Katalog wystawy zbiorów kartograficznych Bibljoteki Narodowej w Warszawie; Catalogue de l'exposition des collections cartographiques de la Bibliotheque Nationale á Varsovie - Bałtycka Biblioteka Cyfrowa

BIBLJOTEKA NARODOWA

KATALOG

WYSTAWY

ZBIORÓW

KARTOGRAFICZNYCH

BIBLJOTEKI

NARODOWEJ W WARSZAWIE

WARSZAWA MCMXXXIV

..

KATALOGI ^\VYSTAW

IV

KATALOG WYSTAWY KARTOGRAFICZNE}

CATALOGUE DE L'EXPOSITION CARTOGRAPHIQUE

BIBLIOTIIEQUE ^{NATIONALE A VARSOVIE}

CATALOGUE DE L'EXPOSITION DES COLLECTIONS

CARTOGRAPHIQUES

DE LA BIBLIOTHEQUE ^NATIONALE

A VARSOVIE

V A _ R S O V I E 1\1 C 1\'1 X X X I V

BIBLJOTEKA ^NARODOWA

KA1'ALOG WYSTAWY

ZBIORÓW

KARTOGRAFICZNYCH

BIBLJOTEKI NARODOWEJ

W WARSZAWIE

W A R S Z 1. X X X I V

'--.

-

6A'3A

DRUKARNIA TECHNICZNA SPÓ?KA AKCYJNA WARSZAWA CZACKIEGO

315 TEL.

614.67 i 277.98

AU

CONGRES I1VTERNA TIONAL

DE GEOGRAPHIE-VARSOVIE _I934

*

MI?DZYNARODOW ^EMU

KONGRESOWI GEOGRAFICZNEMU

W \VARSZAWIE _I934 R.

*

•

•

UWAGI WST?PNE ^- OBSERVATIONS PRELIMINAIRES.

Wystawa ^zbiorów kartograficznych urz?dzona ^zosta?a przez Bibljo-

tek? Narodow? ^w zwi?zku ^z Mi?dzynarodowym Kongresem Geograficz-

nym ^w Warszawie. Za?o?eniem jej jest ^z jednej strony zapoznanie ^szer-

szego ogó?u ^z kolekcj? map Bibljoteki Narodowej, ^{a z} drugiej zilustrowa-

nie kolei, jakie przechodzi?a ^w ci?gu ^wieków kartograf ja ^ziem polskich

a? do czasu odzyskania niepodleg?o?ci przez Pa?stwo Polskie. Cel ten

mo?na by?o osi?gn?? jedynie dzi?ki pomocy u?yczonej Bibljotece ^Na-

rodowej przez szereg pokrewnych instytucyj ^{i osób} prywatnych, ^które

odda?y ^do dyspozycji cz??? ^{swoich zbiorów i} umo?liwi?y ^{w ten} sposób

stworzenie pewnej zaokr?glonej ^ca?o?ci. Nale?? tutaj bibljoteki: ^Czarto-

ryskich ^w Krakowie, Uniwersytecka ^w Wilnie, ^Centralna Wojskowa, ^Or-

dynacji Krasi?skich oraz Publiczna ^w Warszawie, ^{Archiwum Akt Daw-}

nych ^w Warszawie oraz P. P. Jan Jakubowski ⁱ Jerzy Odrow??-Pieni??ek.

