Motyw przyrody w poezji Bułata Okudżawy

(1)

Literatury i języki wschodniosłowiańskie z perspektywy końca XX wieku

Aleksandra Urban-Podolan Zielona Góra

MOTYW PRZYRODY

•

W POEZJI BUŁATAOKUDŻAWY

Literaturoznawstwo

Jednym z motywów obecnych niemałże w całej twórczości poetyckiej Bułata Oku-

dżawy jawi się upersonifikowana przyroda - bądź to w całościowym, uogólniają-

. cym ujęciu, bądź też w jej poszczególnych jednostkowych przejawach: porach roku, okresach doby - dnia, nocy, świtu, zmierzchu, atrybutach fauny i flory itp.

Znamienne przy tym, iż Okudżawowskie ujęcie przyrody, zbliżone w sferze obra- zowania, ulega widocznym przemianom w sposobie odczuwania, postrzegania jej przez poetę - od zachwytu nad jej pięknem i doskonałością, radości obcowania z

nią, po smutną refleksję o destruktywnej ingerencji ludzi w środowisko naturalne, czy też o znikomości człowieka wobec Natury.

Oto, jak rysuje Okudżawa jesienny pejzaż lasu w wierszu

***

OceHb paHHRJl ...

ze zbiorku BecellblU 6apa6aHUJ.UK (1964):

OceHh paHWUI.

na,uruoT JIHCTh}l.

OcTopmKHO cTynaiłTe B TpaBy.

Ka)I()J.hlił JIHCT - :no MOp,n:olfKa JIHCMł...

BoT 3eMJI}I, Ha KOTopoił :>ł<HBy.

nHchl CCOp}ITC}I, JIHCbl TOCKYIOT, JIHChl npa3.LJ:HYIOT, nJialfYT, llOIOT ...

[ ... ] ... Ho B necy, y cocHoaoro axo.na, KTO-TO BepHT B Hero H~By ...

HHlfero He nonmnelllh:

npHpo.n:a!

BoT 3eMJI}I, Ha KOTOpoił )f(HBy1.

Ten - wydawać by się mogło - nieskomplikowany obraz poetycki, poddany

szczegółowej analizie, można rozszyfrować jako alegorię ludzkiego istnienia na ziemi. Zarówno w tym, jak i wielu innych wypadkach wykorzystanie motywu przyrody nie ogranicza się u Okudżawy do tradycyjnej w literaturze funkcji pejzażu, ale stanowi niejako wstęp do dalszych rozważań poety - szukania odpowiedzi na pyta-

1 E. 0Ky,n:)f(aBa, BeceflblU 6apa6aHUJUK, MocKBa 1964, s. 30.

(2)

92 Aleksandra Urban-Podolan

nia natury uniwersalnej, i to głównie na drodze przeprowadzania analogii czy też

ustalania zależności pomiędzy życiem przyrody i życiem człowieka. Już dwa pierwsze wersy: "OceHh paHHRR. l llaAaJOT JIHCThR." - wprowadzają nastrój zadu- my nad starością, przemijaniem ludzkiego losu, zmianą pokoleń - uporządkowa

nym analogicznie do pór roku w przyrodzie. Poeta wykorzystuje tu stosunkowo czytelną symbolikę, sięgającą swymi korzeniami do Biblii² i rozpowszechnioną szeroko w literaturze i sztuce europejskiej. Przyrównanie ludzi do liści znajduje swoje uzasadnienie także w tradycjach Dalekiego Wschodu, m.in. w wyobrażeniu

ludzi w postaci pęku liści³. Takie ukierunkowanie interpretacyjne jest motywowane dodatkowo zastosowaniem przez poetę podwójnego zabiegu stylistycznego - połą

czenia animizacji (liść-lis) i personifikacji (lis-człowiek), zrealizowanej poprzez

użycie czasowników: ccopRmcR, mocKyiOm, npa30Hy10m, 1Vla11ym, no10m, dla uzyskania zbiorowego obrazu ludzi - odmiennych od siebie, różnorodnych, wraz z ich codziennymi troskami i radościami. Istotne przy tym, iż smutną prawdę o przemija- niu traktuje poeta jako naturalną kolej rzeczy, sprawiedliwy porządek ustanowiony przez przyrodę, która wynagradza to człowiekowi otaczającym go pięknem, stąd -

dominujący w wierszu nastrój optymizmu i niekłamanego zachwytu: "HlrLJero He nomnnewb: l npHpo)J;a! l BoT 3eMJIR, Ha KOTopoił )I(HBy".

