Ewolucja struktury agrarnej i jej skutki społeczno-ekonomiczne w Niedrzwicy Kościelnej w okresie od XVIII w. do 1975 r.

Kazimierz Drączkowski

Ewolucja struktury agrarnej i jej

skutki społeczno-ekonomiczne w

Niedrzwicy Kościelnej w okresie od

XVIII w. do 1975 r.

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 267-306

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 19 SECTIO H 1981/82

Zakîad Historii Gospodarczej i Myśli Ekonomicznej

' ^ Wydziału Ekonomicznego UMCS

K a z i m i e r z D R Ą C Z K O W S K I

E w olucja struktury agrarnej i jej skutki społeczno-ekonom iczne w N iedrzw icy K ościelnej w okresie od X V III w. do 1975 r. Эволюция аграрной структуры и ее общ ественн о-эконом ические последствия

в Н едж в и ц а-К осц ел ь н е в период X V III век — середина 70-х годов X X века The E volu tion of th e A grarian S tructure in N ied rzw ica K ościeln a in th e P eriod

from th e 18th cen tu ry to 1975 and its Socio-E conom ic C onséquences

C H A R A K T E R Y STY K A W SI

N iniejsze opracow anie przed staw ia w zarysie historycznym ew olucję s tru k tu ry ag rarn ej wsi N iedrzw ica Kościelna na tle w ojew ództw a lu ­ belskiego i k ra ju . Celem jego jest prześledzenie procesu kształtow ania się s tr u k tu ry ag rarn ej i jej następ stw społeczno-ekonom icznych w okre­ sie feudalizm u i kapitalizm u, a także skonfrontow anie z obecną rzeczy­ w istością w Polsce Ludow ej oraz uchw ycenie związków i współzależności zachodzących m iędzy różnym i procesam i w badanej m iejscow ości w po­ rów naniu z innym i m ik ro- i m akroregionam i.

po stęp u jąca u rb an izacja k ra ju w yw ołuje nowe zjaw iska w sferze sto ­ sunków społeczno-ekonom icznej s tru k tu ry wsi, a w szczególności w jej stru k tu rz e ag rarn ej i zawodowej. K w estie te zarów no w teorii, jak i w p rak ty ce były i są tru d n e do rozw iązania. Dlatego też ab sorbu ją one od w ielu lat ekonom istów , socjologów, historyków i polityków . Poznanie niektóry ch tych problem ów jest właściwie celem niniejszego o p ra ­ cowania.

P rob lem atyk a ta w skali k ra ju jest szeroko om aw iana we w spółczes­ nej publicystyce i literatu rze. W w ielu jed nak pracach spotyk a się czę­ sto duże rozbieżności. Odnosi się w rażenie, że szereg problem ów nie jest dostatecznie rozstrzygniętych. Najczęściej k o ntrow ersyjne są p u n k ty w i­ dzenia na kw estię ag rarn ą oraz drogi i form y socjalistycznej p rzebu d o­ wy wsi.

Jak k o lw iek ogólny dorobek lite r a tu r y przed m io tu na te n tem a t jest w Polsce duży, to jed n ak uw aga badaczy koncentrow an a jest głównie na p roblem ach ro zp atry w an y ch w m akroskali. N atom iast dorobek b a­ daw czy dotyczący szczegółow ych badań w m ikroskali — wsi, jest w Pol­ sce, a zw łaszcza w regionie lubelskim niew ielki.

W ydaje się, że rozw iązanie w ęzłow ych problem ów w s tru k tu rz e a g ra r­ nej i przeobrażen iach społeczno-ekonom icznych wsi może n astąpić po dokonaniu k o n k retn y c h badań społeczności lokalnych (w m ikroskali) w ujęciu h istorycznym , ekonom icznym i socjologicznym. Dotychczasowe prace in sp iru ją do intensyw nego prow adzenia dalszych badań oraz roz­ szerzenia bazy źródłow ej w ty m zakresie.

Głów ną podstaw ą źródłow ą opracow ania ew olucji s tru k tu ry ag rarn ej w badanej wsi od X V III stulecia do la t siedem dziesiątych XX w. (1975 r.) były m a te ria ły W ojew ódzkiego A rchiw um Państw ow ego w Lublinie (WAPL), A rchiw um B iura N otarialnego, a także ^m ateriały rękopiśm ien­ ne zn ajd u jące się w Urzędzie G m innym N iedrzw icy K ościelnej, Urzędzie M iasta L u b lin a i W ojew ódzkim oraz innych in stytucjach.

W p rac y k orzystano z m ateriałó w staty sty czn y ch opracow anych w spi­ sach pow szechnych z r. 1876, 1916, 1921, 1931, 1946, 1950, 1960, 1970, rocznych spisach ro lny ch oraz w rocznikach staty styczn ych.

W badaniach przem ian zachodzących obecnie w s tru k tu rz e ag rarn ej podstaw ow ą m etodą grom adzenia m ateriałó w b y ły w yw iady prow adzone na podstaw ie ankiet. M etoda ta stanow i w y próbow any system socjolo­ gicznych i ekonom icznych dociekań dotyczących przem ian s tru k tu ry a g ra rn e j, dokonujących się pod w pływ em in d u strializacji i u rban izacji

regionu lubelskiego i k ra ju .

W ieś N iedrzw ica K ościelna położona jest na W yżynie L ubelskiej w po­ łudniow ej części w ojew ództw a lubelskiego. Składa się z kilku części. Z a­ budow a n iek tó ry ch je s t zw arta, n ato m iast kolonii rozproszona. T eren te n jest zaliczamy do n ajcieplejszy ch w woj. lubelskim , p rzeto okres w ege­ tacji, ta k isto tn y d la p ro d u k cji roślinnej, jest tu dłuższy niż w e w schod­ niej i północnej części regionu lu b e lsk ie g o .1

G leby w N iedrzw icy są średniej jakości. Podstaw ow ą ich gru pę s ta ­ nowią bielice w ytw orzone na piaskach, glinach i lessach. W edług danych geodezyjnych, jest 39,5% gleb dob rych od I do III klasy, 45,6% gleb średnich klasy IV i 5,4% gleb słabych k lasy V. Pozostałe 9,5% pow ierzchni g ru ntó w to lasy, w ody, drogi i nieużytki. N iedrzw ica K ościelna m a gleby

1 A. C h a ł u b i ń s k a , T. W i l g a t : Podział fizjo gra ficzn y woj. lu b elsk iego , Lublin 1954 oraz W ojew ódzki Z arząd G eodezji — re je s tr z 1962. W ieś N iedrzw ica leży na w ysokości 215 m nad poziom em m orza. Ś red n ia w ieloletn ia dobow a tem p e­ ra tu ra p ow ietrza w ynosi 7,8°C , a średnie w ieloletnie opady roczne wynoszą 511,9 m m .

E w olu cja struktury agrarnej... _{2 6 9}

nieco słabsze niż jej gm ina i były pow iat oraz nieznacznie lepsze od średnich gleb w ojew ództw a. Od historycznych początków Lubelszczyzny do dziś przy roda i w a ru n k i geograficzne znacznie się zm ieniły. K lim at był nieco cieplejszy i suchszy niż obecnie. Szata roślinna znacznie różniła się od obecnej (polno-leśna w przeciw ieństw ie do daw nej leśnej). Ja k podają źródła, na lessowych teren ach południow ej Lubelszczyzny pierw si m ieszkańcy pojaw ili się w okresie neolitu.

Lubelszczyzna w okresie w czesnośredniow iecznym , (m iędzy VI a X III w.) była teren em bardzo słabo zaludnionym , p o k ry ty m rozległą puszczą. W początkach p ań stw a polskiego zaledw ie 5 do 10% pow ierzchni w ykorzystyw ano do celów rolniczych, a tere n y leśne obejm ow ały 82,5 do 87,5%. Średnia gęstość zaludnienia na 1 km 2 w ynosiła 1,5 o so b y .2 W N iedrzw icy n astąp iły także bardzo duże przeobrażenia fizjograficz­ ne tere n u . M iały one m iejsce szczególnie w pierw szej połowie X IX w. w zw iązku z rozw ojem gospodarczym ziem polskich. P rzedstaw ia to ta ­ bela 1.