Jakkolwiek wystawa tworzy pewn? okre?lon? ca?o??, zajmuje si? ^bo-

wiem tylko zagadnieniem historji ^obrazu kartograficznego ^ziem polskich

do r. 1918, ^to jednak katalog jej ^{nie mo?e} by? traktowany (co ^trzeba

podkre?li? ^z naciskiem) jako próba bibljografji map, czy ^te? literatury

do dziejów kartografji polskiej. ^{Na stworzenie} wyczerpuj?cego przegl?du

map naszego kraju ^nie pozwala ^ani obecny ^{stan bada? w} tej dziedzinie,

ani tem mniej zasoby naszych ^zbiorów. Si?? ^zatem rzeczy trzeba by?o

ograniczy? si? ^do pewnego wyboru, ^{t. zn. do wskazania} prac najwa?-

niejszych, ^które zosta?y b?d? wystawione, b?d? ^te? obj?te samym tylko

katalogiem, je?li ^z tych ^lub innych wzgl?dów ^{nie da?o} si? pozyska? ^ich

orygina?ów, ^albo przynajmniej reprodukcyj. ^W tym ostatnim wypad-

ku nie podano gwiazdki przed ^numerem kolejnym eksponatu.

8 Poniewa? wystawa posiada, ^{jak i} wszystkie jej podobne, ^{cele nie-}

tylko dydaktyczne, ^lecz powinna ^tak?e przedstawia? si? ^w miar? ^mo?no?ci

interesuj?co, ^zatem przy doborze eksponatów wypad?o jedne rzeczy pod-

kre?li? silniej, ^{a inne} potraktowa? ^na drugim planie. St?d ^bierze si? ^ude-

rzaj?ca ju? ^na pierwszy ^{rzut oka przewaga map z XVI i XVII w.,} podczas

gdy ^{np. wiek XIX} jest reprezentowany niewielk? ^{w stosunku do} nat??e-

nia produkcji kartograficznej ^{liczb? map. Musimy jednak pami?ta?, ?e}

mapy ^z tego czasu, jako ^niewiele si? ró?ni?ce ^od map wspó?czesnych, ^s?

mniej interesuj?ce, ^a pozatern jest ^to naogó? ^okres upadku kartografji

polskiej, b?d?cy nast?pstwem ^braku w?asnej pa?stwowo?ci.

Mapy wystawione rozsegregowano d?a .?atwo zrozumia?ych przy-

czyn ^na dwa dzia?y chronologiczne (mapy pochodz?ce: 1) ^{Z czasów} przed

1795 ^r. i 2) ^{Z czasów} po tej dacie) ^{oraz 2 dzia?y rzeczowe} (mapy: 1) ca?ej

Polski i 2) jej cz??ci). ^W obr?bie tych ^{dzia?ów katalog} podaje mapy

w porz?dku chronologicznym, ^{natomiast na} samej wystawie ^{nie prze-}

strzegano ?ci?le nast?pstwa chronologicznego. ^{Tak np. mapy} ca?ej ^Polski

z czasów przed 1795 ^r. zosta?y zszeregowane zale?nie od swej genezy,

t. zn. wed?ug pewnych typów filjacyjnych. ^{I tak w obr?bie XVI i} pierwszej

-

po?owie ^{XVII stulecia zgrupowano osobno mapy} pochodz?ce: 1) ^od

mapy Miko?aja ^z Kuzy; 2) ^od mapy Etzlauba; 3) ^od map Wapowskiego,

w?ród których ^znowu? wyró?ni? ^{mo?na prace wzorowane: 4) na mapie}

Europy ^Merkatora (1554); 5) ^na mapie ^Polski Grodeckiego ⁱ 6) ^na mapie

Polski Merkatora. W drugiej ^znowu? po?owie ^{XVII w. i} pierwszej

XVIII ^w. _mamy do czynienia ^z mapami ^typu: 7) beauplanowskiego ⁱ 8)

sansonowskiego. ^{Pewne tak?e} grupy ^rzeczowe wyró?niono ^{w dziale map}

poszczególnych ^dzielnic dawnej ⁱ porozbiorowej ^Polski.

Opisy ^map obj?tych katalogiem ^zosta?y podane ^{w formie mo?liwie}

zwi?z?ej, ^starano si? przy ^tern jednak podawa? ^uwagi, obja?niaj?ce ^zna-

czenie poszczególnych eksponatów ^{i ich stosunek do} innych map.

Podobnie i _przy podawaniu ^literatury przedmiotu ograniczono si?

do spisu najwa?niejszych ^{prac z zakresu} historji kartografji polskiej, ^uzu-

pe?niaj?c ^{go w} pewnych wypadkach wa?niejszerni publikacjami ^obcerni.

Komitet Wystawy Kartograficznej, pozostaj?cy ^w ?cis?ej ??czno?ci

z Komitetem Mi?dzynarodowego ^Kongresu Geograficznego, ^sk?ada? si?

z osób nast?puj?cych: ^{Dr. Karol Buczek,} Dyrektor ^Stefan Demby (prze-

wodnicz?cy), ^Kustosz Miko?aj Dzikowski, ^Prof. Jan Jakul:::owski, ^{Dr. Bo-}

les?aw Olszewicz, ^{Prof. Dr. Stanis?aw} Paw?owski, ^{Prof. Dr.} W?adys?aw

Semkowicz, Kpt. Jan ^{Stebnowski .}

•

La Bibliotheque ^Nationale polonaise organisa ^son exposition ^{des col-} 9

lections cartographiques ^{en rapport avec le Congres} G?ographique ^Inter-

national a Varsovie. Son intention est, d'un cót?, ^{de faire connaitre au}

public plus ^{et endu la collection des cartes} appartenant ^{a la} Bibliothequc

Nationale, ^{et de} l'autre, d'illustrer les ?tapes que traversait la cartographie

polonaise ^{au cours des siecle? jusqu'au} r?tablissement de l'Etat polonais

ind?pendant. ^{Le second de ces buts ne put ?tre atteint que} grace ^au

concours pr?t? ^aux organisateurs ^de l'Exposition par des instututions eon-

fraternelles et par des _personnes particulieres qui ^{ont mis a la} disposi-

tion de la Bibliotlieque ^{Nationale une} partie ^{de leurs} collections, ^ce qui

permit ^{de cr?er un certain ensemble} harmonieux. Ce sont les Bibliothe-

ques: des Czartoryski ^{a Cracovie, des Krasi?ski a Varsovie, Universi-}

• taire a Wilno, ^{Militaire Centrale et} Municipale Publique ^{a Varsovie, les}

. Archives des Actes anciens, ^ainsi que MM. Jean Jakubowski ^{et Georges}

Odrow??- Pieni??ek.

Bien _que l' exposition ^{forme un certain tout nettement d?fini, car}

elle ^ne s'occupe que de l'histoire de l'image cartographique ^{du territoire}

polonais jusqu'a 1918, ^son catalogue ^{n?anmoins ne} peut ^?trc consid?r?

(ce qu' ^{il faut mettre bien en ?vidence) comme un essai de} bibliographie

des cartes ou bien des ouvrages ^sur I'histoire de la cartographie ^{en Po-}

logne. ^{L' etat actuel des ?tudes dans ce domaine, et a} plus ^{forte raison,}

les ressources des nos collections ne permettent pas de donner une revue

cornpl?te ^{des cartes de notre} pays. On ^a du donc, par la force m?me des

choses, ^{se borner a une} s?lection, ^s' est-a-dire, ^{a la} pr?sentation ^{des tra-}

vaux les plus importants qui ^sont expos?s (ceux-ci ^sont marqu?s ^d'un

ast?rique) ^{ou bien} indiqu?s ^{dans le} catalogue ^{seulement, si,} pour quel-

que raison, ^{on na} pas ^r ?ussi d'obtenir leurs originaux ^{ou m?me leurs}

reproductions.