Jakże wiele goryczy i rozczarowania w zestawieniu z cytowanym fragmentem niesie wiersz*** IloKa e14e JICU3Hb He nozacfla ... ze zbioru Jan OJICUOaHwt (1996):

( ... ] KaK 6LIJIO 6LI BCe npeKpaCHO Ha :noii 3eneHOH 3eMne, Kor,na 6LI He rp.si3HLie nanLI, HenpaBLIH seprnamHe cy.n, He 6paHHLie KpHKH, He 3aJinLI,

~ 4

He CJ1e3bl, liTO ^pelłKOHTeKYT

-w którym uporządkowany ład przyrody zastąpiony zostaje porządkiem ludzkim-

pełnym niesprawiedliwości i krzywdy.

Rozczarowanie poety⁵jest tym bardziej bolesne, iż na poszczególnych etapach swojej twórczości Okudżawa niejednokrotnie występował jako gorący orędownik i

2 Por.: "Wszelkie ciało zwiotczeje jak [ ... ] liście na drzewie zielonym. Jedne rosną a drugie

opadają" (Eklezjastyk 14,18); "Wszyscy więdniemy jak liście" (Izajasz 64,6) i in. Cyt. wg:

W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 204.

3 Zob. ibidem.

4 E. 0Ky ,n)f{asa, ]aJl o:JICuOaHufl, HH)f{HHH Hosropo.n 1996, s. 13.

5 Utożsamienie poety z jego podmiotem lirycznym, zarówno w tym wypadku, jak i w kolej- nych, jest w pełni świadome i uzasadnione, jako że sam Okudżawa niejednokrotnie podkreślał

osobisty charakter swojej poezji i zawartych w niej przemyśleń, np.: ".s~ nLITaiOcL paccKa3aTL o ce6e HJIH no,neJIHTLCSl CBOHMJ.ł BneąaTJleHH.s!MH 06 OKpy)f{aiOIUeH ,neHCTBHTeJlLHOCTH" (.6. 0Ky- .L()f{aBa, J/ ^HUKoMyHU'łezo He Ha6fl3bl6aJl ... , MocKBa 1997, s. 57).

(3)

rzecznik przyrody, sławiąc jej życiodajną siłę i dobroczynny wpływ na człowieka i jego otoczenie, ale także próbując uświadamiać rolę ludzkiej ingerencji w kształto

waniu środowiska naturalnego, wraz z płynącymi stąd korzyściami i niebezpieczeń

stwami. W tym miejscu warto zacytować dwie jakże odmienne w swojej wymowie miniatury poetyckie:

***

CKOJihKO c).leJtaHo pyKa~m y,nHBHTeJibHbiX Kpacor!

Ho pyKaM noKa ).laJie'łe .LlO upOH3HTeJII.HhiX BhiCOT, ,1\0 6o:>KeCTBeHHOH, H Be"'IHOH, H HeTJieHHOH KpaCOTbl, l.łTO C06Jia3HOM K HaM CTeKaeT C He,!\OCTynHOH BbiCOTbi⁶.

***

PaJse n es - uap1. Jsepeił? ąenoseK - uapL 3Bepeił.

BoT oH BI.Iił,ueT c yrpa H3 KBapTHpbi caoeił,

OH nocMOTpHT KpyroM, ynM6HeTCJI ...

l(eJII.IH MHp nepe).l HHM CO.LlpOrHeTCJI 7 .

W świetle zasygnalizowanej problematyki zacytowane utwory nie wymagają

dodatkowego komentarza. Warto jednak zwrócić uwagę na dwa zabiegi stylistyczne zastosowane przez poetę w poszczególnych wierszach. W pierwszym z nich na

podkreślenie zasługuje podwójna konkretyzacja abstractum: l. skonkretyzowanie Boga jako twórcy doskonałego świata⁸, 2. przeniesienie cech boskich na przyrodę, deifikacja natury - wszystko to w zestawieniu z konstruktywnymi (choć bliżej nie- sprecyzowanymi) przejawami działalności człowieka. W drugim wypadku nato- miast, w celu uzyskania obrazu nacechowanego pejoratywnie, został zastosowany zabieg będący w pewnym sensie odwróceniem personifikacji, zniżający człowieka

do kategorii świata zwierzęcego.