Tab. 1. Struktura u żytk ow an ia gru n tów w N ied rzw icy K ościeln ej i w w oj. lu b elsk im w latach 1824— 1827 i 1970

S tructure of th e u tiliza tio n of arab le lands in N ied rzw ica K o ścieln a and in L ublin vo iv o d esh ip dm 1824— 27 and 1970

Rok M iejscow ość

u ż y tk i ro ln e h 8 3e- f-la sy |j o’ H 8 łą k i, g-p a st w is -ka S ,_{TO O}' in n e 3 d r o g i, 5 . z a b u d o ­ w a n ia Średnia gęstość zalu d n ien ia na 1 k m2 1824 w o j/lu b e ls k ie 56,0 36,0 4,4 3,6 25,5 1827 N ied rzw ica K ościeln a 61,0 20,0 9,0 10,0 39,0 1970 w oj. lu b elsk ie 71,7 20,1 3,4 4,8 107,8 1970 N iedrzw ica K ościeln a 76,1 10,6 3,1 10,2 112,0

Ź r ó d ł o : D ane dla w oj. lu b elsk ieg o z lat 1824 i 1970 zaczerpnięto z pracy H. M a- ruszczaka: Ś r o d o w is k o przyrodnic ze..., 53. D ane dla N ied rzw icy z r. 1827 ze S ł o w n i ­

ka geogra fic zn ego, t. V II. D ane dla N ied rzw icy z 1970 r. zaczerpnięto ze spisu r o ln i­

czego znajdującego s ię w W oj. U rzędzie S ta ty sty czn y m w L ublinie.

Dane porów naw cze w skazują, że ju ż w r. 1827 w N iedrzw icy był w yż­ szy odsetek u p raw ian ej ziemi, znacznie w iększy stopień zaludnienia i z u r­ banizow ania niż w woj. lubelskim . F a k t te n św iadczy o ty m , że działal­ ność człow ieka była tu wcześniejsza niż na innych tere n ac h w ojew

ódz--- , j

2 H. M a r u s z c z a k : Ś r o d o w is k o p r z y r o d n ic z e L u b e l s z c z y z n y w czasach p r a ­

tw a lub b ardziej zintensy fik ow an a. W ynikało to być m oże z k o rzy stn iej­ szego położenia geograficznego i lepszych w aru n k ó w glebow ych. J. K a­ m ińska w sw ych badan iach u sta liła , że 66% osad w czesnośredniow iecz­ nych u sy tu ow ało się na glebach najlep szych — od I do IV kategorii (bielice). 3

W okresie o statn ich 150 la t ogólna pow ierzchnia uży tkó w rolnych w N iedrzw icy pow iększyła się o ponad 15%. Z m niejszył się n atom iast udział łąk i p astw isk o blisko 6% i lasów o 10%, a średnie zaludnienie w si na 1 k m 2 w zrosło praw ie trz y k ro tn ie. O dsetki te w p oró w n aniu z danym i woj. lubelskiego w skazują, że p e n e tra c ja człow ieka w procesie przeo b ra­ żania p rzy ro d y i gospodarki rolnej była rów nież i w ty m okresie w ięk­ sza niż w w oj. lubelskim . Tak u k ształto w an a s tr u k tu ra g ru ntów w N ie­ drzw icy nie je st więc pom yślna z uw agi n a bardzo m ałą ilość łąk i p a st­ w isk oraz niski odsetek lasów. U dział łąk i pastw isk, k tó ry m a d ecyd u ­ jące znaczenie dla hodow li, w ogólnej s tru k tu rz e użytków’ w N iedrzw icy je s t m niejszy od w skaźnika dla całego woj. lubelskiego. Jeszcze większa różnica dzieli tę w ieś od w ojew ództw a pod w zględem stopnia zalesie­ nia teren u . Ma to szczególnie u je m n y w p ły w na rozwój całok ształtu p ro ­ du k cji rolniczej.

P ow ierzchnia w szystkich g ru n tó w w badanej wsi w latach 1827— 1970 zw iększyła się z 1241 h a do 1414 ha. 4 W ieś ta od w ielu la t rozw ija sze­ roką działalność społeczno-gospodarczą i prow adzi in ten sy w n ą produkcję rolną, sp ecjalizu je się w hodow li bydła i trzo d y zarodow ej oraz w p ro ­ d u k c ji tow aro w ej żyw ca i m leka. W 1975 r. uzyskała plony 4 zbóż w y ­ noszące 34 q z 1 ha. O bsada bydła na 100 h a w ynosi 90 szt., a trzody około 200 szt. Obecnie w w yniku urb an izacji i in d u stralizacji regionu lu ­ belskiego i k ra ju p rzek ształca się w zbiorowość w ielozaw odow ą i w ielo- środow iskow ą.

K SZ T A Ł T O W A N IE SIĘ ST R U K T U R Y A G R A R N E J W O K R ESIE FEU D A LIZM U Z asadniczym elem en tem określającym s tr u k tu rę a g ra rn ą jest: liczeb­ ność i wielkość g ospodarstw rolnych, sposób gospodarow ania, rozm iary p ro d u k cji i k onsum pcji, refo rm y ag rarn e, m ig racje oraz kształto w an ie się różnych g ru p i sił społecznych n a wsi.

S tru k tu ra o g rarn a n ie jest w ielkością sta łą . Zm ienia się ona w raz ze zm ianam i polityczn ym i i społeczno-gospodarczym i zachodzącym i w ca­ łym k ra ju . W w a ru n k a ch polskich s tr u k tu ra a g ra rn a podlega n ie u sta n ­

3 J. K a m i ń s k a : G r o d y w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e z i e m i P o ls k i ś r o d k o w e j na

tle o s a d n i c tw a , Ł ódź 1953, s. 178.

4 P rzy czy n ą zm ian w p o w ierzch n i b y ła (praw dopodobnie) n ied o k ła d n o ść p o­ m ia ró w lub zm ia n y a d m in istra cy jn e.

E w olu cja struktury agrarnej.., 271

nym przem ianom . Dzieje ak tu aln ie ukształtow anej s tr u k tu ry ag rarn ej w Polsce sięgają pierw szych wieków naszej państw ow ości. W XIV w. zaczęły tw orzyć się gospodarstw a folw arczne, k tó re w XV w. ogarnęły cały k raj. R. Jabłonow ski podaje, że o ile jeszcze w XV w. fo lw ark i s ta ­ now iły tylko 1/5 część gruntów , to już w XVI w. zajm ow ały połowę ich, a w końcu XVI w. chłopi całkow icie zam ienili się w chłopów pańszczyź­ nianych. 5

Najnow sze badania przeprow adzone w powiecie lubelskim w ykazują, że m ają tk i szlacheckie posiadające pow yżej 500 łanów sk u p iły w XV w. zaledw ie 13% ziem i chłopskiej, a pod koniec XVII w. już 42%. 6 W ow ym okresie n astąp iła w całym k ra ju silna k o n centracja ziemi w rękach bo­ gatej w a rstw y szlacheckiej, czego w ynikiem było twTorzenie się la ty fu n - d ió w .7 Jed ny m z podstaw ow ych czynników w pły w ający ch na p rzy śp ie­ szenie pow staw ania gospodarki folw arczno-pańszczyźnianej w Polsce było usankcjonow anie p raw n e tego procesu przez szlacheckie s e jm y .8

W N iedrzw icy K ościelnej, ja k dow iadujem y się z dostępnych źródeł archiw alnych, dobra ziem skie należały już w XV w. do szlachty posia­ dającej poddanych chłopówT oraz folw ark. Pierw sza źródłow7a wiadomość o w łaścicielach dó br w N iedrzw icy pochodzi z r. 1409. W ieś ta należała w latach 1400— 1488 do rodu M rochnów. W n astęp ny ch lata ch lista róż­ nych w łaścicieli dó b r staw ała się coraz dłuższa. W ystępow ały tu m. in. rody szlacheckie: K orzeniow skich, Bielskich, R ybczew skich, Jęd ry sk ich , R ybkow skich, K otarskich, Górskich, M otowskich, B ranickich, Gałęz.ow- skich, Sielskich, G roniedzkich, Sobieszczańskich, Leszczyńskich, C zarniec­ kich, D łuskich, Grabow skich, Stam ow skich, M azurkiew iczów i i n . 9 W y­

5 R. J a b ł o n o w s k i : W iejska ludność bezrolna, „R oczniki S o cjo lo g ii W si”,

1938, t. III, s. 123— 124.

6 W. R u s i ń s k i : Rozwój gospodarczy ziem polskich, W arszaw a 1969, s. 128— 129.

7 R. O r ł o w s k i : D zieje d ó b r O rd yn acji Z am o jsk iej do ko ńca R zeczy po sp o­ litej S z la ch eck iej, „A nn. U niv. M ariae C u rie-S k ło d o w sk a ”, sect. F, v o l. X X II, L u b lin

1968, s. 146— 149.

8 A. Ś w ięto ch o w sk i w y liczy ł, że w okresie istn ien ia feu d alizm u w P o lsc e p a ń ­ szczyzn a ciągle w zrastała, czego d ow od em było u ch w a len ie przez szla ch tę 60 k o n ­ sty tu cji „o zb iegłych k m ieciach ” oraz o ob ciążeniach ch ło p ó w 120 p ozycjam i dar- m och y i n iew oli; p odaję za B. G ołęb iow sk im i Z. G rzelakiem : M łode p o k o len ie wsi Polski L u d o w ej, W arszaw a 1969, s. 20.