L' exposition, ^{comme toutes ses} pareilles, ^{vise non seculement des but s}

didactiques, ^{elle doit encore, autant que} possible, ^{interesser son} public;

c'est pourquoi, ^en choisissant les objets a exposer, il fallait relever ^cer-

taines choses et mettre les autres au second plan. ^{C' est la la source de la}

pr?dorninance frappante ^{des cartes du XVI-e et du XVII-e siecles, tan-}

dis _{que, par} exemple, ^{le XIX-e siecle n' est} repr?sent? que par ^une

quantit? ^{de cartes tr es faible par rapport a} l' intensite de sa production

cartographique. ^{II faut pourtant nous rendre compte que les cartes}

de cette ?poque pr?sentent ^{moins d' int?r?t, car elles, ne diff?rent pas}

beaucoup ^{des cartes de notre ternps, et que, d'autre part, c' ?tait} plutót

10 la p?riode ^{de la d?cadence de la} cartographie polonaise, ^r?sultant de

l'inexistance momentan?e de l'Etat polonais.

Les cartes expos?es ^sont reparties, pour de raisons faciles a saisir,

en deux sections chronologiques (1- jusqu'a 1795, ^2- apres ^cette date)

et en deux sections _par matieres (I ^{- la} Pologne ^{entiere, 2- les} parties

de la Pologne). ^A l'int?rieur de ces sections, ^le catalogue ^{classe les cartes}

dans leur ordre chronologique, ^{mais a l'} exposition ^{l' ordre} chronologique

n' est pas strictement observ?. Ainsi, par exemple, ^{les cartes de la Po-}

logne entiere, ^{faites avant} 1795, ^sont rangees dapres ^leur origine, ^c'est-

a-dire, ^{selon leur filiation.} Ainsi, pour le XVI ^-e et la premier? ^{moiti? du}

XVII-e ·siecles, ^{on a} _group? ^a part ^{les cartes derivant : I -} de la carte de

Nicolas de Cusa; ^{2- de celle de} Etzlaub; 3- des cartes de Wapowski;

parmi celles-ci, ^on peut distinguer ^{les travaux model?s sur:} 4- la carte

de l'Europe ^{de Mercator} (1554); 5-1a ^{carte de la} Pologne ^de Grodecki,

et 6- la carte de la Pologne ^{de Mercator. D'autre part, pour la seconde}

moiti? du XVII-e et pour la premier? ^{moiti? du XVIII-e} si?cles, ^nous

avons affaire aux cartes du type ^de: 7- celles de Beauplan, ^{et 8- celles} de

Sanson. On a distingu? ^{aussi certains} groupes dans la section des _pro-

vinces partieulieros ^{de l'ancienne} Pologne ^{et de la} Pologne ^{sous la do-}

mination autrichienne, prussienne ^{et russe.}

Les descri ptions ^{des cartes} comprises ^{dans le} catalogue ^sont pr?-

sent?es de la facon la plus concise, ^{mais on a eu en} m?me temps ^{soi n}

d'y ^{donner des notes} expliquant ^la port?e ^des objets expos?s ^{et leur}

rapport ^{aux autres cartes. De} m?me, ^les indications bibliographiques ^se

r?duisent aux ouvrages les plus importants ^{sur l'histoire de la carto-}

graphie polonaise, complet?e ^{dans certains cas des} principales publica-

tions ?trangeres.

Le Comit? de l'Exposition Cartographique, fonctionnant en contact

?troit avec le Cornit? Ex?cutif du Congres G?ographique International,

est compos? ^{comme suit: M. M. Charles} Buczek, ^{le Oirecteur} St?phane

Demby (president), ^Nicolas Dzikowski, ^{le Professeur} Jean Jakubowski,

Boleslas Olszewicz, ^{le Professeur Stanislas} Paw?owski, ^{le Professeur}

Ladislas Semkowicz, ^le Capitaine Jean Stebnowski.

KAROL BUCZEK

RZUT OKA NA DZIEJE KARTOGRAFJI POL·SKIEJ.

