StaJnislawa GORTYNSKA
Kilka uwag o oligocenie w Polsce zachodniei
Zagadnienia starszego trzeciorzędu w Polsce należą do problem(>w
słabo opracQwanych. Dotychczasowe prace polskich badaczy ograniczają się do fragmentów, nie dających dostatecznych podstaw do tworzeni~
.szerszych syntez. To pewnego rodzaju zaniedbanie wynika częściowo
z niedużej atrakcyjności przemysłowej osadów trzeciorzędu starszego, a także wiąże się z właściwościami ich występowania: kapryśne zmiany litologiczne, przy częstokroć strzępowym stanie zachowania tych utwo:- rów oraz niedużych miąższościach, stwarzają mało przejrzysty obraz geologiczny. Dodać należy, że i przy faunistycznych opracowaniach na;.- potyka się tu również na większe trudności niż w formacjach starszycH.
Materiał porównawczy jest ubogi i źle zachowany.
Oznaczona przez H. Wolańską i E. Woźnego fauna oligoceńska po~
chodzi z rozległego obszaru synklinorium szczecińskiego i monokliny przedsudeckiej. Na obszarze tym wykonano, zwłaszcza w ostatnich latach, sporą liczbę wierceń, co częściowo ilustruje figUra 1. Większość
otworów wiertniczych przebiła osady oligoceńskie, których ułożenie i- wykształcenie ilustrują załączone przekroje geologiczne (fig. 2 i 3).
!fa zapadających ku północy utworach mezozoicznych spoczywają
niezgodniepiaski glaukonitowe z nadległymi iłami i mułkami. Dla roz-
Ważanego obszaru charakterystyczne są zmienne miąższości oraz zanika- nie osadów w niektórych partiach. . Tu i ówdzie występujące szczą;tki
fauny przeważnie nie mają znaczenia stratygraficznego. Wyjątkową pozycję stanowią dawne materiały, pochodzące z wierceń i odkryWek okolic Szczecina, oraz materiały z otworów wiertniczych wykonanych w ostatnich latach: Drawno geo 1; Choszczno IG 1, Gorzów Wielkopolski IG 1 oraz Wschowa geo 6.
Zbadane pod względem mikro- i makrofaunistycznym trzeciorzędowe
osady z okolic Szczecina, Choszczna, Drawna i Gorzowa Wielkopolskiego
można. bez .wątpienia zakwalifikować jako osady morza środkowoolig~
ceńskiego - rupelu.
126 Stanisława Gorlyńska
Drawno geol Choszczno 1(; l
•
"o'tec
Mogilno
o
".
".
o o
.~---....~..,
. ... .
•
- 2
OOOOUO
3
I
I· · ····~
Fig. !. Szkic sytuacyjny rozmieszczenia oma~ianych w:erceń
-- Diaogrammatic m!!Jp of distribution of discuss€d bore-holes
Flg. 2. Przekrój geologiczny Cho€zczno - Wschowa Geolog:cal section Choszczno - Wschowa
l - czwartorzę:i; 2 - neogen; 3 - oligocen udokumentowany faUI1lstyczn1e; 4 - oU- -gocen we udoku.mentowa-ny; 5 -'-"-mezozolk; ~ - kreda górna; J11 - l1as, Jjr - re1iiik
Tp - pstry pla&kowtec: y - kryst!Ul.n\k __ - .
30
20
10 Orawno
geo1
Kilka uwag 6 oligocenie vi Polsce zachodniej 127
Choszczno IGI
Gorzów IGI
Zbqszynek" Sulechów·
IGI /(jt
tm
---
Wschowri··
geoIO-9-S
Im
: o::
Wscllowa
geo7 geo6
Im
.-
--':
fm
? ': o ." -. , '
OligOcen ;:.:"/ .\
-i i;:
Oligocen \O~~~~~~--~~~4_~~~~~~~~--r_~--fU~
rp rp
J,r rp
W -
---_-_ 4--- --
Fig. 3. Zestawienie wierceń z podaniem litologii i m:ąZszości oligocenu Lis.t ofbore-holes with lithological data and thiclmess of Oligocene l - plaski; 2 - plaski z glaukoD1tem; 3 - iły; 4 - mułki; 5 - fauna oznaczalna.
Q - czwartorzęd; tm - miocen; K2 - kreda górna; J 1l - lias; J1r - ret.l'k; Tp - pstry piaskowiec
• wiercen1a częściowo rdzeD1owane; •• wiercenia w toku
U wag a: Autorka oprócz mater!ał6w własnych korzystała r6wnleś z materiałów
M. Jaoskowiak, W. Kar<l.szewskiego 1 .A. