107 NADZÓR ARCHEOLOGICZNY W OTULINIE NEOLITYCZNEJ PRACOWNI KRZEMIENIARSKIEJ W BĘBLE, POW. KRAKÓW W 2012 R.

PIOTR KOLASA, DARIUSZ ROZMUS

NADZÓR ARCHEOLOGICZNY W OTULINIE NEOLITYCZNEJ PRACOWNI KRZEMIENIARSKIEJ W BĘBLE, POW. KRAKÓW W 2012 R.

Key words: Neolithic, flint knapping workshop, Bębło Krakow dis., Lesser Poland Voivodeship.

Podczas nadzoru archeologicznego nad przyłą- czem gazowym w miejscowości Bębło prowadzonym przez działki nr 585/10, 585/5 i 490 pozyskano za- bytkowy materiał krzemienny (Rozmus 2011). Inwe- stycja była prowadzona na skraju znanego stanowiska archeologicznego (por. ryc. 1 i 2). Wykop prowadzo- no wzdłuż drogi, na krawędzi stromego stoku (por.

ryc. 2). Miał szer. ok. 60 cm, a jego głębokość nie

przekraczała 80 cm. Zabytki krzemienne wystąpiły bardzo płytko w warstwie podglebia ponad calcem.

Krzemienie posiadające ślady obróbki przez człowie- ka były przemieszane z surowiakami.

W miejscu prowadzonych robót ziemnych i w najbliższej okolicy występują liczne konkrecje krzemienne i ich fragmenty zdeponowane w trak- cie procesów naturalnych, wśród których występują również fragmenty noszące ślady obróbki przez czło- wieka. Materiał ten znajduje się na stoku wzniesie- nia, w związku z czym artefakty krzemienne mogły przemieścić się ze szczytu w dół, poszerzając zasięg stanowiska. Odnaleziona podczas badań składanka materiałów krzemiennych (ryc. 3:7) przeczy jednak takiemu stwierdzeniu.

Odkryty podczas nadzoru materiał krzemienny (ryc. 3) należy do neolitycznej pracowni krzemie- niarskiej na stanowisku Bębło I kol. Zachruście nr AZP 162 (ryc. 1, 2) badanej przez S. Kowalskiego

gładzony oraz topór kamienny (Chochorowska 2006, 228; Kowalski, Kozłowski 1958, 339). W miejscowo- ści Bębło (Schronisko Małe i Wysokie w Żytniej Ska- le) występują też ślady osadnictwa paleolitycznego, związanego z kręgiem oryniackim (Kozłowski, Ko- złowski 1977, 321). Dostępność dobrego do obróbki materiału krzemiennego skłaniała ludzi do penetracji tego obszaru w różnych okresach epoki kamienia, od paleolitu począwszy.

Nie ulega wątpliwości, że dzięki nadzorowi ar- cheologicznemu wiemy, że w tym przypadku mamy do czynienia z ewidentną kontynuacją stanowiska rozpoznanego w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku jako pracownia krzemieniarska. Odkrycie in situ składanki krzemiennej dodatkowo uprawo- mocnia wniosek o większym zasięgu omawianego stanowiska.

Opis wybranych wyrobów krzemiennych (tab. 1).

D. Rozmus

Muzeum Miejskie „Sztygarka” Dąbrowa Górnicza,

Wyższa Szkoła „Humanitas” Sosnowiec

LITERATURA Chochorowska E.

2006 Źródła archeologiczne z Jury Ojcowskiej w zbio- rach MAK, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Jura Ojcowska w pradziejach i w początkach państwa polskiego, Ojców, 228.

Kowalski S., Kozłowski J. K.

1958 Neolityczna pracownia krzemieniarską w miej- scowości Bębło pow. Olkusz, Wiadomości Ar- cheologiczne 25/4, 339-354.

Kozłowski J. K., Kozłowski S. K.

1977 Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa.

Rozmus D.

2011 Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w miejscowości Bębło, gmina Wielka Wieś - Nr pozwolenia 373/11, Archiwum Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

PIOTR KOLASA, DARIUSZ ROZMUS

Archaeological supervision in the buffer zone of a Neolithic flint knapping workshop in Bębło, Krakow dis., in 2012

Summary

During archaeological supervision of a gas connection running through plots no 585/10, 585/5 and 490 in the village of Bębło, historic flint material was obtained. On the site of conducted excavation work and in the vicinity there occurred numerous concretions and their flint fragments, deposited in the course of natural processes, among which there are also fragments showing traces of being processed by man. The flint material discovered during the supervision belongs to the Neolithic flint knapping workshop Bębło I, Zachruście colony, no AZP 162 examined by S. Kowalski and J. K. Kozłowski in 1954 (inv. no MAK/PM 91). During that research

1225 flint articles were acquired. Additionally, an

axe and a polished flint wedge, as well as a stone

adze were found close to the site. Availability of flint

material, suitable for processing, encouraged people

to penetrate that area during various periods of the

Stone Age starting with the Palaeolithic. It is beyond

doubt, that thanks to archaeological supervision we

know that in this case we are dealing with obvious

continuation of the site identified in the 1950s – as

a flint knapping workshop. The discovery in situ

of flint medley additionally justifies the conclusion

about a larger range of the discussed site.