Ziemie polskie po?o?one ^{w ?rodku} Europy, ^{zdala od centrów kultu}

ry staro?ytnej ⁱ ?redniowiecznej, pó?no bardzo, ^bo dopiero ^{w czasach}

Odrodzenia i Wielkich Odkry? otrzyma?y pierwsze mapy, oddaj?ce

z jakiem ^takiem przybli?eniem w?a?ciwy wygl?d dorzeczy Wis?y, Warty,

Niemna, D?winy ba?tyckiej, Dniestru, ^{Bohu i} Dniepru, ^które b?d?

obecnie _s? obj?te granicami pa?stwa polskiego, b?d? ^te? nale?a?y ^do?

po schy?ek ^{XVIII stu?ecia. Z tem} wszystkiem jednak przy omawianiu

historycznego rozwoju ^obrazu kartograficznego tych?e ^obszarów cofn??

si? ^{trzeba a? do} staro?ytno?ci, wtedy ju? ^bowiem powsta?y ^{pewne o nich}

poj?cia, ^które odegra?y niema?? rol? ^{nawet w czasach} nowo?ytnych.

Zacz?? wypada oczywi?cie ^od dawnych Hellenów, gdy? ^oni pierwsi

spo?ród cywilizowanych ^{narodów ?wiata} staro?ytnego dostarczyli pew-

nych wiadomo?ci o obchodz?ccm ^nas terytorjum (a ^{w?a?ciwie o} jego

cz??ci po?o?onej ^w bezpo?redniem s?siedztwie pn. wybrze?y ^morza

Czarnego) ⁱ najwi?cej ^{zdzia?ali na} polu kartografji. ^Wobec faktu, ^?e wy-

brze?a czarnomorskie zosta?y ^{stosunkowo wcze?nie} skolonizowane _przez

Greków, nale?a?oby przypu?ci?, ^{?e znali oni dobrze} kraje le??ce ^{w ich}

pobli?u. ^W rzeczywisto?ci spotykamy si? raczej ^{z czem?} przeciwnem,

z jednej ^bowiem strony ^same uj?cia Dniestru, ^{Bohu i} Dniepru zosta?y

przesuni?te przez geografów greckich ^{o ca?e 2° szer.} geogr. zadaleko

ku _pn., a z drugiej okazuje si?, ^{?e nawet o} dolnych biegach tych?e ^rzek

posiadali ^{oni nader} sk?pe ⁱ niedok?adne wiadomo?ci. Stepy obramiaj?ce

12 od _pn. morza Pontyjskie ^{i Meockie} okaza?y si? zapor?, poprzez któr?

nie mog?y si? przedosta? ^{do ?wiata} greckiego ^{wiadomo?ci o} krajach po-

?o?onych dalej ^od wybrze?y.

Miejsce pewnych ^wiadomo?ci zaj??y wytwory wyobra?ni, ^a po cz??ci

i kosmologicznych spekulacyj. Wn?trze Europy ^{wsch. zaludnione zo-}

sta?o ró?nemi mitycznemi plemionami, ^{rzekom za? uchodz?cym do mo-}

rza Czarnego, Azowskiego ⁱ Kaspijskiego ^kazano wyp?ywa?, ^{b?d? w} my?l

u?wi?conej przez Arystotelesa teorji, ^z pot??nych gór Ryfejskich ^{i Hi-}

perborejskich, ^{b?d? te?} (Herodot ^z Halikarnasu) ^z wielkich, ^na dalekiej

pó?nocy le??cych jezior.

Dzi?ki zdobyczom wojennym Rzymian ^{nad ?rednim i} dolnym ^Du-

najem ^{oraz ich} si?gaj?cym ^{a? po} bursztynowe wybrze?a Ba?tyku ^stosun-

kom handlowym, zjawiaj? ^{si? w dzie?ach autorów greckich i} rzymskich

z pierwszych ^stuleci naszej ery pewne wiadomo?ci ^o ziemiach po?o?o-

nych ^{w zlewisku morza} Ba?tyckiego. Doskona?y ^ich przegl?d ^{i zarazem}

i kartograficzne opracowanie daje ^nam najwi?kszy pomnik antycznej

wiedzy geograficznej, ^{a mianowicie} nie?miertelna "Geograf ja" Klaudju-

sza Ptolemeusza z Aleksandrji (ok. ^{ISO r. po Chr.).}

Je?li ^{chodzi o} znajomo?? ^obszarów po?o?onych ^{mi?dzy morzem}

Ba?tyckiem ^z jednej, ^{a Sudetami,} Karpatami ^{i morzem Czarnem z} drugiej

strony, ^to dzie?o Ptolemeusza przewy?sza bezw?tpienia wszystkie ^wcze?-

niejsze ⁱ pó?niejsze kompendja geograficzne, ^{dzie? Strabona,} Pomponjusza

Meli, Plinjusza Starszego ^{i Solina nie} wy??czaj?c. Niestety tylko ^niewielk?

cz??? ^z po?ród wymienionych ^{przeze? rzek, gór, ludów i miast (na obsza-}

rze Polski jeden ^{Kalisz, u} Ptolemeusza Calisia) ^{mo?na z} jakiem ^takiem

prawdopodobie?stwem zidentyfikowa?. ^{Wiele z} podanych przez siebie

wiadomo?ci zaczerpn?? ^{Ptolemeusz z} tradycji ^{lub od} dawniejszych pi-

sarzy, st?d ^te? znalaz?y si? ^na jego mapach ^{rzeczy zgo?a} fantastyczne, jak

np. przecinaj?ce ^{wzd?u? i wszerz ca??} Sarmacj? europejsk? (t. ^zn. kraj

mi?dzy Wis?? ⁱ Donem) pot??ne pasma górskie, ^w których zgodnie

z Arystotelesow? ^{nauk? umie?ci? on ?ród?a znanych sobie rzek. Z gór}

tych najwi?ksz? rol? odegra? pot??ny ?a?cuch, przecinaj?cy pod ^nazw?

gór Ala?skich, Ryfejskich ⁱ Hiperborejskich ^ca?? dzisiejsz? Europ?

wsch. O Sudetach i Karpatach posiada? ^{Ptolemeusz bardzo s?abe wy-}

obra?enie, niemniej przeto ^?ród?a ?aby (50° ^zam. 50°45' ^szer. geogr.)

i Cisy (48°30' ^zam. 48°20' szer.) zosta?y przeze?, je?li ^{chodzi o szeroko??}

geogr. stosunkowo nie?le umiejscowione. ^{B??dnie natomiast oznaczy? on}

?ród?a jedynej ^z po?ród mo?liwych ^do zidentyfikowania ^rzeki ba?tyckiej

t. zn. Wis?y, ^{a i} uj?cie jej przesun?? ^{on z} gór? ^{o I} ?o (560 ^zam. 54°20')

'szeroko?ci zadaleko ku _pn. Okazuje si?, ^{?e Ptolemeusz mia? wiadomo?ci} 13

jedynie ^o dolnym biegu tej rzeki, ^{a nie} lepiej by? poinformowany ^równie?

o ukszta?towaniu wybrze?y Ba?tyku, ^{które a? do} uj?cia ^{rz. Chronos}

biegnie, wed?ug jego danych, ^wzd?u? równole?nika 56°, ^a dopiero ^na

wsch. od tej ^rzeki podnosi si? ^{zlekka ku} pn.-wsch. ^{Poniewa? tak?e i} pn.