8 L. B i a ł k o w s k i : N ajstarsze zapiski ziem skie lu b elsk ie z r. 1409. T eki arch iw a ln e nr 7, W arszaw a 1961; sygn . nr s. 27— 32, 35, zapiska 220, s. 45 oraz 309, s. 54— 60 oraz L u b els k a K sięga P odkom orska X V w., L u b lin 1934, sygn . s. 2, 4,

6, 9, 17, 27, 37; (W APL) K sięga Z iem sk a L u b elsk a RMO, sygn . 10, K 144 oraz 10 K 114, W A PL; Z espół A k t „L ubelskie G rodzkie RM O” sygn . nr 159 (21317), nr 134, K 1097 nr 138 (21296), K 389 nr 134 (21292), K 1088, (K sięg a Z iem sk a L u b els k a RM O) 123, K 730 nr 138 (21296), K 385—388 nr 159 (21317), K 59— 61 oraz nr 152

m ienione ro d y szlacheckie w większości b y ły zam ożne i w pływ ow e. W śród ich przedstaw icieli jed n ą z najb ard ziej znanych osobistości w k ra ju był w łaściciel dó b r n iedrzw ickich Tom asz D łuski (1713— 1800). (Pełnił on fu n kcję podkom orzego lubelskiego. Był dobrym p raw n ik iem i łacinnikiem w T ry b u n a le L ubelskim , re je n te m grodzkim . B rał a k ty w n y udział w se j­ m ikach i sejm ie, blisko w spółpracow ał z F am ilią (C zartoryskim i i L ubo­ m irskim i). W ybudow ał z w łasn ych środków w 1797 r. kościół m u ro w an y w N iedrzw icy). O gólny m a ją te k T. D łuskiego w r. 1787 w ynosił 332 578 zł. W jego skład w chodziły dobra z N iedrzw icy K ościelnej i G utanow a. W u zn an iu zasług za działalność zaw odow ą, praw niczą i p aństw ow ą na rzecz k ró la i fam ilii C zartoryskich T. D łuski pod koniec X V III w. o trz y ­ m ał od A ugusta C zartoryskiego i S tanisław a L ubom irskiego rozległe do­ b ra n a W ołyniu o w arto ści pół m iliona z ło ty c h .10 W śród daw nych w łaś­ cicieli d ó b r N iedrzw icy było w ielu p atrio tó w i bojow ników o niepodleg­ łość P o ls k i.11 W iększość jed n ak z nich pozostaw iła po sobie niekiedy n ie­ chlubną historię.

K w estię k ształtow ania się s tr u k tu ry użytk ow ania ziem i przez wieś, dw ór i p lebanię w N iedrzw icy badano od d rug iej połow y X V III w., na w cześniejsze bow iem u stalen ie s tr u k tu r y w ładania ziem ią przez poszcze­ gólnych u żytkow ników b rak jest do statecznych danych źródłow ych. W szystkie d o k u m en ty arch iw alne, jak : in tra ty , in w en tarze, a k ta proce­ sowe i inne nie z aw ierają danych o pow ierzchni pól poszczególnych u ż y t­ kow ników . Są tylko w zm ianki o chłopach osiadłych na pańskim : półłan n i- kach, zagrodnikach, kom ornikach, c h a łu p n ik a c h .12 Z tego więc w ynika, że szlachta w łasności chłopów do ziem i nie uznaw ała. S. W ojciechow ski w w yliczeniach sta n u posiadania w łasności w w oj. lubelskim w XVI w. (21310); K o m isja d/s w ło śc ia ń sk ic h nr 401, 402, 1627 oraz S ło w n ik geo g ra ficz n y K r ó ­ lestw a P o lsk iego i in n y c h k rajó w słow iańskich, t. VI, W arszaw a 1880, s. 58 oraz t. X V , s. 375.

10 J. D ą b r o w s k i [D unin]: P olski słow nik b io gra ficzn y , t. V, K rak ów 1938— 1946, s. 197— 198 oraz W A PL , sy g n . 507 (21871) S ło w n ik geo gra ficzn y ..., t. X V , s. 376, t. VII, s. 55, t. IV, s. 337 oraz „K sięga In w en ta rza parafii św . B a rtło m ieja w N ie ­ drzw icy K o ścieln ej z r. 1920”. T. D łu sk i d ok u p ił jeszcze w r. 1750 dobra w W oło- so w ie pod K o zien ica m i i p ałac w W arszaw ie. P o b u d o w a ł też rezy d en cję w G u- ta n o w ie.

11 Ś w ia d czą o ty m te k s ty za m ieszczon e na grob ow cach w N ied rzw icy oraz l e ­ gendy. W śród b oh atersk o p o leg ły ch b y li m. in. Jakub L eszczyń sk i, szef b atalion u pułku p iech o ty K s ię stw a W arszaw sk iego, k tóry zgin ął w b itw ie pod B o ry so w em w r. 1812, J ó z e f C zarn ieck i — p u łk o w n ik w o jsk a p olsk iego, K a w a ler O rderu K o ­ rony i K rzyża L egii H o n o ro w ej, od n iósł ra n y w b itw ie pod M azajskiem , w sk u tek których zm arł w r. 1837 w m ajątk u S o b ieszcza n y koło N ied rzw icy .

12 Z tej grupy p od d an ych w N ied rzw icy za ch o w a ły się do dziś nazw isk a z r. 1737: P io sió w , M achajów , Z debów , W oźniaków , K u śm ierzy. W A PL , RMO, sygn . 401—402.

E w olucja stru k tu ry agrarnej... ₂₇₃

o posiadłościach włościan w ogóle nie w spom ina. Na ogólną liczbę 9947 łanów ziemi u p raw n ej (łącznie z folw arkam i) do szlach ty należało w owym okresie 7277 łanów, tj. 72,8%. Reszta należała do dób r królew skich i koś­ cielnych. 13 W owym czasie masowo pow staw ały folw arki, p raw ie cała w ładza n ad chłopam i powszechnie przechodziła w ręce szlachty. K ształto ­ w anie się s tru k tu ry użytkow ania ziemi w badanej wsi p rzed staw ia t a ­ bela 2.

Tab. 2. S truktura u ży tk o w a n ia gru n tów przez w ieś, dw ór, p leb an ię w N ied rzw icy K ościeln ej w latach 1790— 1800, 1876, 1931, 1945

S tructure of th e u tiliza tio n of arabie lands by villa g e, m anor, and rectory in N ied rzw ica K ościeln a in 1790— 1800, 1876, 1931, and 1945

U ż y tk o w ­ n ic y

O gółem p ow ierzch n ia w hektarach

1790 1846 1876 1931 1945 po refo r­_{m ie rolnej} p o w ie r z c h n ia p r o c e n t w st o su n k u do c a ło ś c i g r u n tó w p o w ie r z c h n ia p r o c e n t g r u n tó w w st o su n k u do c a ło ś c i p o w ie r z c h n ia p r o c e n t w st o s u n k u do c a ło ś c i g r u n tó w p o w ie r z c h n ia p r o c e n t w s to s u n k u do c a ło ś c i g r u n tó w p o w ie r z c h n ia p r o c e n t w s to su n k u do c a ło ś c i i g r u n tó w C hłopi 200 17,0 466 33,3 533 40,0 937 70,0 1233 87,8 D w ór 780 64,0 714 51,0 647 48,0 341 25,5 — — P leb an ia 220 19,0 220 15,7 60 4,5 62 4,5 — — Inni — — — — 100 7,5 — — 181 11,2 R azem 1200 100,0 1400 100,0 1340 100,0 1340 100,0 1414 100,0

Ź r ó d ł o : D ane z r. 1790 w yliczon o z intrat W A PL RMO sy g n . 511/21675, oraz A rch iw u m R ządu G ubernialnego L ubelskiego, sygn. 988. D ane z r. 1846 z ta b eli prestacyjn ej, W A PL RMO, sygn. 402. Rep. 14 nr 1856 oraz ze Sło w nik a g e o g ra ficz ­ nego..., tom VII, s. 58. D ane z r. 1876 z akt u w łaszczen iow ych W A PL RMO R ep. 14 nr. 1865— 1914, sygn. 401—402. D an e z r. 1931 w ed łu g G U S, W A PL — Z espół Gm sygn. 92. D an e z r. 1945 w ed łu g sp isu u żytk ów oraz reform y rolnej W A PL , sygn . 300. W pozycji inni w r. 1945 znajdują się u p a ń stw o w io n e la sy — około 100 ha i 181 ha PFZ przeznaczonych dla ośrodka rolnego (obecnie u żytk u je RSP).

Zestaw ienie to w skazuje na absolutną przew agę ilościową posiadłoś­ ci dw orskiej i probostw a nad chłopską na przełom ie X V III i X IX w. D w ór w raz z plebanią m iały w ty m czasie w bezpośrednim posiadaniu 83% ogólnej pow ierzchni gruntów , a chłopi zaledwie 17%. N aw et ta niew ielka własność chłopska była też problem atyczna, poniew aż p ełn a własność chłopska w X V III w. nie istniała już zupełnie. Dopiero po blisko 100

13 S. W o j c i e c h o w s k i : Z a siedlenie szlacheck ie w woj. lu b elsk im w d r u ­ g ie j połow ie X V I w., „R ocznik L u b elsk i”, 1967, nr X , s. 143.

latach stosunek m iędzy dw orem a w sią pod w zględem sta n u posiada­ nia ziem i zaczyna się w yrów nyw ać, z przew agą jed n ak ciągle (o 8%) dw oru n ad wsią. T ak więc od potrzeb dw oru, c h a ra k te ru jego gospo­ d ark i oraz rozm iarów dysponow ania przez niego n a początku absolutną większością ziem i — na przełom ie w ieków X IX i XX blisko o połowę, a w n astęp n y m 30-leciu o ponad 1/3 część — zależał ogólny rozwój wsi, a przede w szystkim jej poziom m a te ria ln y i m oralny. Stosunki w łasnoś­ ciowe d ete rm in o w a ły rów nież zróżnicow anie wsi. Sam i chłopi nie s ta ­ now ili także jed n o litej w a rstw y ludności wsi. Ciekaw ą inform ację na te n tem a t z n a jd u jem y w aktach procesow ych z dnia 15 VI 1790 r., w k tó ­ ry ch są wyliczone poszczególne g ru p y ludności poddanej. W ynika z nich, że w 1790 r. było w N iedrzw icy K ościelnej 46 różnych rodzin, w tym : półłanników — 19 (41,4%), zagrodników — 10 (21,7%), kom orników — 7 (15,2%), chałupników — 10 (21,7%).14 S tru k tu ra społeczna wsi pańszczyź­ nianej w N iedrzw icy nieco odbiegała zarów no od s tr u k tu ry ogólnopol­ skiej, jak i od s tr u k tu ry wsi K ongresów ki. W N iedrzw icy nie spoty kam y km ieci m ający ch pow yżej 1/2 w łóki, podczas gdy w całej Polsce jest ich 20,2%, a w K ongresów ce 50,5%.

W gru p ie km ieci posiadających od 1/3 do 1/2 w łóki, w N iedrzw icy było 53,1% (półłannicy i ćw ierćłannicy), w Polsce g ru p a ta stano w iła 30%, w K ongresów ce zaś 14%. Dane o innych grupach, jak : m ałorolni, bezrolni itd. zbliżone są do dany ch ogólnokrajow ych, a nieco odbiegają od danych K ongresów ki. 15

Cechą c h a ra k te ry sty c z n ą u s tro ju feudalnego jest n ie u sta n n y proces zm niejszania liczby gospodarstw pełn oro lny ch łanow ych, półłanow ych i ćw ierćłanow ych i pow iększania k ateg o rii ludności bezrolnej. Św iadczy 0 ty m fakt, że w okresie przeduw łaszczeniow ym odsetek m ałorolnych 1 bezrolnych w N iedrzw icy w zrósł do 50% ogólnej ludności, na k tó rą sk ła ­ dali się w w iększości zagrodnicy, czeladź i w yrobnicy. W tym sam ym okresie ludność b ezrolna w pow iecie lubelskim stan o w iła 33,8% wobec

14 P o d a ję na p o d sta w ie dan ych źród łow ych — jak w ta b e li 2 oraz W A PL RMO sygn . 21432 dok. 81— 133 oraz sygn . 511/21675. Źródła n ie u śc iśla ją w liczb ach str u k ­ tu ry u ży tk o w a n ia g r u n tó w na p rzełom ie X V III i X IX w . D an e są szacu n k ow e. W edług S ł o w n i k a geografic zn ego..., t. V II, s. 58 p ow ierzch n ia w sz y stk ic h gru n tów na początku X I X w . w N ied rzw icy w y n o siła 1241 ha. Z pod an ej w ta b eli 2 liczby 780 ha p o sia d ło ści d w o rsk iej około 600 ha sta n o w iły lasy, łą k i i p a stw isk a , a tylk o 180 ha gru n ty orne. P o w ie r z c h n ię p o sia d ło ści ch łop sk ich w y lic z o n o na p o d sta w ie za­ sie w ó w w r. 1790, w y k a za n y ch w in w en ta rzu w si N ied rzw ica W A PL „L u b elsk ie G rodzkie RM O”, sygn . 511 (21675). Z teg o źródła oszacow ano, że: p ó łła n n icy p o sia ­ dali około 160 ha, p o zo sta łe 40 ha zn a jd o w a ło się w d ysp ozycji zagrodników , k o­ m orn ik ów i ch a łu p n ik ó w . B y ły to g ru n ty orne. W ed łu g d an ych R ządu G u b ern ialn ego L u b elsk ieg o (W A PL sy g n . 9 i 988) w y n ik a , że w r. 1802 p rob ostw o p osiad ało około 220 ha, z tego g ru n ty orne sta n o w iły ok oło 100 ha. P o z o sta łe to la sy i p a stw isk a .

E w olu cja stru k tu ry agrarnej.., 275

45% w K rólestw ie. Liczba tej kategorii ludności w badanej wsi była wriększa w stosunku do po w iatu o przeszło 17% i w sto su n k u do K ró ­ lestw a o 5%. N ajw ięcej cech „ d a w n o ś c i gospodarki folw arczno-pańszczyź-

n ia n e j” — pisze R. Jabłonow ski — zachow ał d e p a rta m e n t lubelski, gdzie było najw ięcej włościan rolnych, a stosunkow o niew iele służby folw arcz­ nej i m a ło ro ln e j.16

Chociaż ogół poddanych składał się z w ielu kategorii ludności róż­ niącej się pod w zględem rodzaju uposażeń w ziemię i d o b y tek oraz obo­ wiązków, jednak różnic zasadniczych m iędzy nim i nie było. W iększość tra k to w a n a była przez w łaściciela „za rzecz, za składnik sub stan cji m a ­ ją tk o w e j” . 17 Ich powinności na rzecz pańszczyzny ciągle się pow iększały — obrazuje to tab ela 3. Dane zamieszczone w tab eli w skazują, że re n ta odrobkow a w okresie 61 la t w zrosła dla całej w si o 514 d ni w roku, a w przeliczeniu na jednego poddanego o ponad 74 dni, w tygodniu n a to ­ m iast o 1,6 dnia. Również w przeliczeniu na 1 h e k ta r w zrosła w ro k u 0 135 dni, a w tygodniu o 1,79 dnia. O płaty pieniężne w zasadzie nieco się zm niejszyły, a d anin y w n atu rze w zrosły praw ie czterokrotnie. W y­ nikało to z jednej stro n y z p rzestarzałej p olity ki dw oru, a z drugiej z ciągle zm niejszających się środków pieniężnych poddanych oraz róż­ nych okoliczności, w jakich wieś i dw ór się znajdow ały. Zm niejszenie np. re n ty odrobkow ej w r. 1790 w porów naniu z r. 1785 przeciętnie d la 1 poddanego o 20,8 dni w roku, a w tygodniu o 0,3 dnia n;e zn ajd u je u za­ sadnienia w różnych źródłach. Podobnie nie w yjaśnione są okoliczności zm niejszenia opłat pieniężnych praw ie o 2,5 raza w roku, a w p rz e li­ czeniu na jednego poddanego z 70,50 zł w r. 1785 do 29 zł w r. 1819. M ożna tylko snuć pew ne przypuszczenia, że okresow e zm niejszenie pow inności pańszczyźnianych nastąpiło na sk u tek w ielkich w yd arzeń politycznych i zapowiedzi w ielkich reform oraz K o n sty tucji 3 m aja, u tra ty niepodleg­ łości, pow stania kościuszkowskiego oraz w ojen napoleońskich. Duży w pływ w y w arła w K sięstw ie W arszaw skim k o n sty tu cja z r. 1807, k tó ra znosiła poddaństw o. N ajw ażniejszym jed n ak spraw cą okresow ego złago­ dzenia powinności pańszczyźnianych był ówczesny w łaściciel dób r w N ie­ drzw icy, Tomasz D łuski, k tó ry na przełom ie X V III i X IX w. odgryw ał, jak już wspom inano, bardzo w ażną rolę w Lublinie a tak że w państw ie. Był on posłem i senatorem , k tó ry ak ty w n ie bronił postu latów K o n a r­ skiego w przedm iocie refo rm y sejm ow ej, w iernie służył rodzinie C zarto­

16 W A PL, A kta S zczegółow e Rządu G ubernialnego L u b elsk ieg o RMO, R ep. 14, nr 1865— 1914, sygn. 401 i 402. K 168 — w y lic z e n ie z w y k a zó w u w ła szczen io w y ch w N ied rzw icy. D ane dla p ow iatu lu b elsk ieg o zaczerpnięto z: K. G r o n i o w s k i :

G o s p o d a r s t w a ch łopskie po u w ła sz c ze n iu , „R ocznik L u b elsk i”, 1962, t. V, s. 158

oraz J a b ł o n o w s k i : op. cit., s. 123— 124.