Ryszard Radziuk, analizując problem "człowiek i przyroda" w twórczości Mi-

chaiła Priszwina, pisze:

Priszwin stale podkreśla zależność człowieka od natury. Świat przyrody nie jest pasywnym

środowiskiem człowieka, dowolnie przez niego kształtowanym i dostosowywanym do własnych

potrzeb. Przyroda aktywnie oddziałuje na człowieka, przy czym jest to oddziaływanie wielostron- ne i, w zasadzie, pozytywne. [ ... ] Pisarz [ ... ] eksponując niezwykle ważną rolę przyrody w życiu

człowieka, chciał uświadomić swoim czytelnikom konieczność jej ochron/.

6 Idem, floceRUJaemcfl ea.M, MocKsa 1988, s. 105.

7 Idem, MUfloemu cyób6bz, MocKsa 1993, s. 73.

8 Potraktowanie Bogajako pojęcia abstrakcyjnego jest w przypadku Okudżawy uzasadnione

światopoglądem poety - zdeklarowanego ateisty: "» aTeHCT. 5I C'łHTaiO, 'łTO s JTOM MO» sepa, H SI

xoąy, 'łT06hi MeHSI Ja JTO ysa)l(aJIH TaK )!(e, KaK SI ysa:>KaiO BCJIKOro sepylOmero ąenoseKa"

(li. 0Ky.Ll)l(asa, H HUKoMy ... , s. 277).

9 R. Radziuk, Człowiek i przyroda w twórczości Michaiła Priszwina, [w:] Człowiek i przyro- da w literaturze rosyjskiej, red. K. Prus, Rzeszów 1995, s. 54.

(4)

Podobne przesłanie - tym razem ujęte w formę przekazu lirycznego - znajdu- jemy u Okudżawy, który w wierszu Mapm ee!lwwoywnbzu, otwierającym zbiór o tym samym tytule ( 1967), przyzywa:

,ll.aaałfre He 6y,n:eM o6mKaTh COCHOBblX 6a6oK H eJIOBblX BHy'łeK, OOKa OHH

,n:pyr ,n:pyra y'łaT,

KaK no,n: OTKphiThiM He60M MapT pO)f(aTb!

[ ... ]

... Jlec He KOH'IaeTCSI.

H no.n: ero pyKoił JieCHHK Ka'łaeTCSI,

~ 10 KaK JIHCT OOCJIYUlHhiH ...

W tym jakże subtelnie wyrażonym, acz wyrazistym apelu, w celu zwiększenia siły oddziaływania na czytelnika poeta ponownie wykorzystuje rozbudowaną meta-

forę, otrzymaną wskutek kumulacji szeregu uosobień- zasygnalizowanych już w tytule wiersza i znajdujących swoje rozwinięcie w cytowanym fragmencie. Auten-

tyczności zaś i emocjonalności przydaje wierszowi jawne utożsamienie poety z jednym z jego bohaterów: "CTOM.T necHM.K l y Hero-l M OM. rml3a M. pyKM."¹¹^•

Powracając do kwestii pozytywnego oddziaływania przyrody na człowieka, należy zauważyć, że motyw ten pojawia ^sięu ^Okudżawyniejednokrotnie, ^niosąc zawsze silne, choć różnie ukierunkowane ładunki emocjonalne. Przykładowo: w wierszu ^Becna ze zbiorku Ap6am, Mou Ap6am (1976) dzięki nagromadzeniu chwytów stylistycznych w obrębie jednej strofy zamykającej utwór: 1. paralelizmu, 2. potrójnej personifikacji, 3. wykrzyknienia wyrażającego radość, zachwyt itp. - poeta buduje radosny, pełen optymizmu nastrój budzącej się do życia po zimie przyrody, nastrój współodczuwany i współprzeżywany przez ludzi:

Hacna)f(Jl:aeTcSI MaeM npHpo,n:a, JBepb a necax H JBeJ,n:a a He6ecax;

H HJ caMoro cep.n:ua Hapona BhipbiBaeTCSI nonroe «ax!» 12.

W innym wierszu -

***

HblHIJe Jl :JICuey omweflbHUKOM ze zbioru 3aJl o:JICu- oanUJZ ( 1996) - powrót na łono natury łączy się z kolei ze smutną refleksją o prze- mijaniu, chorobie, bliskości i nieuchronności śmierci:

10 E. 0Ky,n:)f(aaa, Map m eelluKooyz.uHblU, MocKaa 1967, s. 8.

11 Ibidem, s. 7.

12 Idem, Ap6am, Mou_Ap6am, MocKaa 1976, s. 77.

(5)

HLIHlłe SI )KHBY OTUJeJILHHKOM Me)K OCHHHHKOM H eJILHHKOM, [

...

^]

H MOH TenoxpamrrenH - He .ll.PY3hSI H He pO)J.HTeJlH - COJIHU.e, 803)J.yx H BO.LJ.a . 13

Nie bez przyczyny u schyłku swej drogi życiowej poeta zwraca się ku żywio

łom i pierwiastkom pierwotnym: słońcu - źródłu energii i mocy życiowej ¹⁴, powie- trzu-elementowi niezbędnemu do życia każdej żywej istoty¹⁵, i wodzie - źródłu życia, odrodzenia ducha i ciała¹⁶, wodzie z jej zbawczą siłą i odmładzającym dzia- łaniem17.

Ów powrót na łono przyrodyjest u Okudżawy tym bardziej wymowny, że już we wczesnej twórczości wskazywał na inne elementy pramaterii - niebo i ziemię, nadając im rangę najważniejszych nauczycieli człowieka. W wierszu *** LfelloeeK cmpeMumcRe npocmomy ... ze zbioru Mapm ee!luKoóywHblU (1967) czytamy:

[ ... ] lJ:eJIOBeK CTpeMHTCSI B npOCTOTy

'łepe3 BhiCOTy.

fnaBHMe ero Y'łHTeJIS~ - He6o H 3eMJIS~ ¹⁸^.

W cytowanym fragmencie poeta ponownie stosuje zabieg personifikacji, który realizuje się tu w dwojaki sposób: l. bezpośrednio - poprzez użycie rzeczownika y'lumellJl, i 2. niejako pośrednio - dzięki zastosowaniu wielkich liter w wyrazach He6o i 3eM!ZJl. Dobór tych właśnie elementów Wszechświata nie jest z pewnością

przypadkowy, ale ma na celu uświadomienie człowiekowi jego pierwotnej przyna-

leżności - a zarazem stałej zależności od świata przyrody - przy czym uzyskują one w tym wierszu niejako rangę bóstwa, wyrażoną zarówno w słowie Bbzcoma, jak i

odwołaniu do mitologicznej symboliki Ziemi - dawcy życia, i Nieba - porządku

świata¹⁹, złączonych w nierozerwalną harmonijną całość. Znamienne przy tym, iż u

Okudżawy jest to jedność wzajemnie uwarunkowanych przeciwieństw, której gene- zy można się doszukiwać zarówno w mitologicznych wyobrażeniach o Niebie - zasadzie męskiej, aktywnej, duchowej, i Ziemi-łączącej się z zasadą żeńską, pa-

13 Idem, 3aJl ... , s. 5.

14 Zob. W. Kopaliński, op. cit., s. 387.

15 Zob. ibidem, s. 335.

17 Zob. M.M. MaKOBCKHH, CpaeHumeJlbHblU cfloeapb MuljJoflocu'łeCKou CUMBOJluKu e UHOoe- BponeucKux Jl3blKax. 06pa3 Mupa u MUpbl o6pa3oe, MocKBa 1996, s. 76.