wybrze?a ^morza Czarnego przesun?? on, _zgodnie ^ze _{swymi poprzedni-}

kami (Hipparch), ^{o ca?e 2° szeroko?ci ku pn., zatem ró?nica} mi?dzy ^sze-

roko?ci? geogr. uj?? Dniepru ⁱ Wis?y jest ^u niego ^{do?? wierna} (7°30',

zam. 7°45'). ^{Co za? ciekawsze to, ?e tak?e ró?nica w d?ugo?ci geogr.} tych

punktów (12°30' ^zam. 12°55') ^{wcale dobrze} odpowiada prawdziwemu

stanowi _rzeczy. O wiele natomiast gorzej ^{ni? z} oznaczeniami szeroko?ci

ma si? ^{rzecz z} d?ugo?ci? geogr. Wystarczy ^{wskaza?, ?e} uj?cia Wis?y

umieszcza Ptolemeusz o 37°30' ^{na wsch. od} Gibraltaru, podczas gdy ^w

rzeczywisto?ci ^oddalenie tych punktów wynosi tylko 24° d?ugo?ci. ^Owa

nadwy?ka 13 ?o jest nast?pstwem ^znanego b??du jego ^map, który pole-

ga ^na przewi?kszeniu ^o zgór? 1/2 istotnej ^warto?ci równole?nikowej ^osi

morza ?ródziemnego, poci?gaj?ccm ^{za sob?} deformacj? ^{obrazu karto-}

graficznego ca?ego Starego ?wiata, ^{a w} _pierwszym rz?dzie Europy.

Z "Geografj?" Ptolemeusza osi?gn??a kartograf ja grecka, ^{a zarazem}

i staro?ytna, szczytowy punkt ^swego rozwoju, poczem jednak rozpocz??

si? jej ^u padek. ^Dzie?o wielkiego Aleksandryjczyka posz?o ^w zapomnie-

nie, Rzymianie ^{za? ma?o} okazywali zmys?u ^dla omawianej dyscypliny.

Najwybitniejszy ^te?, zachowany ^do naszych ^{czasów twór} kartografji

rzymskiej, ^{a mianowicie s?awna} "Tabula Peutingeriana" (z ^{IV w.} ?) ^za-

s?uguje raczej ^{na miano} itinerarium pictum ^ni? karty geograficznej.

Poniewa? za? poza paroma ^nazwam ludów z obszaru Sarmacji ^nie podaje

ona ?adnych szczegó?ów ^o obchodz?cych ^nas obszarach, ^{zatem niema}

potrzeby d?u?ej si? ^nad ni? ^rozwodzi?.

Sam schy?ek staro?ytno?ci ⁱ pierwsze 7 stuleci ?redniowiecza _to,

jak wiadomo, ^okres zupe?nego upadku geo- i kartografji. ^Wobec zapom-

nienia nauki o kulisto?ci ziemi _mapy z tego ^{czasu, t. zn. koliste i owalne}

mappae mundi, by?y raczej ^obrazkami, pozbawionemi ^{wszelkich nau-}

kowych podstaw, ^{przyczem tre?? ich} czerpano ^z dzie? tego rodzaju, jak

Historide adversum _paganos Paw?a Orozjusza (ok. 418 r.) ^lub Origi-

num sive etymologiarum ^libri Izydora ^{z Sewilli} (zmar? ^w 636 r.),

a wreszcie z Pisma ?wi?tego. ^{Znan? ju?} jornandesowi (po?owa ^VI w.)

i t. zw. Anonimowi Rawe?skiemu (po?owa ^VII w.) ^{nazw? S?owian}

(Sclavini) podaj? dopiero pochodz?ce ^{z XI w.} mappae minuli Lam-

berta z Sto Omer i t. zw. Cottonia?ska, nazw? za? Polski, ^{która we-}

14 ^{sz?a w II po?owie X w. do rzeszy narodów o} cywilizacji ?aci?skiej,

umieszcza _poraz pierwszy ^na swej pochodz?cej ^{z samego} pocz?tku ^XIIIw.

mapie ^{?wiata Mateusz z} Pary?a. ?wiadczy ^{to o} niebywa?ym ^konserwa-

ty?rnie kosmografów ?redniowiecznych, ^{pewne bowiem wiadomo?ci}

o ziemiach polskich ^{miano na Zachodzie ju? w drugiej} po?owie ^{IX W.,}

a ciesz?ce si? niebywa?em wzi?ciem ^Gesta Pontificum Hammaburgensium

Adama Breme?skiego (zmar? ^ok. 1075 r.) podawa?y ^sporo informacyj

o ca?ej ^zach. S?owia?szczy?nie.

