą p r a c ę p rz e d e w s z y s tk im c h ro n o lo g ic z n ie , p o c z y n a ją c od c zasó w p ia s to w s k ic h ; części c h ro n o lo g ic z n e p o d z ie lił n a ro z d z ia ły o d p o w ia d a ją c e b ą d ź p o d z ia ło w i g e o g ra fic z n e m u , b ą d ź te ż w y o d rę b n io n y m g ru p o m z a g a d n ie ń . Z p o c z ą tk u o m a w ia w ię c B a r a n o w s k i ś re d n io w ie c z n e k o n ta k ty s ło w ia ń s k ie t a k ze ś w ia te m a r a b skim , j a k i a łt a js k im i p o w s ta łe s tą d w y o b ra ż e n ia , p rz e c h o d z i do n a p a d ó w ta t a r s k i c h i p o d ró ż y B e n e d y k ta P o la k a do k r a j ó w m o n g o lsk ic h . W w ie k u X V w y s u w a się p o s ta ć K a llim a c h a i je g o d z ie ła o T u r c ji i T a ta rs z c z y ź n ie , w w ie k u X V I d o n io słe z n a czen ie m a ją o p isy k r a jó w ta t a r s k ic h M a c ie ja z M ie c h o w a , B ro n ie w s k ie g o , S t r y j
k o w sk ie g o . R ó w n o c z e ś n ie w w ie k u X V I w z r a s ta l i t e r a t u r a p u b lic y s ty c z n a o c h a ra k t e r z e a n ty tu r e c k im w y w o ła n a p rz e z g ro z ę n ie b e z p ie c z e ń s tw a p o lity c z n e g o ze s tro n y T u rc ji. J a k je d n a k s tw ie rd z a B a ra n o w s k i, k tó r y te g ło sy a n ty tu r e c k ie w li te r a tu r z e s ta ro p o ls k ie j z e b r a ł b a rd z o su m ie n n ie , p o zio m ty c h p u b lik a c ji b y ł n is k i i n ie d o rz u c iły o n e do ó w czesn ej z n a jo m o śc i rz e c z y tu r e c k ic h w P o ls c e fa k ty c z n ie n ic n o w eg o . N a to m ia s t w ię c e j d a ło p a r ę o p isó w le g a c ji p o ls k ic h do T u rc ji, j a k T a - ra n o w s k ie g o i in n y c h . W o k re s ie O d ro d z e n ia ro z p o c z y n a się n a u k o w e z a in te re s o w a n ie ję z y k a m i w s c h o d n im i, p rz e d e w s z y s tk im h e b r a js k im ; n ie k tó r z y h e b ra iś c i z n a li i in n e w s c h o d n ie je ż y k i. O b s z e rn y c h k ilk a ro z d z ia łó w p o św ię c a a u to r z n a jo m o śc i ję z y k ó w w sc h o d n ic h w P o ls c e w X V I i X V II w .; w ty m te m a c ie a u to r c z u je się m o że n a js w o b o d n ie j, p o św ię c ił m u z re s z tą (z o g ra n ic z e n ie m do ję z y k a tu re c k ie g o ) s p e c ja ln ą r o z p r a w ę jesz c z e w 1939 r. J e s t to o k re s w y so k ie g o p o z io m u te j z n a jo m o śc i, z w ią z a n y z n a z w is k a m i D zierżk ó w , S ta r k o w ie c k ic h , O tw in o w sk ic h , L u b ie n ie c k ic h . A u to r d o szed ł tu do sz e re g u in te r e s u ją c y c h w y n ik ó w . W y ra z e m z n a jo m o ś c i ję z y k a tu r e c k ie g o w P o ls c e b y ł te ż s a m o u c z e k P a s z k o w sk ie g o , o m ó w io n y sw eg o c z a su p rz e z A. Z a - j ą c z k o w s k i e g o . R o lę p o ś r e d n ik ó w w sz e rz e n iu w P o ls c e z n a jo m o śc i ję z y k ó w czy rz e c z y w s c h o d n ic h p e łn iły te ż m n ie js z o śc i o rie n ta ln e w P o lsc e , j a k T a ta r z y p o l scy, O rm ia n ie czy K a ra im i.
J e ś li c h o d z i o z n a jo m o ść g e o g ra fii i s to s u n k ó w tu r e c k ic h , to w w ie k u X V II z n o w u o b o k d r u k ó w p o lity c z n y c h a n ty tu r e c k ic h o p o z io m ie m ie rn y m , m a m y sz e re g o p isó w z le g a c ji czy p o d ró ż y . N ie k tó r e o pisy, np. s ły n n y S ta ro w o ls k i, z y s k a ły sobie z n a c z n ą p o p u la r n o ś ć ; d u ż ą p o c z y tn o ś c ią cie sz y ły się te ż lic z n e tłu m a c z e n ia i p rz e ró b k i z d z ie ł o b cy ch .
O d rę b n ą p o z y c ję z a jm u je l i te r a t u r a a n ty is la m is ty c z n a , o b fita w ep o ce r e n e s a n s u id e i m is y jn e j w X V II w ., lic z n e d ru k i, p o le m iz u ją c e z a r g u m e n ta m i w ia r y m u z u ł m a ń s k ie j; ic h a u to r z y n ie z a w sz e je d n a k w y k a z y w a li r z e te ln ą z n a jo m o ść z a sa d isla m iz m u , często o p e r u ją c ty lk o b a n ia lu k a m i, n ie o r ie n tu ją c się w p o d s ta w o w y c h z a s a d a c h w ia r y m u z u łm a ń s k ie j ; s tą d siła p r z e k o n y w u ją c a ty c h a r g u m e n ta c ji b y ła b. sła b a . (Ob. p o n iż e j w y p o w ie d ź P o s te llu s a , że ta l i t e r a t u r a n a p is a n a b y ła stu lte ).
B a r a n o w s k i o m a w ia n a s tę p n ie z n a jo m o ść K a u k a z u , P e r s ji, A fry k i, ste p ó w k a ł- m u c k ic h , w re s z c ie I n d ji i D a le k ie g o W sch o d u .
M o żn a b y się s p ie ra ć , czy t a k i p o d z ia ł w e d łu g g e o g ra fii p o z n a w a n y c h te r e n ó w je s t słu sz n y , a le d la c z y te ln ik a je s t o n b e z s p rz e c z n ie n a jb a r d z ie j p r z e jrz y s ty . O czy w iśc ie n ie d a ło się tu u n ik n ą ć p e w n y c h n ie r ó w n o m ie r n o ś c i i d y s p r o p o rc ji: są ro z d z ia ły , w k tó r y c h a u to r „ c z u je się j a k u sie b ie w d o m u “ , o p e ru je b o g a ty m m a t e r i a łe m a rc h iw a ln y m , d a je w ie le o ry g in a ln y c h , n o w y c h in f o r m a c ji, s ta n o w ią c y c h c e n n e z d o b y cze n a u k o w e (np. z n a jo m o ść ję z y k ó w w s c h o d n ic h u D z ie rż k ó w , O tw in o w sk ic h , S ta r k o w ie c k ic h , Z a je rsk ie g o ), są te ż in n e , w k tó r y c h r e f e r u je ty lk o p r a c o w ic ie z e b ra n y m a t e r i a ł z d ru g ie j rę k i, z a z n a c z a ją c sa m , że t r a k t u j e go p o b ie ż n ie , n ie z n a ją c się n a n im n a le ż y c ie . T e d y s p r o p o rc je p o c h o d z ą p o z a ty m i z lo s ó w w o je n n y c h te j p r a c y : p r z y g o to w a n a p rz e d w o jn ą , u le g ła w d u ż e j części z n is z c z e n iu w r. 1939, z r e k o n s tr u o w a n a , p o n o w n ie w w ię k sz o ś c i s p ło n ę ła w 1944. T y m b a rd z ie j p o d z iw ia ć n a le ż y g o rliw o ść a u to r a , k tó r y po ra z tr z e c i w z ią ł się do ra z p o d ję te g o te m a tu , a le o czy w iście n ie m ó g ł d y s p o n o w a ć ju ż ty m i s a m y m i m a t e r i a ła m i a r c h i
w a ln y m i co p rz e d 1939. S tą d g ru n to w n ie js z e o p ra c o w a n ie je d n y c h u s tę p ó w a p o - b ie ż n ie js z e d ru g ic h . W szak że w y trw a ło ś ć , z ja k ą a u to r p r a g n ą ł u d o s tę p n ić w y n ik i sw y c h b a d a ń , p o c h o d z ą c e często z a rc h iw a lió w ju ż n ie is tn ie ją c y c h , z a s łu g u je n a s p e c ja ln e u z n a n ie . P r a c a B a ra n o w s k ie g o j e s t p ie r w s z ą w sw o im z a k re s ie , o b e jm u je o lb rz y m ie b o g a c tw o m a te r ia łu , sz e ro k i z a k re s z a g a d n ie ń , n ie z w y k łą ro z m a ito ś ć ź ró d e ł i te m a tó w , w z a się g u c h ro n o lo g ic z n y m o d w c z e sn e g o ś r e d n io w ie c z a aż d o s c h y łk u X V II w ie k u . P r a c e te g o ro d z a ju m a ją tę w ła śc iw o ś ć , że s ta le m o g ą by ć u z u p e łn ia n e , tr u d n o b o w ie m o d ra z u w y c z e rp a ć b o g a ty m a te r ia ł, d o ty c h c z a s n ig d z ie n ie z e b ra n y a n i z a r e je s tr o w a n y . S łu s z n ie te ż p is a ł n ie d a w n o n a m a r g in e s ie c ie k a w e j, a p o d o b n e j do o m a w ia n e j, p r a c y o a r a b is ty c e i z n a jo m o ś c i ś w ia ta a ra b s k ie g o w d a w n e j R o sji w y b itn y ra d z ie c k i o r ie n ta lis ta a k a d e m ik K ra c z k o w s k ij, ( + 1951) że p rz y p o d o b n y c h t e m a ta c h d ie s d ie m d o c e t, k a ż d y d z ie ń d o rz u c a n o w e p rz y c z y n k i, n ie r a z w tr a k c ie d r u k u p r a c a u le g a u z u p e łn ie n iu , a k a ż d e n o w e w y d a n ie m u s i b y ć g r u n to w n ie p rz e r a b ia n e . T a k te ż je s t i z p io n ie rs k ą p r a c ą B a ra n o w s k ie g o , k tó r e j b o g a ty te m a t n a s u w a c a ły s z e re g u w a g i u z u p e łn ie ń . P o s t a r a m y się n ie k tó r e tu d o rzu cić.
P rz e d e w s z y s tk im k w e s tią d o m a g a ją c ą się u z u p e łn ie ń są p o c z ą tk i z a in te re s o w a ń ję z y k a m i o r ie n ta ln y m i w śre d n io w ie c z u . A u to r w s p o m in a o d e c y z ji k a p itu ły z a k o n u d o m in ik a ń s k ie g o o n a u c z a n iu ję z y k ó w o r ie n ta ln y c h w z a k o n ie o ra z o u c h w a le so b o ru w V ie n n e w s p r a w ie u s ta n o w ie n ia k a t e d r ję z y k ó w o r ie n ta ln y c h n a u n iw e r s y te ta c h . T e d w a p o s ta n o w ie n ia , o b a w y d a n e w X IV w ie k u , to d w a w y ra z y o d rę b n y c h d w u c h n u r tó w , k tó r y m i z n a jo m o ść ję z y k ó w w s c h o d n ic h to r o w a ła so b ie d ro g ę w śre d n io w ie c z n e j E u ro p ie , a le d w ó c h n u r tó w o o d m ie n n y c h z u p e łn ie c e la c h , z a d a n ia c h i m e to d a c h . J e d n y m je s t n u r t m is y jn y , d la k tó r e g o n a u k a ję z y k a ży w eg o b y ła ś r o d k ie m do r e a liz a c ji p ro z e lity z m u m isy jn e g o , d r u g im je s t n u r t eg zeg e ty c z n y , k tó r y d ą ż y ł do s tu d io w a n ia ję z y k ó w ra c z e j m a r tw y c h (h e b ra js k ie g o , c h a ld e jsk ie g o ) d la p o g łę b ie n ia s tu d ió w n a d P is m e m Ś w ię ty m . P rz e ja w e m p ie rw s z e g o n u r t u by ło p ó ź n ie j p o le c e n ie w y d a n e p rz e z p a p ie ż a U r b a n a V III, a b y w k la s z to r a c h p ro w in c ji ru s k ie j u c z o n o ję z y k ó w w s c h o d n ic h , (c y to w a n e u C h o d y k i e w i c z a : D e re b u s g e stis O rd in is P r a e d ic a to r u m , 1780). F a k ty c z n ie je d n a k k la s z to ry b y n a jm n ie j 7 ty c h o b o w ią z k ó w się n ie w y w ią z a ły , n a u k a ję z y k ó w w s c h o d n ic h p o sz ła u n ic h w z a p o m n ie n ie , j a k to z g o ry c z ą s tw ie r d z a ł jesz c z e n a p o c z ą tk u X IX w ie k u К o li t r y m . P o z a d o m in ik a n a m i d z ia ła ln o ś ć m is y jn ą w k r a j a c h Is la m u p ro w a d z ili i f r a n c is z k a n ie ; o ic h d z ia ła ln o ś c i w k r a j a c h m u z u łm a ń s k ic h in f o r m u je m a ło u n a s z n a n a r o z p r a w a V a n d e V a t : D ie A n fä n g e d e r F r a n z is k a n e r m is s io n e n u n d ih r e W e ite re n tw ic k lu n g im N ä h e n O ste n u n d in d e n m o h a m m e d a n is c h e n L ä n d e r n
w ä h re n d , d. 13. J a h r h . (1934); do c a ło śc i te g o z a g a d n ie n ia d o rz u c ić b y jesz c z e m o ż n a n ie z n a n e B a ra n o w s k ie m u r o z p r a w y A l t a n e r a: S p r a c h k e n n tn is s e im m is s io n a ris c h e n u n d d ip lo m a tis c h e n V e r k e h r z w is c h e n A b e n d la n d u n d O r ie n t (1936) і — Z u r K e n n tn is s e d e s a r a b is c h e n im 13. u n d 14. J a h r h . (1936). Z z a k r e s u z n a jo m o śc i j ę z y k ó w o r ie n ta ln y c h u d o m in ik a n ó w 'p o ls k ic h w a r to b y jesz c z e w sp o m n ie ć , że ja k iś d o m in ik a n in p o ls k i tłu m a c z y ł w r. 1337 d la k a n c e la r ii w e n e c k ie j d o k u m e n t Z ło te j H o rd y z ję z y k a k u m a ń s k ie g o , t. j. tu r e c k ie g o ; w s p o m in a o ty m S p u l e r : D ie G o ld e n e H o rd e , 1943, s. 291. D ru g i n u r t , e g z e g e ty c z n y , ró w n ie ż n ie w ie le p o s u n ą ł n a p rz ó d s p r a w ę n a u c z a n ia ję z y k ó w w s c h o d n ic h . A c z k o lw ie k — j a k p o d a je B a r a n o w s k i — so b ó r w V ie n n e w r. 1311 n a k a z a ł w y k ła d a n ie ję z y k ó w o r ie n ta ln y c h n a g łó w n y c h u n iw e r s y te ta c h
n a Z a c h o d z ie , to je d n a k d o d a ć b y n a le ż a ło , że u c h w a ła t a w p e łn i z re a liz o w a n a n ie z o s ta ła i ry c h ło n a p o tk a ła n a k o n tr a k c ją , gdyż ju ż w r. 1325 p a p ie ż J a n X X I I n a k a z a ł śc isłą in w ig ila c ję n a d w y k ła d a m i ję z y k ó w o r ie n ta ln y c h , a lb o w ie m w y k ła d o w c y m o g ą z a szczep iać p e re g r in a d o g m a ta (zob. D u g a t: E sq u is s e h is to r iq u e des é tu d e s o r ie n ta le s , 1868). K o śc ió ł fa k ty c z n ie n ie ty lk o n ie u ła tw ia ł, a le u tr u d n ia ł n a u k i o rie n ta lis ty c z n e ; p ie rw s z y p rz e k ła d K o r a n u z r. 1509 z o s ta ł s k o n fis k o w a n y p rz e z k le r , ró w n ie j a k i p rz e k ła d A r r iv a b e n e z r. 1547, w ła d z e k o ś c ie ln e u n ie m o ż li w iły w y d a n ie tłu m a c z e n ia K o r a n u d o k o n a n e g o p rz e z Ś lą z a k a D o m i n i k a z e S k o r o g o s z c z a w X V II w., a jesz c z e p rz y k o ń c u teg o w ie k u u tr u d n ia n o M a r r a c c i e m u w y d a n ie je g o p rz e k ła d u , o czy m z g o ry c z ą w s p o m in a w p rz e d m o w ie d o sw e j R e fu ta tio , z a w ie ra ją c e j z re s z tą c a łą k o p a ln ię w ia d o m o ś c i do d z ie jó w z a in te r e s o w a ń ję z y k a m i w s c h o d n im i, n p . te k s t u c h w a ły so b o ru w V ie n n e . S zczeg ó ły te u z u p e łn ia ją c e d a n e z a w a r te w p r a c y B a ra n o w s k ie g o z e b r a n e są w m a ło z n a n e j lecz n ie z w y k le c e n n e j d la h is to r y k ó w o r ie n ta lis ty k i ro z p r a w ie K r y m s k i e g o i M i n o r s k i e g o : O c z e rk i iz is to r ii o r ie n ta lis tik i w X V I i X V II w ie k ie . O b a n u r t y n a u c z a n ia ję z y k ó w w s c h o d n ic h w ś r e d n io w ie c z n e j E u ro p ie , m is y jn y i e g zeg e ty c z n y , z a z ę b ia ły się n ie r a z ze so b ą, n p . p rz y n a u c e ję z y k a a ra b s k ie g o .
N a u k i o rie n ta U sty c z n e , o ile w ię c n a w e t r o z w ija ły się, to ra c z e j p o z a k o śc io łe m i jeg o u rz ę d o w y m i p rz e d s ta w ic ie la m i. W b re w z a k a z o m k o śc io ła ż ło b ił so b ie d ro g ę trz e c i n u r t, św ie c k i, d ą ż ą c y d o p o z n a n ia ję z y k a a ra b s k ie g o d la p rz y s w o je n ia sobie d z ie ł u c z o n y c h a ra b s k ic h , g łó w n ie z z a k re s u filo zo fii, n a u k ś c isły c h i m e d y c y n y . Z n a jo m o ść ty c h a u to r ó w a r a b s k ic h d o c ie ra do P o ls k i i to jesz c z e p rz e d O d ro d z e n iem , k tó r e fa k ty c z n ie d o p ie ro p c h n ę ło n a p rz ó d s p r a w ę ś w ie c k ic h , p o z a b ib lijn y c h stu d ió w o rie n ta lis ty c z n y c h . B a r a n o w s k i u w z g lę d n ił tu ty lk o z n a jo m o ść d z ie ł e l- H a z e n a (A b u A li e l H a s a n a ), k tó r e g o t r a k t a t o o p ty c e m ia ł ja k o b y p rz e ło ż y ć Ś lą z a k W i t e 1 o. B a r a n o w s k i z o s ta w ia je d n a k o tw a r t ą s p r a w ę , czy W ite lo tłu m a c z y ł e l- H a z e n a b e z p o ś re d n io z a ra b s k ie g o . D o d ać b y tu m o ż n a , że t ą k w e s tią z a jm o w a ł się ju ż w y b itn y o r ie n ta lis ta W ü s t e n f e l d , k tó r y w sw e j p r a c y d ie Ü b e r s e tz u n g e n a r a b is c h e r W e rk e in d a s la te in is c h e (1877), p o d k r e ś la ją c w p e łn i p o ls k o ść W ite lo n a (k tó ry s a m p is a ł in n o s tr a te r r a s c ilic e t P o lo n ia ) i n a p o d s ta w ie a n a iiz y je g o te k s tu s ta n ą ł n a s ta n o w is k u , że o ile d zieło e l- H a z e n a D e C re p u sc u lis b y ło t ł u m a c z o n e p rz e z G e r h a r d a z K r e m o n y , o ty le p r z e k ła d sa m e g o t r a k t a t u o o p ty c e b y ł d z ie łe m W ite lo n a ; o b a b y ły w s p ó ln ie w y d a n e p rz e z R ie z n e ra w B a z y le i w r. 1572. D o c y to w a n e j p rz e z B a ra n o w s k ie g o l i t e r a t u r y o W ite lo n ie m o ż n a b y d o rz u c ić je szcze — p o za n ie z b ę d n ą z o rie n ta lis ty c z n e g o p u n k t u w id z e n ia w s p o m n ia n ą p r a c ą W ü s t e n f e l d a — s t a r ą w ło s k ą r o z p r a w ę C u r t z e g o o ra z n ie m ie c k ą rz e c z B a e u m k e r a : W itelo , e in P h ilo s o p h u n d N a tu r f o r s c h e r d es 13 J a h r h . (M ü n s te r 1908). S k o ro m o w a j e s t o z n a jo m o śc i d z ie ł u c z o n y c h a r a b s k ic h w d a w n e j P o lsc e , to o b o k e l- H a z e n a n a le ż a ło b y tu jesz c z e w s p o m n ie ć i o in n y c h a u to r a c h a r a b s k ic h z n a n y c h w P o lsc e , p rz e d e w s z y s tk im o A v ic e n n ie (Ib n S in a). L e k a r z p o ls k i z X V I w ie k u b a k a ła r z W i n c e n t y z L u b l i n a z a p o z n a ł się z d z ie ła m i I b n S in y u s w e go m is tr z a M o n ta n u s a z W e ro n y , a n a s tę p n ie s a m w y d a ł p rz y g o to w a n e p rz e z M o n - t a n u s a w y ją tk i z K a n u n a Ib n S in y ja k o E x p la n a tio n e s in Co.p. I lib ri C a h o 'iis A v ic e n n a e i s z e re g d a ls z y c h , z d e d y k a c ja m i d la J a n a T a rn o w s k ie g o i S ta n is ła w a T ę c z y ń sk ie g o . N a pocz. X V II w . b e z p o ś re d n io z a ra b s k ie g o p rz e ło ż y ł K a n u n Ib n
S in y le k a r z w ro c ła w s k i K i r s t e n i u s , w y b itn y o r ie n ta lis ta i z n a w c a ję z y k ó w se m ic k ic h ; p rz e k ła d te n w y d a n y b y ł w e W ro c ła w iu w r. 1609. K ir s te n iu s z n a ł d o b rz e ję z y k p o lsk i, sa m p rz e b y w a ł w m ło d o śc i u k r e w n y c h w P o z n a n iu . Je sz c z e j e d e n p rz e k ła d I b n S in y u k a z a ł się w w y c ią g u z d z ie ł u c z o n y c h a ra b s k ic h , w y d a n y m w G d a ń s k u w r. 1682.
P o s ta ć K ir s te n iu s a w ią ż e się z je d n y m jesz c z e o ś ro d k ie m s tu d ió w w s c h o d o z n a w - czy ch n a z ie m ia c h p o ls k ic h w d a w n y c h c z a sa c h , k tó r y p rz e z B a ra n o w s k ie g o p ra w ie z u p e łn ie z o s ta ł p o m in ię ty , a c z k o lw ie k z a s łu g iw a łb y n a p o św ię c e n ie m u n a w e t o so b n e g o ro z d z ia łu . S ą to z a in te r e s o w a n ia filo lo g ią o r ie n ta ln ą w z a c h o d n io -p o ls k ic h o ś r o d k a c h p ro te s ta n c k ic h . B a ra n o w s k i p rz e lo tn ie , w p a r u ro z p ro sz o n y c h w z m ia n k a c h w s p o m in a t u o B itn e rz e , H e rb in iu s ie o ra z o g d a ń s z c z a n in ie F a b ric iu s ie , o k tó r y m w ie' ty lk o , że „ z n a ł n ie ty lk o h e b r a js k i, a le p o n o ć jeszcze ję z y k a r a b s k i i sy r y j s k i“ (s. 51). T y m c z a s e m w y s ta r c z y ło b y z a jrz e ć do n ie w y c z e rp a n e g o E s t r e i c h e r a , a b y się p rz e k o n a ć , że z n a k o m ity te n o r ie n ta lis ta , k tó re g o d z ie ła w y m ie n ia j ą w s z y sc y h is to ry c y s tu d ió w o rie n ta ln y c h , j a k J a e n i s c h w D e f a tis lin - g u a r u m o rie n ta liu m , (1780), b y ł n ie ty lk o a u to r e m h e b ra is ty c z n e j ro z p r a w y D iss e rta - tio p h ilo lo g ic a de n o m in e J e h o v a h (G d a ń sk 1636) a le i d z ie ł z z a k re s u a r a b is ty k i j a k O ra tio p a tr ia r c h a e a n tio c h e n i e x a ra b ica in la tin a m tr a n s la ta (G d a ń s k 1638) o raz S p e c im e n a r a b ic u m q u o e x h ib e n tu r s c r ip ta a liq u o t a ra b ica e e u ra J o h a n n i F a
b ric « D a n tis c a n i (1638). Cały- te n p r o te s ta n c k i o ś r o d e k d a w n e j o r ie n ta lis ty k i p o l sk ie j, t a k m a ło u w z g lę d n io n y u B a ra n o w s k ie g o , z a s łu g iw a łb y n a o so b n e p o tr a k to w a n ie . Z o s ta ł on o m ó w io n y w o g ó ln y c h z a ry s a c h w m o je j ro z p r a w c e T r a d y c je ś lą s k ie j o r ie n ta lis ty k i (P rz e g lą d O rie n ta lis ty c z n y n r 2, 1949). N a le ż a ło b y t u o p ra c o w a ć całe w ro c ła w s k ie c e n tr u m s tu d ió w h e b r a is ty c z n y c h s k u p io n e d o k o ła k o le g iu m p rz y k o śc ie le Św . E lż b ie ty , s k ą d w y sz e d ł K irs te n iu s , a n a s tę p n ie A c o l u t h u s , t ł u m a c z K o ra n u , P o la k ślą s k i, sy n k a z n o d z ie i p rz y p o ls k im k o śc ie le Św . K rz y s z to fa w e W ro c ła w iu . P o z a ty m h e b r a j s k i w y k ła d a n y b y ł i p rz y k o śc ie le Ś w . M a r ii.M a g d a le n y (zob. B e iträ g e z u r G e s c h ic h te d e r S c h u le u n d d es G y m n a s iu m s zu S t. M a ria M a g d a le n a in B re s la u . W ro c ła w 1893 s. 20 і 21). Z ty m ś ro d o w is k ie m p r o te s ta n c k im z a c h o d n io -p o ls k ie j o r ie n ta lis ty k i w ią ż e się n a s tę p n ie d z ia ła ln o ś ć p a s t o r a to ru ń s k ie g o , tłu m a c z a K o ra n u , R u t t i c h a , w s p o m n ia n e g o w y ż e j F a b ric iu s a , o b u J a b ło ń s k ic h . N ie p o d o b n a całe g o te g o o k re s u w d z ie ja c h p o ls k ie j o r ie n ta lis ty k i ro z u m ie ć bez z a p o z n a n ia się z ó w c z e sn ą z a c h o d n io -e u ro p e js k ą , p r o te s ta n c k ą o r ie n ta lis ty k ą , k tó r a z w ią z a n a z w ie lk im i n a z w is k a m i G o l i u s a , V a s m u t h a , E r p e n i u s z a , F r a n c k e g o , G r a v e g o p rz e c h o d z iła w te d y od b a d a ń b ib lijn y c h do ściśle filo lo g ic z n y c h . N a w ia s e m m o ż e m y jesz c z e d o d a ć , że p o za p r o t e s ta n t a m i i w ś ró d k a to lik ó w ś lą s k ic h n ie b r a k ło w ó w c z a s z a in te r e s o w a ń ję z y k a m i w sc h o d n im i, czego p rz y k ła d e m je s t d z ia ła ln o ś ć w s p o m n ia n e g o b r a t a D o m in ik a ze S k o ro g o szcza, k tó r y p rz e ło ż y ł K o ra n i sz e re g in n y c h d z ie ł a ra b s k ic h , u ło ż y ł k ilk a g r a m a ty k i p o d rę c z n ik ó w ' ję z y k ó w w s c h o d n ic h . N ie s te ty z ty c h d z ie ł ty lk o g r a m a ty k a i s ło w n ik ję z y k a a ra b s k ie g o p o to c z n e g o (p ie rw sz e o p ra c o w a n ie teg o ję z y k a !) u k a z a ły się w d r u k u za jeg o ż y c ia ; in n e d z ie ła z p o w o d u s ta n o w is k a w ła d z k o ś c ie ln y c h z o sta ły w rę k o p is ie . P r z e k ła d K o r a n u o d k r y ł u c z o n y -fra n c u sk i D e v i c w r. 1883. R ę k o p is y o r ie n ta ln e D o m in ik a ze S k o ro g o sz c z a w y m ie n io n e są w k a ta lo g u rę k o p is ó w
E s c u ria lu , ( D e r e n b u r g i L e v y - P r o v e n ç a ' l : L es m a n u s c r its a ra b e s d e ľ E s c u r ia l I I I , 168 — 174). B ib lio g ra fię s tu d ió w o rie n ta lis ty c z n y c h w E u ro p ie n a le ż a ło b y d o p e łn ić jesz c z e c e n n y m , w y ż e j w y m ie n io n y m p rz y c z y n k ie m K ry m s k ie g o
ł M in o rsk ie g o o ra z r o z p r a w ą W a 1 d e g o: M itte la lte r lic h e H e b ra is te n . S k o ro m ó w im y o ś lą s k ic h z n a w c a c h ję z y k ó w w s c h o d n ic h , to g o d zi się jesz c z e w sp o m n ie ć , że ja k i ś ś lą z a k J a g i e l s k i b y ł w k o ń c u X V II w . tłu m a c z e m ję z y k ó w w s c h o d n ic h p rz y a m b a s a d z ie c e s a r s k ie j w S ta m b u le ; n a g r o b e k jeg o o p is u je B e 1 i n : H is to ire de la la tin ité de C o n s ta n tin o p le .
W śró d p r o te s ta n c k ic h o r ie n ta lis tó w z a in te r e s o w a n ia w sc h o d o z n a w c z e w y n ik a ją m . in. z te n d e n c ji p o le m iz o w a n ia z a r g u m e n ta m i w ia r y m u z u łm a ń s k ie j. B a r a n o w s k i o m a w ia g łó w n ie lite r a t u r ę a n ty is la m is ty c z n ą k a to lic k ą i p r a w o s ła w n ą ; z p r o t e s ta n c k ic h p o le m is tó w w s p o m in a ty lk o o H e rb in iu s z u , a p rz e c ie ż b y ła o n a p oza ty m dość p o k a ź n a , je ś li w y m ie n ić jeszcze d z ia ła ln o ś ć J a e n i c h i u s a i R u t t i c h a w k o ń c u X V II w . U s tę p p o św ię c o n y li te r a tu r z e a n ty is la m is ty c z n e j je s t z re s z tą u B a r a n o w sk ie g o o p ra c o w a n y b. s ta r a n n ie , a le te m a t te n w y k r a c z a z n a c z n ie p o z a r a m y k s ią ż k i i z a s łu g u je n a o so b n e p o tr a k to w a n ie . J e ś li c h o d z i o z a c h o d n io -e u ro p e js k ie ź ró d ła l i te r a tu r y p o le m ic z n e j, to p o za A l t a n e r e m , F i i c k i e m i P f a n n - m i i l l e r e m n ie n a le ż a ło p o m ija ć i b ib lio g r a fii do te g o z a g a d n ie n ia p o d a n e j u K r y m s k i e g o - M i n o r s k i e g o , z a w ie r a ją c e j in n e p o z y c je n iż w t a m ty c h z e s ta w ie n ia c h . O p o le m ic e w śre d n io w ie c z u is tn ie je jesz c z e r o z p r a w k a H a s s e g o: D ie B e s tr e itu n g d es I s la m im M itte la lte r . W ro c ła w 1883. W a rto p rz y p o m n ie ć , że p o w a ż n e z a in te re s o w a n ia ję z y k o z n a w c z e łą c z y ły się w ty c h c z a s a c h z d ą ż n o śc ia m i p o le m ic z n y m i. J e d e n z p ie r w s z y c h o rie n ta lis tó w , P os t e 11 u s, u c z y ł się j ę z y k ó w w s c h o d n ic h , a b y n a p is a ć t r a k t a t a n ty m u z u łm a ń s k i, g d y ż w e d łu g n ie g o d o ty c h c z a so w e t r a k t a t y n a p is a n e b y ły „ g łu p io “ . P o s te łlu s z d a w a ł so b ie z re s z tą s p ra w ę , że u p is a rz y K o śc io ła W sc h o d n ie g o z n a jo m o ść d o g m a tó w I s la m u b y ła g r u n to w n ie j- sza n iż u k a to lik ó w . O m a w ia ją c p r a w o s ła w n ą l i t e r a tu r ę a n ty m u z u łm a ń s k ą z a jm u je się B a ra n o w s k i p o s ta c ią g łó w n e g o je j r e p r e z e n ta n ta , G a l . a t o w s k i e g o . N ie co m ie js c a p o św ię c ił o s ta tn io p r a w o s ła w n e j li te r a tu r z e a n ty is la m is ty c z n e j (k tó re j p rz e d s ta w ic ie la m i b y li p o z a ty m S z y m o n z P o ł o c k a i G a d z a l o w - s к i) u c z o n y ra d z ie c k i I. J. K r a c z k o w s k i j w sw ej o s ta tn ie j p ra c y O c z e rk i po is to r ii r u s s k o j a r a b is ti k i (M o sk w a 1950, s. 29 — 30) w y d a n e j ju ż po u k a z a n iu się p ra c y B a ra n o w s k ie g o .
W ła ś n ie n a te r e n ie l i te r a t u r y a n ty is la m is ty c z n e j p o ls k ie z a in te r e s o w a n ia W sc h o d e m s p o ty k a ły się z ro s y js k im i. W iele w ia d o m o ś c i o W sch o d zie p rz e n ik a ło o d n a j d a w n ie js z y c h czasó w , g łó w n ie w e w c z e sn y m śre d n io w ie c z u , do P o ls k i p o p rz e z zie m ie r u s k ie . O b s e rw u je m y w s z a k ż e i p ro c e s o d w ro tn y . B y ło b y c e n n y m u z u p e łn ie n ie m p r a c y B a ra n o w s k ie g o u w z g lę d n ie n ie , w ja k ie j m ie rz e p o p rz e z P o ls k ę p r z e n i k a ła z n a jo m o ść W sc h o d u do in n y c h k r a jó w . N ie z w y k le in te r e s u ją c e d a n e p rz y n o s i p o d ty m w z g lę d e m p r a c a a k a d e m ik a K ra c z k o w s k ie g o . J u ż w r. 1564 p rz e ło ż o n o w R o sji z K r o n ik i B i e l s k i e g o u s tę p o d n o sz ą c y się do M a h o m e ta , k tó r y u m ie sz c z o n y z o s ta ł n a s tę p n ie w S b o r n ík u S u p r a ś ls k im (1578 ·— 1580). W X V II w . p rz e ło ż o n a z o s ta ła w R o sji z ję z y k a p o ls k ie g o a n o n im o w a O p o w ie ść o T u r k a c h ; w ty m c zasie p rz e ło ż o n o te ż z p o ls k ie g o n a r o s y js k i O p is a n ie P a le s ty n y p rz e z B e r n a r d y n a A n s e l m a z K r a k o w a . W r. 1649 d ia k G rz e g o rz K u n a k o w p rz y w ió zł z P o ls k i do R o sji e g z e m p la rz D w o ru s u ł ta n a tu r e c k ie g o S t a r o w o l s k i e - g o, k tó r y do k o ń c a X V II w ie k u d o c z e k a ł się w R o sji aż 5 tłu m a c z e ń , w re s z c ie w k o ń c u X V II w ie k u p rz e tłu m a c z o n y z o s ta ł n a ję z y k ro s y js k i o p is p o d ró ż y d o P a le s ty n y M i k o ł a j a R a d z i w i ł ł a S i e r o t k i . C ie k a w e te d a n e p o d a n e p rz e z ra d z ie c k ie g o u czo n eg o są c e n n y m u z u p e łn ie n ie m p ra c y B a ra n o w s k ie g o .
K ra c z k o w s k ij n o tu je jesz c z e je d e n c ie k a w y o b ja w s to s u n k u do W sc h o d u : w p rz e c iw s ta w ie n iu do a n ty tu r e c k ic h g ło só w p u b lic y s ty k i k a to lic k ie j, n ie b r a k b y ło w p u b lic y s ty c e p r a w o s ła w n e j g ło só w su i g e n e ris tu r k o fils k ic h , m o ż e w ła ś n ie p rz e z a n t a g o n iz m do s ta n o w is k a k a to lic k ie g o . J e s z c z e s iln ie j m o ty w te n w y s tę p o w a ł u p r o t e s ta n tó w , g d z ie n ie b r a k b y ło p o g lą d ó w o w s p ó ln y m fr o n c ie z m u z u łm a n a m i w w a lc e z p a p is to w s k im i „ c z c ic ie la m i o b ra z ó w “ . W y ra z e m te g o b y ł li s t k ró lo w e j E lż b ie ty a n g ie ls k ie j d o s u ł ta n a M u r a d a I I I z r. 1583, w k tó r y m p o d k r e ś la o n a n a tu r a ln o ś ć p r z y ja ź n i a n g ie ls k o - tu r e c k ie j, w y p ły w a ją c ą ze w s p ó ln e j, w ro g ie j w o b e c „ p a p iz m u “ p o s ta w y o b u k r a jó w . S y m p a tie d la I s la m u n a js iln ie js z e b y ły w ś ró d s o c y n ia n ; n ie k tó r z y p u b lic y ś c i k a to lic c y tw ie r d z ili n a w e t, że p o d o b ie ń s tw a d o g m a tó w s o c y n ia ń -
s k ic h i m u z u łm a ń s k ic h m a ją sw e ź ró d ła w m u z u łm a ń s k im p o c h o d z e n iu d o k tr y n y S o c y n a ( C a lv in o -tu r c is m u s ) . B a r a n o w s k i p rz e lo tn ie w p a r u m ie js c a c h (s. 72 — 74, 80, 177 — 178) w s p o m in a o ty m c ie k a w y m z a g a d n ie n iu , k tó r e m a sw e p o d ło ż e n ie w ą tp liw ie w a n ta g o n iz m ie a r ia n iz m u w o b e c r e a k c j i k a to lic k ie j. D ziś, g d y b a d a n ia n a d id e o lo g ią a r ia n ja k o n ie z w y k le in te r e s u ją c e g o n u r t u p o ls k ie j m y ś li p o s tę p o w e j, m a ją c e g o sw e ź ró d ło i w k la s o w y c h d ą ż e n ia c h w a r s tw c ie m ię ż o n y c h , n a b ie r a ją n o w e g o ro z p ę d u , i t a s tr o n a ic h id e o lo g ii, ic h s p r a w ie d liw a , to le r a n c y jn a , w o ln a od f a n a ty z m u o c e n a Is la m u , ja k ż e o d b ie g a ją c a od o b s k u r a n ty z m u p is a rz y r e a k c j i k a to lic k ie j, z a s łu g u je n a s p e c ja ln ą u w a g ę . D o d a n y c h ro z rz u c o n y c h w k sią ż c e B a r a n o w sk ie g o m o ż n a b y je s z c z e d o rz u c ić , że z a g a d n ie n ie to p o ru s z o n e z o sta ło o s ta tn io w ro z p r a w c e M a l v e z z i e g o : L in e a m e n to d i u n a s to ria d e lla co n o sc e n z a d e ll’ Is la m is m o in O c c id e n te . B o lo n ia 1949; M a lv e z z i c y tu je o p in ię a u to r a z X V I w . S u - r i u s a, k tó r y w s w y m d z ie le C o m m e n ta r iu s b r e v is r e r u m , tw ie r d z ił, że ź ró d ła k o n ta k tó w a r i a n z is la m iz m e m sz u k a ć tr z e b a w P o ls c e , k tó r a g r a n ic z y ła z T u r c ją i k t ó r a b y ła te r e n e m w ie lk ie g o s k u p is k a A ria n . P o d o b n y c h u z u p e łn ie ń m o ż n a b y d o rz u c a ć do p r a c y . B a ra n o w s k ie g o b ez k o ń c a . P r z y o p isie z n a jo m o ś c i k r a j ó w a r a b s k ic h m o ż n a b y w s p o m n ie ć jeszcze o s to s u n k a c h k la s z to ró w lib a ń s k ic h z P o ls k ą w X V I i X V II w -\ je s t n a t e n t e m a t d a w n a , m a ło z n a n a r o z p r a w k a M u c h l i ń s k i e g o , n ie w y k o r z y s ta n a n a w e t z u p e łn ie w s ła b e j k o m p ila c ji S. K o ś c i a ł k o w s k i e g o : P o la c y a L ib a n i S y ria w to k u d z ie jo w y m ( B e jr u t 1949). M n ó stw o p rz y c z y n k ó w d o rz u c ić b y m o ż n a do s to s u n k ó w z P e r s ją , k tó r e s ta n o w ią o so b n y z u p e łn ie ep izo d w d z ie ja c h p r z e n ik a n ia do P o ls k i w ia d o m o ś c i o W sch o d zie. C ie k a w y p rz y c z y n e k do o d g ło só w , ja k ie w y w o ła ł w P o ls c e n a p o c z ą tk u X V II w ie k u p o b y t p o sła od s z a c h a p e rs k ie g o , A n g lik a S h e rle y a , s ta n o w i d r u k o w a n y w K r a k o w ie w r'. 1609 w ie rs z ła c iń s k i sp o lszczo n eg o s z k o ta L e c h o w icza, o p is u ją c y p rz y ję c ie S h e r le y a w W a rs z a w ie . W ie rsz te n b y ł p o d s ta w ą d la
w sp ó łc z e s n e g o t r a k t a t u p a n e g iry c z n e g o a n g ie ls k ie g o d r a m a tu r g a T. M id d łe to n a . (zob. s tre s z c z e n ie p r a c y J u liu s z a K r z y ż a n o w s k i e g o w S p ra w o z d . P.A .U . 8, 1949). W sp ó łc z e sn y o p is p rz y ję c ia S h e r le y a w K ra k o w ie p r z e d r u k o w a ł M a j e - r a n o w s k i w P ie lg rz y m ie z T e n c z y n a w r. 1823. Coś n ie c o ś d o rz u c ić b y m o ż n a i do p ra c o w ic ie p rz e z B a ra n o w s k ie g o z e b ra n e j b ib lio g r a fii. I t a k l i t e r a t u r ę d o ty c z ą c ą e w o lu c ji p o g lą d ó w n a I s la m tr z e b a b y u z u p e ł n ić tr e ś c iw ą , w y ż e j w s p o m n ia n ą r o z p r a w k ą M a lv ezzieg o o ra z p r a c ą K ra c z k o w s k ie g o . D o l i te r a t u r y o w y o b ra ż e n ia c h ś w ia ta m o n g o lsk ie g o w E u ro p ie bezw z-ględnie d o rz u c ić b y tr z e b a p r a c e P e l 1 i o t a, p rz e d e w s z y s tk im L e s M o n g o ls e t la p a p a u té (1922). R ó w n o c z e ś n ie z p r a c ą B a ra n o w s k ie g o u k a z a ła się n o w a k s ią ż k a G a