ryskich, a n a stę p n ie królow i Stanisław ow i. Byw ał dopuszczany do pouf­ n ych k o n feren cji k ró la z m in istram i. O pracow ał p ro je k t bliższego zespo­ lenia w ładz litew skich z koronnym i. Dążył do zjednoczenia n aro d o w eg o .18

Obciążenia gospodarstw chłopów poddanych rosły w raz z rozm iarem gospodarstw a. O bciążenia pańszczyźniane dla km ieci zw iększyły się w okresie 1785— 1846 w robociźnie z 2680 dni do 5408 dni w roku. W p rze ­ liczeniu na jednego poddanego w zrosły w ty m okresie ze 141 do 208 dni, w ty godniu z 2 do 4 dni, w przeliczeniu n ato m iast na h e k ta ry w roku z 84,7 do 170 dni. Nieco m niejsze obciążenia m iały pozostałe g ru p y spo­ łeczne: zagrodnicy, kom ornicy i chałupnicy. W latach 1785— 1846 ob­ ciążenia w robociźnie w p rzeliczeniu na 1 rodzinę w zrosły w tygodniu dla zagrodników z 2,1 do 2,5 dni, dla kom orników z 2,7 do 3,8 dni i dla chałupników z 1 do 1,5. Był to najczęściej odrobek za ogrody, kom orne i różne pożyczki zaciągane we dw orze na żywność.

Ja k podaje L. Bieńkow ski, ciężary podatkow e i różne św iadczenia na rzecz d w oru, p a ń stw a i kościoła w K rólestw ie K ongresow ym nałożone w r. 1809 p rzew yższały dziesięciokrotnie obciążenia z czasów Rzeczypo­ spolitej i b y ły boleśnie odczuw ane, gdyż ich w zrost następow ał podczas w ojny i w okresie k ry zy su rolniczego. 19

Poza podstaw ow ym i pow innościam i pańszczyźnianym i nakładano na chłopów różne dodatkow e prace. Pow inności te ilu s tru je n a stę p u jąc y w y ­ ją te k z in w en tarza w si N iedrzw ica Kościelna, sporządzonego przez eko­ nom a M arcina K ow alskiego: „S trażą dzienną, nocną po jednem u do dw oru w kolejce odbyw ać pow inni. O grody pleć, k ap u stę sadzić, polew ać, w y ­ cinać, w arzyw o w ykopać, oporządzić, lny, konopie w ybrać, wym oczyć i w ym iędlić oraz siano zgrom adzić, to w szystko bez pańszczyzny, wszyscy w kolei zrobić pow inni w edług rozporządzenia d w orskiego” .

W yzysk chłopów potęgow ał d w ó r p rzym usem p ro p in acy jn y m . Chło­ pom zabroniono w y ro b u napojów alkoholow ych, a także zaop atryw an ia się w nie poza karczm ą pańską. W in tra ta c h m. in. czytam y: „w dobrach wsi N iedrzw icy w m iejscu orędy karczem nej jest p ro p in acja dw orska, zastaw ion a”. K arczm a p rzynosiła przede w szystkim dw orow i bardzo d u ­ że dochody. W in w e n ta rzu w si z 1785 r. czytam y: „Sum a in tr a ty wsi N iedrzw icy 5956 zł i 16 gr. A rendy K arczm eńcy z dw iem a w ołam i, z dw ie­ m a okam i k aw y cu k rem i łojem w ynosiły 2255 zł.” Oznacza to, że w p ły ­

18 D ą b r o w s k i : P o l s k i słownik..., s. 197— 198. A u to rzy podają, że w k oń co­ w y m ok resie ży cia T. D łu sk i b y ł p rzeciw in n o w a cjo m i w ra z z k lech ą J. S u ffc z y ń - sk im w n ió sł m a n ife st p rzeciw K o n sty tu cji 3 m aja. W r. 1794 ró w n ież n ie poparł p o w sta n ia k o ściu szk o w sk ieg o .

19 L. B i e ń k o w s k i : P r z e m i a n y s t r u k t u r y a g r a r n e j (Studium szczeg ó ło w e

na p rzyk ład zie „P a ń stw a Ż d żań sk iego” i w si Zagroda pow . k ra sn o sta w sk ieg o ), L ub­ lin 1959, s. 63— 66.

E w olu cja stru k tu ry agrarnej... 277

w y z karczm y w ynosiły blisko 40% ogólnego dochodu dw oru. Z innych źródeł w ynika, że w pięć la t później, tj. w r. 1790 dochód dw oru w N ie­ drzw icy z p ropinacji z karczm y w ynosił blisko 60%. 20 Oczywiście N ie­ drzw ica pod ty m w zględem nie była odosobniona. Ja k podaje J. B urszta, prop inacja była głów nym źródłem pańskich dochodów, a w k ra ju b ro ­ w arnictw o i gorzelnictw o było podstaw ow ym przem ysłem . P rz ep ro w a ­ dzony w r. 1808 w K sięstw ie W arszaw skim spis w ykazał, że najw iększym „przem ysłem ” k rajo w y m b y ła p ro d u k cja piw a i wódki. W m iastach było: 802 bro w ary , 1116 gorzelni i 4734 karczm y. We wsiach n ato m iast było ponad 1300 szynków , karczem i gościńców. Nie było wów czas wsi bez w łasnej karczm y. W iejskich szkółek zaś było tylk o 808. W woj. lubelskim było 160 gorzelni przeznaczonych do rozpijania c h ło p ó w .21

Isto tą ówczesnych stosunków społeczno-ekonom icznych m iędzy dw o­ rem a w sią była zaostrzająca się sprzeczność interesów klasow ych m ię­ dzy chłopam i a panem feudalnym . Dla ludności poddanej najczęściej spoty kan ą form ą sam oobrony klasow ej była w alka niezorganizow ana — zbiegostwo i b iern y opór. J a k in form ują źródła archiw alne, zbiegostwo na sk u tek rosnącego w yzysku było w N iedrzw icy zjaw iskiem c z ę s ty m .22 Zbiegostw u stale tow arzyszył b iern y opór chłopa pańszczyźnianego, k tó ry był obciążony ponad w szelką m iarę pow innościam i dw orskim i, ociągał się w pracy, s ta ra ł się oszczędzać sw oje rozdw ojone siły m iędzy pańskie i w ła s n e .23

20 W A PL, „L ubelskie G rodzkie RM O”, sygn . 511 (21675) dok. 632—641 oraz sygn . 507 (21671), dok. 855. Z danych akt n otarialn ych w y n ik a , że na sta n ie m ajątk u w N ied rzw icy w r. 1833 zapas w ód czan y w y n o sił: o k o w ity garn ców 6615, su rów k i garn ców 665 na ogólną su m ę 17 534 zł.

21 J. B u r s z t a : W ieś i k a rcz m a , W arszaw a 1950, s. 192 oraz J. W i l l a u m e : W ieś lu b e lsk a p r z e d u w ła s z c z e n ie m , L u b lin 1964, s. 21. W 1827 r. produkcja g o ­ rzałki w K ró lestw ie w y n o siła 1 580 638 garn ców (tj. 1/2 garnca na m ieszk ań ca). W w oj. lu b elsk im zaś 952 105 garnców , czy li 2,06 garnca na g ło w ę. J. T. B a r a n o w s k i : W ieś i fo l w a r k , W arszaw a 1914, s. 239 i 240 podaje, że w e w si R udy (należące do dóbr w K ońskow oli) 31 rodzin w y p iło 137 b eczek piw a i -155 garn ców gorzałki. N a 1 rod zin ę przypadało 5 garn ców w ódki i przeszło 4 b eczki piw a.

22 W APL, Z espół A kt „L u b elsk ie G rodzkie RMO” sygn . 138 (21296, 21292, 152 (21310), 134; K 1997 nr 138 (21296), K 389, RMO, 138 (21296), K 143, 134 (21292) K 1088, 138 (21296) K 385—388, 123, K 730 oraz rela cja ze w sp om n ień o p rzeszłości w si N ied rzw ica K ościeln a.

23 D okładnie in form u je o ty m osk arżen ie w ła śc ic ie la części N ied rzw icy, K a ­ zim ierza G ałęzow sk iego, o w zięcie w o łó w poddanym , co sp o w o d o w a ło w r. 1690 ich u cieczkę. W 1691 r. szlachcic F ran ciszek B ranicki oskarżony został o czyn ien ie k rzyw d poddanym w N ied rzw icy. B ranicki chcąc zaszkodzić K. G ałęzow sk iem u , k tó ­ rem u m ajątek został p rzekazany na m ocy w yrok u sąd ow ego, zabrał w o ły sw o im d aw n ym poddanym i zabronił im w y k o n y w a n ia prac p a ń szczyźn ian ych dla ich n o ­ w ego dziedzica, co znow u sp ow od ow ało u cieczk ę chłopów . B racia K otarscy pozw an i

Zjaw isko to m iało m iejsce nie tylko w N iedrzw icy, lecz w większości w si pańszczyźnianych. Taka postaw a chłopów pańszczyźnianych była n a j­ sku teczniejszą form ą sam oobrony. P row adziła ona bowiem do zm niejsze­ nia w ydajności p rac y pańszczyźnianej, do w zrostu kosztów p ro d u k cy j­ nych fo lw ark u , a przez to do zm niejszenia jego opłacalności. F a k ty te mogą m ieć m iędzy innym i pew ien w pływ na zm niejszenie się czystego zysku w do brach N iedrzw icy K ościelnej z 5448 zł w r. 1785 do 3636 zł w r. 1790. Tak d uży spadek czystego dochodu w okresie 5 lat nie był praw dopodobnie w yłącznym sk u tk iem zm niejszenia się w ydajności pracy pańszczyźnianej. P rzy czy n y b yły zapew ne jeszcze inne. Ja k d ow iad uje­ m y się w niecałe 50 la t później z te sta m e n tu Tom asza D łuskiego z m aja 1839 r., w łaściciela dób r w N iedrzw icy K ościelnej, przekazan ych córce, hr. Józefie G rabow skiej z D łuskich, n ad m ają tk ie m ty m zawisła groźba ban k ru ctw a. Dla p od trzy m an ia egzystencji fo lw ark u zaciągnięto pożyczkę od T o w arzystw a K redytow ego Ziem skiego na sum ę 76 800 zł polskich i z B anku Polskiego 10 000 ru b li sreb rn y ch (r.s.).24

D w ór w N iedrzw icy nie był pod ty m w zględem odosobniony. Sy tu acja gospodarcza w ielkiej w łasności była w ty m okresie niepom yślna. W ię­

kszość m ają tk ó w znalazła się na kraw ędzi b an k ru ctw a. W 1824 r. m ają tk i rolne K rólestw a m ia ły obciążone hipoteki pow yżej 60% ich w artości. Na sk u tek tego, szereg m ajątk ó w oddanych zostało na lic y ta c ję .25 W woj. lubelskim do 1833 r. ogólne zadłużenie 174 dó b r o w artości 29 718 086 zł wynosiło 40,5%. W lata ch 1833— 1864 ogółem zlicytow ano w gu b ern i lu ­ belskiej 133 m a ją tk i wobec n iew ypłacaln ych dłużników . 26 F a k ty te św iad­ czą o p rzeżyw an iu w ow ym okresie k ry zy su p rzez gospodarstw a fol- w arczno-pańszczyźniane. S ta n ro ln ictw a był wówczas niski. Rolnictwo zostali w r. 1693 za: grab ien ie, b icie, osk arżan ie i w trą ca n ie do w ię z ie n ia poddanych na w si N ied rzw ica za m a ło w y d a jn ą pracę.

W r. 1691 A dam B ran ick i p ozw an y b y ł przez F lorian a G rom adzkiego o z n ie ­ sła w ie n ie p oddanych i czeladzi oraz za g w a łty i god zen ie na ich życie. W r. 1683 S tefa n R y b czew sk i i je g o żona B arbara B ranicka sp rzed ali sw eg o p od w ład n ego, W aw rzyńca S zew ca ze w s i N ied rzw ica, A n to n iem u B ork ow i i K atarzyn ie R y b k o w - skiej w ra z z jeg o w ła sn o śc ią i „su k cesoriam i”.

S zczątki w sp o m n ień o p ań szczyźn ie i n ielu d zk im tr a k to w a n iu p od d an ych za ­ ch o w a ły się jeszcze w p a m ięci ob ecn ego p ok olen ia w N ied rzw icy . N a p rzyk ład d zie­ dziczka G rabow ska i jej słu żb a zm u szała ch ło p ó w do w o żen ia fu rm an k am i p ro­ w ia n tu do sw o jej d rugiej rezyd en cji w W arszaw ie. K to n ie ch cia ł jech ać, karano go biciem . Ci, k tórzy w y jeżd ża li, b y li ró w n ież n arażen i na różne p rzykrości.

24 In tra ty czystego zysk u w r. 1785 — W A PL . „L u b elsk ie G rodzkie RM O” sygn. 507 (21871) i zysku 1790 r. W A PL. RMO sygn . 511 (21675), W A PL sygn . 402, R ep. 14 nr 1865— 1914 oraz W A PL „L u b elsk ie G rodzkie RM O” sygn . 968.

25 R u s i ń s k i : R o z w ó j gospodarczy..., s. 234.

26 T. M e n c e l : M i ę d z y p o w s t a n i a m i 1831— 1864 [w:] D z ie j e L u b e l s z c z y n y , t. I, W arszaw a 1974, s. 581— 583.

E w olucja struktury agrarnej... ’ST 'S a § OJ o 2 O 2 W _o 05 O c-"1 n m w oo T3 _CJ t-_ł-H 2 « £ as fi o ^ >3 O E 't/3 ■o £ ■a o CC a o • f i > W N c *a rt £ ^ fi > co "-1 a> w S3 ^ fi 2 rt 2 w ° 05 03_{*—< <d} • f i C O o , o --• - a> fi o e ■N f f l 5 (O o* t— • " ’—1 «M 0 0 fi . O 3 0 m ■?« T3 U , c - r-j ,-. 1-1 •■? <-H ^ CJ .fi CC O •z & .5_as I * s . i* B? <u cc e 1_{O T3} S c *S _o 05 u £ * s 0 13 rt A H CS •N _>> U N U s § < Zj %Co CU ,—i CX .5 -S 1 g -S- *8 i 5 ° a p o 0 "O ^ t! CC o E-1 W Uw ag ii to 05 m o tk ó w 1 <D ’sS O T3 00 -H >> o, O M si ę c in y be z o p ła t p o d a tk o ­ w y c h 3 S-i ^ £ JS3 T5 W) (ipEjnj M) BUIOfS (tJDEJTlJ M) OUETS (qoB3 -J0S[ M) azoqz O siano, sł o m a b ył a (b r a k śc is ły c h d a n y c h ) lO 11 2 14 7 1 08 b r a k d a n y c h fi ° fi £ cc T3 CłZS) eCbC (•}ZS) 1 O <N 121 1 4 5 1 m <N ₁₂5 3 7 5 O C O C M + l O + 0> fi CC ■fi ‘N >> N CJ X!O OgaUEp -pod I EU n^OJ M eu^ioazjd 7 0 ,5 0 7 0 ,5 0 2 9 ,0 0 4, 70 r.s. N3 W 'fi cc -+-3 o iĄ P* cc fi d) •KI_nr O X> O £ CC £ 'O -ł-> o o Jfi_o cc ■fi 73 £ saiAV naj-oj M uia^ogo mu -pogA^ AV ogautep -pod i EU eu ^ io ezid ogauiEp -pod x eu nifOJ M Eui&pazad saiM ₃ 11 2 2, 0 3 4 2 6 3 91 ,3 1, 7 3 4 2 6 ( N O C O 1 1 s i _i 18 6, 7 3, 6 16 1 ] 1 + 7 4 ,5 7 + 1 ,6 1 i ° i n^oa m m ajogo C O C O to O io Jś 03 fi ĆC ■a C O CD L O + \ ( JEZ Eq m.) luiaiz sqo Xuio3o 1 ooCQ CD CD co <N (^UTZpOJ EAVO{3) ip^usppod Eązoyi E u io S o CD CD l O C O + <N

T

X o l Oco O05 181 9 CD W ;rm ca -1 8 4 6 tó iH R ó ż 1 7 8 5 -27 9 Ź r ó d ł o : O p r a c o w a n ie w ła sn e dl a r. 17 85 z w yl ic ze ń int rat W A P L . L ub . G r o d z . R M O sy g n . a k t 5 0 7 /2 1 6 7 1 nr dok. 8 5 5 . D a n e dl a r. 17 90 z do k um en tó w p r o c e so w y c h W A P L R M O sy g n . 5 1 1 /2 1 6 7 5 nr dok. 63 2 — 64 1 , dl a r. 18 19 W A P L — Kom isja W oj. L u - b ełs lk ie g o nr 50 8 (W ia d o m o śc i st a ty st y c z n e or az w y k az n a le ż n o śc i z r. 1 8 1 9 ). D a n e z r. 18 46 z ta b e li p r e st a c y jn e j z r. 1 8 46 W A P L R M O sy g n . 40 2 rep. 1 4.

w X V III w., jak p o d aje J. R utkow ski, było w gorszym stanie niż rolnic­ two XVI w. Z up raw ian ej ziem i zbierano znikom ą ilość p lo n ó w .27