Numer Wymiary Opis zabytku 1 zachowanego

okazu względem przyszłej odłupni:

dł. - 121 mm szer. - 72 mm grub. - 66 mm

Konkrecja krzemienna z pojedynczymi odbiciami; inicjalna faza formowania obłupnia.

Obróbce poddano pokrytą w całości powierzchnią korową konkrecję krzemienną o nie- regularnym, choć w przybliżeniu owalno-spłaszczonym, kształcie. Formowanie obłupnia w tym przypadku ograniczyło się do zniesienia nierówności powierzchni korowych kil- koma odbiciami, szczególnie na szerszych stronach konkrecji. Dokonano także formo- wania przyszłej powierzchni (na jednej z węższych stron konkrecji) przeznaczonej na piętę. W tym celu zniesiono owal w tej części, wykonując odbicia od strony węższych, długich boków. Na przeciwległej stronie bryły uformowano krótkie, dwustronne zatępisko, formując tym samym przyszły wierzchołek obłupnia. Na tym etapie zaprzestano formo- wania bryły. Spowodowane było to ujawnieniem się pęknięć termicznych w obrębie masy krzemiennej, które uwidoczniły się w postaci nieregularnych uskoków, psując tym samym powierzchnie przemysłowe negatywowe, szczególnie powierzchnię przyszłej pięty.

2 Inicjalna faza formowania obłupnia lub rdzeń odłupkowy.

Do obróbki posłużyła kulista bryła krzemienna o nierówno ukształtowanych powierzch- niach termicznych i korowych. Intencjonalna obróbka ograniczyła się do odbicia kilku odłupków od nieprzygotowanej powierzchni termicznej. Celem tego zabiegu mogło być wstępne formowanie obłupnia lub pozyskanie półsurowca odłupkowego, jednak już po kil- ku odbiciach w obrębie masy krzemiennej ujawniły się pęknięcia termiczne niejednolitość struktury masy krzemiennej dodatkowo obniżyła możliwości precyzyjnej obróbki bryły.

Zaowocowało to powstaniem głębokich negatywów i uskoków termicznych, a to z kolei doprowadziło do zaniechania dalszej eksploatacji.

3 zachowanego okazu względem przyszłej odłupni:

dł. - 116 mm, szer.

- 70 mm, grub. - 73 mm

Obłupień (wiórowy)

Obłupień został uformowany na fragmencie termicznie popękanej konkrecji krzemiennej w kształcie prostopadłościanu o podstawie prostokąta. Obie szerokie płaszczyzny bryły stanowią powierzchnie korowe, długie wąskie boki to powierzchnie termiczne zewnętrzne, natomiast wąskie krótkie części konkrecji to: w jednym przypadku powierzchnia termicz- na, a w drugim nieokreślona (na niej uformowano piętę). Na odłupnię wybrano jeden z długich wąskich boków, natomiast na piętę- krótką wąską część. W związku z korzyst- nym kształtem konkrecji zabiegi poprzedzające właściwe rdzeniowanie ograniczyły się do uformowania pięty i części wierzchołkowej obłupnia. Powierzchnię pięty uformowano odbiciem dokonanym od prawego, szerokiego boku o powierzchni korowej, które zniosło część bryły, by w ten sposób uzyskać poprawny kąt rdzeniowania. Następnie, tak utworzo- na powierzchnia negatywowa została wyrównana kilkoma odbiciami od strony przyszłej odłupni. W części wierzchołkowej, poprzez odbicie dokonane od tylniej strony przyszłego rdzenia, uzyskano powierzchnię, której negatyw z kolei posłużył za podstawę odbicia dla odłupka zdejmującego część powierzchni korowej na lewym boku obłupnia. Miało to na celu zwężenie wierzchołkowej części przyszłej odłupni. Po takim uformowaniu obłupnia przystąpiono do właściwej eksploatacji wiórowej (względnie do formowania odłupni), jednak ze względu na słabą łupliwość powierzchni termicznej w tej części, już pierwsze odbicie popsuło częściowo kąt rdzeniowania, w związku z czym dalsza eksploatacja okazu doprowadziłaby do konieczności pracochłonnych napraw. Dodatkowo masa krzemienna okazała się lekko spękana termicznie, zaniechano więc dalszej obróbki.

4 zachowanego okazu względem przyszłej odłupni:

dł. - 75 mm, szer. - 30 mm, grub. - 66 mm

Obłupień (wiórowy) (ryc. 3:1)

Na przyszły obłupień przeznaczono termicznie oddzielony, płaski fragment konkrecji krzemiennej. Obie szersze powierzchnie boczne stanowią powierzchnie termiczne, scho- dzące się pod kątem ostrym w części przeciwległej względem odłupni. Powierzchnia ter- miczna, znajdująca się po prawej stronie, została uzyskana celowo poprzez rozszczepienie pęknięcia termicznego uderzeniem (obecność tzw. rozszczepienia). Na przyszłą odłupnię przeznaczono wąska, dłuższą część bryły. Zabiegi przygotowawcze w tej części ograniczy- ły się do kilku odbić (dokonanych od lewego boku termicznego) formujących powierzch- nię przyszłej odłupni. Z kolei negatywy tych odbić posłużyły za podstawę do kilku odbić schodzących na prawy bok (mających na celu zwężenie odłupni ?), co znalazło wyraz w delikatnym „retuszu powierzchniowym” w tej części bryły. Prawdopodobnie podczas bliżej nie określonych zabiegów formujących piętę, doszło do ujawnienia pęknięcia ter- micznego w tej części, co spowodowało zaniechanie dalszej obróbki i porzucenie okazu.

Tabela 1. Descroption of selected flint products

5 zachowanego okazu względem przyszłej odłupni:

dł. - 121 mm, szer.

- 35 mm, grub. - 53 mm

Obłupień (ryc. 3:2)

Do dalszej obróbki przeznaczono bardzo masywny wiór o przekroju poprzecznym trójkąt- nym, który został odbity od powierzchni termicznej. Część górną wióra w połowie stanowi powierzchnia termiczna zewnętrzna, a w drugiej rozległy negatyw wcześniejszego odbicia oraz nieco mniejszy, powstały w trakcie odbicia półsurowca. Na domniemaną przyszłą odłupnię przeznaczono styk strony pozytywowej z prawą, negatywową częścią wióra. Tu uformowano jednostronne zatępisko, schodzące na stronę pozytywową wióra (ślady odbić na stronie negatywowej w większości powstały podczas odbicia owego jednostronnego za- tępiska). Piętą natomiast stała się powierzchnia negatywowa, uformowana przed odbiciem półsurowca.

Widoczne są odbicia rylcowe (?) na styku powierzchni negatywowej, pozytywowej i wierz- chołkowej wióra, które tworzą ostrą krawędź, które najprawdopodobniej nie powstały intencjonalnie.

6 zachowanego okazu względem domniemanej przyszłej odłupni:

dł. - 61 mm, szer. - 22 mm, grub. - 46 mm

Obróbce poddano masywny odłupek (ryc. 3:3), którego stronę górną stanowi kora i po- wierzchnia termiczna zewnętrzna. Obłupień uformowano odbijając szereg drobnych od- łupków od strony dolnej, znosząc ostrą krawędź na styku obu płaszczyzn. „Retusz” ten objął prawie całą, dookolną krawędź odłupka (w części przeznaczonej na przyszłą odłup- nię? lub piętę?). Część owalu odłupka została następnie zniesiona różnokierunkowymi odbiciami, tworząc względnie płaską powierzchnię przyszłej pięty lub odłupni. W trakcie tej czynności ujawniła się niska jakość surowca - spękania termiczne w obrębie masy krze- miennej, co poskutkowało porzucenie. Należy także zwrócić uwagę na bardzo staranny

„retusz” fragmentu odłupka o długości 45 mm, który tworzy równą krawędź w wierzchoł- kowej części odłupka, w związku z tym okaz mógł funkcjonować jako narzędzie (odłupek retuszowany)

Ma bardzo ścisłą analogię we wcześniej odkrytym na stanowisku wyrobie (Kowalski, Ko- złowski 1958, tabl. LII:6).

7 zachowanego okazu względem domniemanej przyszłej odłupni:

dł. - 74 mm, szer. - 32 mm, grub. - 65 mm

Obłupień? (ryc. 3:4)

Do formowania obłupnia wybrano termiczno-korowy fragment konkrecji krzemiennej. Za- biegi przygotowawcze ograniczyły się do uformowania jednostronnego zatępiska w tylniej części oraz próby wyrównania i zwężenia przyszłej odłupni. Niewykluczone jest jednak, iż przyszłą odłupnię stanowić może część bryły z jednostronnym zatępiskiem (tylnia część wg rysunku), piętą – w takim przypadku – byłby domniemany wierzchołek, na którym odbiciem od strony zatępiska uzyskano niewielką płaszczyznę. O takiej formie przyszłej eksploatacji może także świadczyć uformowanie kilkoma odbiciami na wierzchołku części odłupniowej. Odbicia te nadały odpowiedni kształt odłupni, co w przyszłości ułatwiłyby poprawne rdzeniowanie.