Punkt szczytowy ^nie tyle rozwoju ^ile raczej ^sztuki sporz?dzania ^map

?wiata-wypada ^{na czasy oko?o} drugiej po?owy ^{XIII w., z tego te? okresu}

pochodz? ^{nale??ce do} najwybitniejszych reprezentantek tego typu ^ma-

py: Herefordzka i Ebstorfska. Ta ostatnia ^{zw?aszcza oznacza} wielki krok

naprzód, gdy ^{chodzi o wiadomo?ci o ziemiach} polskich, oprócz ^bowiem

znanych ju? dawniej ^rzek Wis?y ⁱ Odry, podaje jeszcze ^{Niemen i} D?win?,

oraz ca?y ^szereg miast, Rygi, Po?ocka, ^{Smole?ska i} Kijowa niewy??czaj?c

Zdobycze kartografji greckiej, ^które d?ugo jeszcze pozosta?y ^niezna-

nemi ^w ?wiecie ?aci?skim, ^starali si? przyswoi? ^{sobie i rozwin?? uczeni}

arabscy ^{IX - XIV w.} Dzi?ki ^za? podbojom ⁱ rozga??zionym ^{stosunkom -}

dyplomatycznym ^{kalifów oraz dalekim wyprawom} kupieckim rozporz?-

dzali oni wcale, jak ^{na owe czasy,} dok?adnerui wiadomo?ciami, ^{nawet o tak}

odleg?ych krajach, jak ^{Ru? i Polska. Niestety nauka arabska,} której tyle

zawdzi?czaj? ^{nauki ?cis?e z} astronoruj? ^na czele, ^{nie mo?e} poszczyci? si?

wi?kszerui ^{sukcesami na} polu kartografji ^{i nie oddzia?a?a w} najmniejszym

stopniu ^na dalszy rozwój tej dyscypliny. ^Za przyk?ad pos?u?y ^{f tu mo?e}

znana mapa ?wiata Idrisiego ^{z I} 154 ^r., która tylko ^niewiele odbiega ^od

ówczesnych mniszych map ?wiata, gdy ^{chodzi o} przedstawienie ^obcho-

dz?cych ^{nas obszarów.} Wprawdzie ^{bowiem Idrisi} posiada? ^wcale, jak

na owe czasy, liczne wiadomo?ci o rzekach i miastach tych krajów, ^nie

umia? ich jednak nale?ycie rozmie?ci?, ^{co, wobec} zniekszta?cenia wszyst-

kich nazw, pozbawia ^{jego prac? wszelkiej realnej warto?ci.}

Na ostatnie trzy stulecia ?redniowiecza przypada wspania?y rozwój

kartografji ?eglarskiej. Niestety zadziwiaj?ce ^sw? dok?adno?ci? zdj?cia

?eglarzy ^{w?oskich i} katalo?skich nie obj??y wogóle wybrze?y ^{morza Ba?-}

.tyckiego, ^{ani nie} oddzia?a?y ^w wi?kszym stopniu ^na rozwój kartografji

l?dowej. ^{W rezultacie zatem obraz} kartograficzny ^obszarów po?o?onych

mi?dzy ^morzami Ba?tyckiem ^{i Czarnem nie wyniós? st?d ?adnej} korzy?ci,

poza lepszem ^{ni? u} Ptolemeusza przedstawieniem ^wybrze?y pontyjskich.

Je?li ^bowiem obejmowano mapami ?eglarskiemi ^{równie? obszary ?rodk.}

i wsch. Europy, ^{to wzorowano si? tu w du?ej mierze na} wspó?czesnych

-. ."

..,'

"-

t

.;'

I ,x

,

I

#,1'