r
b a - c i к a o K a llim a c h u , k tó r a d o rz u c a s z e re g n o w y c h d a n y c h do d o ty c h c z a s o w e j]i-te r a tu r y o ty m n ie p r z e c ię tn y m z n a w c y T u r c ji w X V w . S k o ro c y tu je się p ra c ę F r a n k o o w y o b ra ż e n ia c h M a h o m e ta w ś ró d lu d u p o ls k ie g o m o ż n a b y te ż z a c y to w a ć r o z p r a w ę C i s z e w s k i e g o o T y sią c i je d n e j n o c y u lu d u p o ls k ie g o w W iśle (II), lu b s t a r ą ro z p r a w ę K . W. W ó j c i c k i e g o o d a w n y c h w y o b ra ż e n ia c h o T a tr a c h (w O b ra z a c h s ta r o d a w n y c h II, 1843). L is tę d a w n y c h h e b r a is tó w k r a k o w sk ic h u z u p e łn ić tr z e b a p o s ta c ią J a k u b a V i t e l l i u s a (1587 — 1648), k tó r y d r u k o w a ł w ie rs z e h e b r a js k ie , a w sw y c h p r a c a c h o p o ło ż e n iu n ie b a p o le m iz o w a ł z p o g lą d a m i I b n S in y i A ł-F a r a b ie g o . B a ra n o w s k i p o d a je , że h e tm a n J a n Z a m o y sk i m ia ł ja k o b y d la sw o je g o s y n a T o m a sz a s p r o w a d z a ć p o d rę c z n ik a ra b s k ie g o od f r a n c u sk ie g o o r ie n ta lis ty S c a l i g e r a . M o żem y tu d o d a ć , ż e w ś ró d rę k o p is ó w Z a m o y s k ic h z n a jd o w a ł się rę k o p is o r ie n ta ln y , n o sz ą c y p o ls k i ty tu ł: T r a k t a t o rto g ra fii a r a b s k ie j z p rz e p is a m i p o p ra w n e j m o w y i r e g u ły p ro z o d ii w ra z z d o p is k ie m w j ę z y k u f r a n c u s k im : c ‘e s t à J e a n Z a m o y s k i e t à s o n fils T h o m a s q u 'il a d û a p p a rte n ir, to u s d e u x a y a n t é té tr è s v e r s é s d a n s les la n g u e s o rie n ta le s. R ę k o p is te n , n o szący s t a r ą s y g n a tu r ę Z a m o y s k ic h V I 979 a n o w ą 1903, o c a la ł z pożo g i w o je n n e j, z n a jd u je się w z b io r a c h B ib lio te k i N a ro d o w e j i b y ł w m a ju i c z e rw c u 1950 w y s ta w io n y n a W y s ta w ie O r ie n ta ln e j w M u z e u m N a ro d o w y m w W a rs z a w ie .
Z n a jo m o ś ć W sc h o d u i k s z ta łto w a n ie się w y o b ra ż e ń o s p r a w a c h o r ie n ta ln y c h to je d e n z p rz e ja w ó w ż y w ej łą c z n o śc i m ię d z y P o ls k ą a W sc h o d e m w d a w n y c h czasach . Ł ą c z n o ść t a w y r a ż a ła się p o za ty m w lic z n y c h w z a je m n y c h w p ły w a c h w z a k re s ie ję z y k a , . w ą tk ó w b a jk o w y c h , s z tu k i s to s o w a n e j i d e k o r a c y jn e j, w z o ró w tk a n in , z d o b n ic tw a , rz e m io s ła itd . C ało ść ty c h s to s u n k ó w n ie d o c z e k a ła się d o tą d o p ra c o w a n ia , p o za s tu d ia m i M a ń k o w s k i e g o o s z tu c e I s la m u w P o lsc e . W sz y s tk ie te o p ra c o w a n ia b ę d ą je d n a k z a w ie sz o n e w p ró ż n i, d o p ó k i n ie z o s ta n ie p r z e p r a c o w a n a cało ść z a g a d n ie ń s to s u n k ó w z ie m p o ls k ic h z k r a j a m i A zji, p rz e d e w s z y s tk im s to s u n k ó w g o sp o d a rc z y c h , h a n d lo w y c h , k tó r e b y ły w o w y c h c z a sa c h b a rd z o oży w io n e, a k tó r e s ta n o w iły b e z p rz e c z n ie p o d ło ż e d la s to s u n k ó w p o lity c z n y c h i k u l t u ra ln y c h . P o s ia d a m y ty lk o o s to s u n k a c h Ś lą s k a z O rie n te m s t a r ą , a le c e n n ą p r a c ę W e n d t a . D o p ie ro n a ty m tle b ę d z ie m y m o g li n a le ż y c ie u ją ć i p rz e ś le d z ić e w o lu c ję w y o b ra ż e ń o O rie n c ie . T y m c z a s e m c e n n a p r a c a B a ra n o w s k ie g o s ta n o w ić b ę d z ie p o z y c ję p io n ie rs k ą , k tó r a o by się s ta ła im p u ls e m do d a ls z y c h o p ra c o w a ń w ty m z a k re s ie . J . R e y c h m a n S te f a n K i e n i e w i c z : P r z e m ia n y sp o łe c z n e i g o sp o d a rc z e w K ró le s tw ie P o l s k im (1815— 1830). W y b ó r te k s tó w ź ró d ło w y c h . W a rs z a w a 1951, s. 503. P ro f . d r S. K ie n ie w ic z , l a u r e a t n a g ro d y p a ń s tw o w e j 1952 r. w y d a ł ju ż , o b o k sze r e g u c e n n y c h m o n o g ra fii, k ilk a z b io ró w te k s tó w ź ró d ło w y c h . O s ta tn io , w k o ń c u u b ie g łe g o r o k u , u k a z a ł się w y b ó r ź ró d e ł p t. P rz e m ia n y sp o łe c z n e i g o sp o d a rc z e w K ró le s tw ie P o ls k im (1815— 1830).
W h is to r io g r a f ii p o ls k ie j X X w ie k u tzw . k o n s ty tu c y jn y o k re s K r ó le s tw a b y ł w y ją tk o w o „ p o p u la r n y “ . P is a n o o ty c h c z a s a c h b a rd z o w ie le . P o lic z n y c h w ie lo s tr o n n y c h n a d n im i b a d a n ia c h o b s e r w u je m y p o w o jn ie p e w ie n w ty m z a k re s ie z a stó j. W y d ru k o w a n o co p r a w d a po 1945 r , w ie le p r a c b e z p o ś re d n io lu b p o ś r e d n io o d n o