Zaciągane przez dw o ry pożyczki od T ow arzystw a K redytow ego Ziem ­ skiego nie upo w ażn iają jeszcze do w nioskow ania o ry su jącym się b an­ kructw ie. T ow arzystw o to bowiem pow ołane zostało w owym czasie w ce­ lu niesienia pom ocy w zaham ow aniu k ry zy su i in ten sy fik acji gospodarki dw orskiej, k tó ra w konsekw encji przekształcała się stopniow o z feudalno- -pańszczyźnianej w k ap italistyczn ą. W N iedrzw icy dw ór, m im o sy tu acji kryzysow ej, podejm ow ał stosunkow o wcześnie w y raźn e k roki zm ierza­ jące do p rzek ształcen ia gospodarki pańszczyźnianej w k ap italistyczną. W r. 1827 zn ajd o w ały się już w N iedrzw icy K ościelnej zakłady o cha­ rak te rz e rzem ieślniczo-przem ysłow ym : m ły n w odny, cegielni®, piec w a­ pienny, kopalnie k am ienia w apiennego, w a rszta ty tkackie, karczm a i sta ­ cja pocztow a. Sam w łaściciel Tom asz D łuski należał do założycieli K am ­ p anii M a n u fa k tu r W ełnianych w P o ls c e .28

Poza up rzem ysłow ieniem dw ó r podejm ow ał jeszcze przed uw łaszcze­ niem przedsięw zięcia zm ierzające do inten sy fik acji pro d ukcji rolnej. W prow adzono płodozm ian w sy stem ie gospodarki polow ej. Zaczęto u p ra ­ wiać nowe rośliny: koniczynę, ziem niaki i pszenicę. Ja k w ynika z opisu H. W iercieńskiego, d w ó r te n był jedn ym z nielicznych n a Lubelszczyźnie, k tó ry nie ty lk o w d rażał postęp rolniczy, ale rów nież zajm ow ał się ho­ dow lą now ej odm iany pszenicy, k tó re j nadano nazw ę „niedrzw iecka”. W N iedrzw icy dw ór jako jed en z pierw szych na Lubelszczyźnie zapo­ czątkow ał hodow lę owiec cienkow ełnistych i m erynosów hiszpańskich, k tóre zostały w yróżnione na w ystaw ie rolniczej w L ublinie w r. 1860.29 B yły to pierw sze p rze jaw y w k raczania gospodarki folw arczno-pańszczy- źnianej n a to ry gospodarki kap italisty czn ej. Z analizy w ynika stosunkow o szybkie zm niejszenie się bezpośredniej posiadłości ziem i dw orskiej na rzecz zw iększenia się jej użytkow an ia przez chłopów.

Dw ór w N iedrzw icy w okresie pierw otnego nagrom adzenia w łączył w swoje posiadanie olbrzym ią większość ziem i chłopskiej (w r. 1790 64%, a pleb ania 19%). Było to dla niego ko rzy stn e ta k długo, ja k długo trw ała gospodarka pańszczyźniana. Lecz w m iarę zm niejszania się w ydajności pracy poddanych, w m iarę w zrostu kosztów p ro d u k cy jn y ch folw arku,

27 J. R u t k o w s k i : H istoria g o s p o d a r c za Polski, t. I ,b.m. 1946, s. 313.

28 S ł o w n i k geografic zny..., t. V II, s. 58 oraz D ą b r o w s k i : op. cit., s. 198.

29 H. W i e r c i e ń s k i : O pis s t a t y s t y c z n y G u b e r n i L u b e ls k i e j, W arszaw a 1901, s. 294, 296, 308, 315 oraz W A PL RMO nr 14, sy g n . 401, 402, 403. A utor p odaje, że G u staw M azu rk iew icz — w ła śc ic ie l dw oru w N ied rzw icy K . w y h o d o w a ł n o w ą od ­ m ia n ę p szen icy, zw aną n ied rzw ieck ą , z ziaren p rzesła n y ch przez V ilm orin a z P a ­ ryża na w y s ta w ę w W arszaw ie. O dm iana ta obok p szen icy „ p u ła w sk iej” w latach 1860— 1870 zaczęła się zn aczn ie rozp ow szech n iać.

E w olucja struktury agrarnej.., 281

a przez to m niejszej jego opłacalności, dw ór widocznie dochodził do p rz e ­ konania, że n ajlep iej opłaci się stopniowo oddaw ać część najgorszej ziemi chłopom , w zam ian za w ysokie opłaty czynszowe. Oczywiście oczynszo- wTanie w r. 1846 w N iedrzw icy nie świadczyło o tak zw anych dobrych zam iarach dw oru w stosunku do chłopów. Były to przedsięw zięcia raczej konieczne. Ł atw iej było uznać praw o włościan do użytkow anej przez nich ziem i lub nieco zm niejszyć folw ark i odbić sobie s tra ty na podw yższo­ nych czynszach chłopskich, niż oczekiwać na rysu jące się b an kructw o. Z drugiej stro n y, przejście na gospodarkę czynszową było p ew nym p o ­ stępem w podnoszeniu k u ltu ry rolnej. Przyznanie włościanom p raw a do ziemi przez nich użytkow anej w zam ian za ren tę pieniężną choć było postępem , isto ty w yzysku feudalnego nie likw idow ało. Dopiero d e k re ty styczniow e i M anifest Rządu Narodowego, a następnie carska refo rm a uw łaszczeniow a przeprow adziły ostateczny podział ziemi m iędzy w sią a folw arkiem .

ST R U K T U R A A G R A R N A PO U W ŁA SZC ZEN IU ORAZ K IER U N K I JEJ ZM IAN W OK RESIE K A PIT A L IZ M U

L ata sześćdziesiąte X IX stulecia zapoczątkow ały now y etap w s tr u k ­ tu rze ag rarn ej K rólestw a Polskiego. Pod w pływ em d łu g o trw ałej w alki chłopów pańszczyźnianych z dw orem oraz ruchów narodow ow yzw oleń­ czych w y dany został w d n iu 19 lutego 1864 r. przez rząd carski ukaz uwłaszczeniow y, w w yniku którego ukształtow ała się now a s tr u k tu ra społeczno-gospodarcza wsi. W N iedzwicy K ościelnej uw łaszczonych zo­ stało 75 gospodarstw o pow ierzchni 533 ha. Z tabeli 4 w ynika, że po uw łaszczeniu niekorzystnie u kształtow ała się s tru k tu ra gospodarstw b a ­ danej wsi. P ow stały więc dw ie g rup y sk rajne, liczebnie najw iększe. W grupie gospodarstw do 2 ha było 42% posiadających ty lk o 8% ogólnej pow ierzchni ziemi, a w grupie od 15— 20 ha 28,8% gospodarstw o ogólnej pow ierzchni 66,6% ziemi. U kształtow ana po uw łaszczeniu s tr u k tu ra go­ spodarstw chłopskich w N iedrzw icy była m niej korzy stn a od s tr u k tu ry p ow iatu i g uberni lubelskiej, w yrażało się to w iększym zróżnicow aniem gospodarstw w poszczególnych grupach. D om inującą grupę gospodarstw w guberni lubelskiej stan o w iły w iększe gospodarstw a o pow ierzchni p o ­

wyżej 8,4 ha, k tó ry ch było około 50%, a w powiecie lubelskim 58,1%, zaś w N iedrzw icy w grupie tej było niecałe 40%. G ru p a gospodarstw o po­ w ierzchni od 1,7 ha do 8,4 ha w g u berni lubelskiej liczyła około 40%, w powiecie 36,9%, w N iedrzw icy około 20%. I w ostatniej g rupie gospo­ d arstw karłow atych, półproletariackich o pow ierzchni poniżej 1,7 ha (3 m orgi), który ch głównego źródła u trzy m an ia nie stano w iły w łasne gospodarstw a lecz zarobkow anie poza jego obrębem , było w g u b ern i lu

-■<*<₀₅ r-T ^ en 05 05 ^ 'Z 73 x: a 03 iS ćo₀₅ £ ^ >> .S G .2 a> a s> « § m ^ Cd ^ Jh 0 XJ «O S !>• Co CO ł-H CO 1 7I CO ^ co co »-H CO ,c ^ o a Cd •<“* 3 d !> * * s 3 D •S 0Q <u 73 N y cj G ń ca W Jh n *y £ CU ^ u o £ aj rt c d r-3 r r 1 _{Qj <0} 'u o Stn "t/3 O o W W 6 5 '£ % ^ i! *8 V g g £ -S 2 s S

13

a) "S t-ł r j SP 5_c3 V5 rt ^ »i s 3 « f i £ w co « . C_X!L> . P X!_ca H Ź r ó d ł o : Ta be lę o p r a c o w a n o dl a r. 18 76 w edł ug st a n u u w ła sz c z e n ia W A P L , sy g n . 4 02 , R ep . 14 nr 186 5— 19 14 or az sy g n . 4 0 1 , k o p ia 16 0; r. 19 31 w edł ug G U S , W A P L Z es p ó ł G m in y N ie d r z w ic a , sy g n . 10 /4 80 or az sy g n . 90 ; D la r. 19 44 w ed łu g w y k a ­ zu go sp o d ar st w p rz ed refor mą r o ln ą , W A P L Z e sp . A k t Gm. sy g n . 1 0/ 48 0. O g ó ln y o b sz a r u ż y tk o w a ­ ny p r z e z c h ło p ó w CO co lO 937 ₁₂₃₅ P r z e c ię tn a w ie lk o ś ć g o s p o ­ d a r s tw 7 ,3 _{5,0 3},8 X 0 Cts (h CC M 01 X £ S 5 ° ci a ? O o ar — 7 3 — 100 ,0 2 1 8 8 1,0 100,0 — 32 4 — 100 ,0 * ■8_u Ol T3 O a ih O WT >> a 3 u O O CS 1 lO rH LO

7

o o

7

, F-co* T-i 00 CS C^J T—H CO co 00^ CS CS m c^T r r csf « H 05 cT t-H CO r-T to CO CS* co CO in F— 1 lO co TF CO o ltT r*H co T-H CS Tf i-H lO 1 CM o coi—ł t*H U _{0 5}° ° 1 0 3 _31,7 do 2 31 42 ,5 5 7 30 ,3 15 0 ₄₆,3 L ic z b a g o s p o d a r s tw p r o c e n t g o sp o d a r s tw p r o c e n t g o s p o d a r s tw p r o c e n t ią R o k CO 00 ₁₉3 1 5 g E 05 g O ł_H1 _u

E w olu cja struktury agrarnej.., ₂₈₃

bełskiej 11,1%, w powiecie 5%, zaś w K rólestw ie 21,8%, a w N iedrzw i­ cy 40% .30

U kształtow anie tak zróżnicowanego układu gospodarstw : na jed nym biegunie karłow atych , na dru gim w ielkochłopskich m iało w N iedrzw icy szereg przyczyn. Jedn a z nich — to usankcjonow anie p rzez ad m in istrację carską na własność ziemi oczynszowanej w r. 1846 i użytkow anej przez część chłopów. U sankcjonow anie tych gospodarstw stw orzyło w łaśnie uprzyw ilejow aną w stru k tu rz e gospodarstw grupę w ielkochłopską, w ła ­ dającą obszarem ponad 66% ziemi ogólnie uw łaszczonej. Św iadczy to

o tym , że adm in istracja carska była bardziej przychylna gospodarstw om wielkochłopskim niż k arłow atym lub bezrolnym .

W pierw szym okresie ad m in istracja carska, w prow adzając w życie reform ę uw łaszczeniow ą, była rów nież bardziej elastyczna w sto sun ku do chłopów niż do polskiej szlachty, wobec k tó rej stosow ała „swojego rodzaju k arę za pow stanie styczniow e” 31, co niejednokrotnie p rzejaw iało się w konfiskacie m ajątkó w uczestników pow stania. Ogółem, w edług F. B ujaka, skonfiskow ano z tego ty tu łu w K rólestw ie 3,5 m in ha z ie m i.32 K onfiskata m a ją tk u m iała m iejsce rów nież w Niedrzw icy, jednakże zasadniczych jej przyczyn nie ustalono z pow odu b rak u dany ch źródło­ w ych. Słuszna m oże okazać się hipoteza, iż konfiskata m a ją tk u n astąp iła za nie spłacone długi, k tó re były zaciągnięte przez dw ór w r. 1839. W je d ­ nym z dokum entów archiw alnych czytam y, że „dobra N iedrzw icy K oś­ cielnej, czyli M ałej w drodze przym usow ego w yw łaszczenia z dnia 5 g ru ­ dnia 1868 r., w yrokiem T ry b u n ału Cywilnego w L ublinie zostały p rz e ­ sądzone”. 33 Skonfiskow any m ajątek , k tó ry liczył wówczas 593 m orgi, nie doczekał się jednak p arcelacji dla chłopów.

A dm inistracja carska po pierw szej próbie realizacji refo rm y u w ła ­ szczeniowej zaczęła stopniowo w ycofywać się z uprzedn ich pozycji, czy­ niąc u stępstw a ziem ianom . W yrazem tego było ponow ne nabycie przez ziem ianina, G ustaw a M azurkiew icza, m ają tk u w Niedrzw icy, skonfisko­ wanego n a publicznej licytacji w d niu 23 k w ietn ia 1869 r. Na ty m etapie ad m in istracja carska uznała już. nałożone na w łaścicieli ziem skich k a ry za w ystarczające, wobec czego zaczęła ona oficjalnie w ystępow ać w im ię ich interesów . Na dowód tego w g ru d n iu 1869 r. K om itet U rządzający przeznaczył 58 769 r.s. dla szlachty w celu podreperow ania jej gospodar­

30 A. K i e r e k : R o z w ó j k a p it a li z m u w ro l n ic t w i e re gionu lu b e l s k i e g o w l a ­

tach 1864— 1913, L ublin 1964, s. 74. D ane dla K rólestw a P o lsk ieg o za czerp n ięto z p ra ­

cy R usińskiego: op. cit., s. 237.

31 Z. M a z u r e k : W a lk a ch ło p ó w lubelskich p o r e f o r m i e u w ł a s z c z e n i o w e j ,

L u b lin 1961, s. 7.

32 F. B u j a k : R o z w ó j g o s p o d a r c z y Polski, K raków 1925, s. 36.

k i . 34 To chyba je st zasadniczym pow odem w yn ikłej sy tu acji, gdzie po upływ ie k ilk u lat od w prow adzenia w życie refo rm y uw łaszczeniow ej, d ru g a g ru p a chłopów licząca 42% uw łaszczonych w N iedrzw icy została półproletariuszam i.

Mimo dużego ro zw arstw ienia refo rm a uw łaszczeniow a k orzystnie w pły nęła na dalszy rozw ój ekonom iczny i społeczny wsi. W ostatecznym więc jej w y niku zniesiono, jak ju ż podano w tab e li 3, ponad 6300 dni pańszczyzny pieszej i opłaty na sum ę 190 r.s. oraz szereg innych po­ winności.

Po uw łaszczeniu w N iedrzw icy w ręk a c h chłopów znalazło się 40% ziemi. D ruga, w iększa część g ru n tó w pozostała na dłuższy czas w posia­ d an iu d w oru, a zatem refo rm a ty lk o w niew ielkim sto p n iu um n iejszyła jego pozycję. W ieś ta nie była pod ty m w zględem odosobniona. W rękach chłopów w owym czasie w pow iecie lubelskim znajdow ało się 40,5% zie­ mi, a w K ró lestw ie 45% .35

W 1894 r. w ielka i średnia w łasność obszarnicza skupiała 48,1% całej pow ierzchni g u b ern i lubelskiej. P rz ec iętn y obszar fo lw ark u w tej grupie w ynosił 842 m orgi, zaś w N iedrzw icy około 1150 m orgów . Ludność bez­ rolna zam ieszkała n a wsi stanow iła w powiecie 17%, w woj. lubelskim 11,5% i w całym K ró lestw ie 13,2% ogółu lu d n o śc i.36

W ty ch w a ru n k a ch w ieś pozostała n ad al zależna od dw oru. Chłopi zaczynali organizow ać sw oje gospodarstw a w bardzo tru d n y c h i n ie­ sp rzy jający ch w a ru n k a c h gospodarczych. Szczególnie uciążliw e dla nich było rozliczenie się z a d m in istracją carską z refo rm y uw łaszczeniow ej. Ukaz likw idow ał bow iem bez w ynagrodzenia jed y n ie d rug orzędne po­ winności: różne dan iny , w szelkiego ro d zaju darm ochy, przym usow e n a j­ m y, dodatkow e n a k ła d y pieniężne i inne pow inności. N atom iast za zie­ mię, k tó rą chłopi o trzy m ali w zam ian za pańszczyznę, m usieli drogo zapłacić w łaścicielom ziem skim , gdyż rząd carsk i w niczym nie p rzy czy ­ nił się do sfinansow ania s tr a t przez nich poniesionych w w y n ik u refo rm y uw łaszczeniow ej. M imo zapew nień ad m inistracji, że pod atki za ziemię po refo rm ie uw łaszczeniow ej będą znacznie niższe niż dotychczas opłaty czynszow e, w p ra k ty c e okazały się one wyższe.

W N iedrzw icy chłopi przed refom ą płacili około 190 r.s. za opłaty czynszów rocznie, a po ogłoszeniu ukazu za ustanow iony pod atek g ru n ­ tow y i p o d y m n y płacili ponad 220 r.s. Dodać p rzy ty m należy, że opłaty

34 M a z u r e k : op. cit., s. 10.

35 W. M y k : K a r t k i z d z i e j ó w p o w i a t u lu belskiego, L u b lin 1960, s. 55.

36 S. K a s z u t s k i : R o z w ó j e k o n o m i c z n y K r ó l e s t w a P o ls k i e g o w t r z y d z i e s t o ­

leci u 1870— 1900, W arszaw a 1905, s. 339, oraz H. W i e r c i e ń s k i : L u d n o ść b e z ­ ro lna w 1893 r. w p o w ie c i e i g u b e r n i lu b e l s k i e j, W arszaw a, s. 272— 273.