8 zachowanego okazu względem przyszłej odłupni:

dł. - 81 mm, szer. - 59 mm, grub. - 75 mm

Obłupień (ryc. 3:6)

Płaszczyznę lewego boku stanowi powierzchnia termiczna i negatyw odłupka odbitego od strony wierzchołkowej przyszłego rdzenia. Prawy bok zajmuje powierzchnia korowa oraz negatyw odłupka zdejmującego korę, odbitego od strony przyszłej pięty. Obie płaszczyzny boczne zbiegają się pod katem ostrym w tylniej części rdzenia. W tej części też odbito dwa odłupki (od strony lewego boku) tworząc jednostronne zatępisko. Odłupnia została ufor- mowana kilkoma odbiciami od strony przyszłej pięty (podobnie jak część prawego boku) oraz odbiciami prostopadłymi do niej samej, od strony lewego boku (miało to miejsce jeszcze przed odpadnięciem fragmentu termicznego w tej części przyszłego obłupnia).

Na tym etapie przystąpiono do uformowana pięty, odbijając liczne odłupki – głównie od strony prawego boku i odłupni oraz jednego odbicia od lewej strony.

Prawdopodobnie ostateczną czynnością (względnie przed uformowaniem pięty) było od- bicie od strony lewego boku, schodzące na cześć wierzchołkową obłupnia. Zabieg ten mógł mieć na celu „zaostrzenie” części wierzchołkowej lub też był wynikiem próby zmiany orientacji rdzenia. Forma (z odbiciem w części wierzchołkowej) kształtem nawiązuje do rdzeni dwupiętowych.

Przyczyną porzucenia rdzenia przed przystąpieniem do właściwej eksploatacji było poja- wienie się pęknięć termicznych oraz słaba łupliwość masy krzemiennej w części piętowej, skutkująca nawarstwieniem się drobnych negatywów formujących piętę (odbitych od stro- ny odłupni), które popsuły poprawny kąt rdzeniowania.

9 Rdzeń szczątkowy lub zatępiec (ryc. 3:5)

Niewielki fragment konkrecji krzemiennej z powierzchniami negatywowymi, korowymi i termicznymi. Forma bryły, jak i wyraźne zatępisko, pozwalają sklasyfikować fragment jako zatępiec, choć może być to także pozostałość po silnie wyeksploatowanym rdzeniu

grub. - 8 i 3 mm czyznę stanowią powierzchnie termiczne, po dwa negatywy zgodne z kierunkiem odbicia oraz powierzchnia korowa. Jeden z wiórków posiada wierzchołek zwykły, drugi natomiast przypominający wierzchnik (jego wierzchołek znosi część nieobrobionego wierzchołka rdzenia). Sądząc po sęczkach, odbicia wiórków dokonano przy użyciu pośrednika lub techniką naciskową.

Wiórki te, sądząc po ich formie, zostały odbite od płaskiego, wąskoodłupniowego rdzenia (?), którego lewy bok (względem odłupni) stanowiła powierzchnia korowa, a bok prawy oraz część wierzchołkową- powierzchnia termiczna (pięta nieokreślona).

Wiórki przypominają rylczaki, jednak, mając na uwadze technologię krzemieniarską na stanowisku, wydaje się to mało prawdopodobne.

11 Odłupek

Wydłużony, pochodzący z bliżej nieokreślonej zaprawy wstępnej. Strona górna odłupka zdominowana jest przez powierzchnie termiczne oraz, w mniejszym stopniu, przez nega- tywy i powierzchnię korową (w partii wierzchołkowej).

12 Fragment konkrecji

Powstał poprzez rozszczepienie się pęknięcia termicznego, do którego doszło wskutek celowego lub przypadkowego uderzenia (obecność punktu uderzenia w postaci tzw. skazy oraz fal odbicia w części nie objętej pęknięciem termicznym), co stworzyło powierzchnię termiczną negatywową. Pozostałą część fragmentu konkrecji stanowi powierzchnia koro- wa i pojedyncze negatywy po odłupkach.

Ryc. 1. Bębło powiat Kraków. Rejon stanowiska archeologicznego Bębło I kolonia Zachruście Fig. 1. Bębło, Krakow district. Area of the archaeological site Bębło I, Zachruście colony