18 E. OKy.LJ.JKaBa, Mapm ... , s. 9.

19 Zob. W. Kopaliński, op. cit., s. 251,494.

(6)

sywną, materialną²⁰, jak również w przesłankach o rodowodzie biblijnym, ukazują

cych niebo i ziemię jako przeciwieństwa - świat niewidzialnych duchów i nasze codzienne otoczenie²¹^.Wyraz tym poglądom daje poeta w wierszu

***

He CO!lbJO- mcR HUKozoa 3UMbl Oo!lzue u Rema ... ze zbioru llocBR.Uf.aemcR BaM 1988):

He COJlł>IOTC.lł HHKOr.na 3HMbl .llOJlrHe H JleTa:

y HHX pa3Hble npHBI>JlłKH H COBCeM HeCXOii<HH BH.ll.

[ ... ]

HeH3MeHHO snepe.UH .nse .nopom -Ta H :na, 6e3 KOTOpDIX HeB03MOii<HO, KaK 6e3 He6a H 3eMJ1H22

.

W kręgu tej tematyki pozostaje również wiersz

***

3eMJZR U3pbzma BKpUBb u BKOCb .•. z tego samego zbioru, w którym Okudżawa po raz kolejny sięga do genolo- gii człowieka, wykorzystując motyw Matki Ziemi. Tragiczny w swej wymowie wiersz rozpoczyna poeta ponurym obrazem ziemi - doszczętnie zrujnowanej wskutek niekończącej się walki człowieka o prymat w świecie, i konstruuje utwór na zasadzie kontrastu między kategorią dobra ludzkości, doniosłością problemów o znaczeniu ogólnoludzkim, a błahością i nikczemnością egoistycznych jednostkowych dążeń, między bezmiarem i niespożytością zasobów natury i nikłością, efe-

merycznością ludzkiego istnienia na ziemi. Przy czym dla przydania większej emo-

cjonalności wierszowi poeta oddaje głos samej Ziemi - cierpliwej i wyrozumiałej,

troskliwej i pełnej miłości, która, jak matka, z pewną dozą ironii i politowania ob- serwuje naiwne i krótkowzroczne w swych poczynaniach dzieci:

21 Zob. ibidem, s.· 494.

3eMJ1Jł H3pb1Ta BKpHBI> H BKOCI>.

Ee, CKB031> BbiCTpenhi H neHI>e, .lł cnpaumsa10: «KaK TepneHJ>e?

XsaTaeT? He o6opBa.JIOCh BhiCllYliiHBaTb BCe HaWH 6pe.UHH O TOM, KTO nepBblH, KTO nOCJle.llHHH?»

0Ha MHe wen'łeT rop.lł'ło:

«51 sac il<aJleiO, .nypa'łhe.

noKa Bhl TOfl'łeTeCh B KpOBH, noKa .npyr .npyry rnoTKH pseTe, SI BCSI B Tpesore H B 3a60Te.

H3HeMoraiO oT 11106BH.

3epHO Cfla.JIHTe - MOpeM TpaB B30H.llY Ha.Ll MOpOM H pa3pyxoił,

22 O. 0KY.llil<aBa, Iloc6JlUfaemcJl ... , s. 100.

(7)

'łT06 6hJJIO 'łeM HaflOJIHHTh 6p10XO, noKyna cnopHTe, KTO npaa ... »

MM ace - TpH6yHM, cMeJih'łUKH, ace JJ.JI.sl caepmemdł HapoJJ.HJIHCh, a J].Jl.sl HCC - 030pHHKH,

'łTO nonpoeTy OT pyK OT6HJIHCh.

M1>1 )J.JUł Hee KaK .lleTBopa, lJTO cpe.llh .nsopa .npyr .llpyra BaJIHT H BC.siK CBOH HrpyliiKH XBaJIHT ...

KaKa.s~ rnyna.s~ Hrpa!²³

Podsumowując całość rozważań, należy zauważyć, iż zaprezentowane przy-

kłady, choć nie wyczerpują wszystkich motywów przyrody występujących w poezji

Bułata Okudżawy, ilustrują obecność tej tematyki na przestrzeni całej twórczości

poety. Przy tym dowodzą one zarówno świadomości nierozerwalnej więzi człowie

ka z naturą, jak i głębokiego zakorzenienia światopoglądu poety w tradycjach kultury śródziemnomorskiej i kręgu kulturowym chrześcijaństwa, rozumianych nie w ich

wąskim religijnym sensie, lecz jako duchowa spuścizna kultury w jej uniwersalnym

ujęciu.

23 Ibidem, s. 58.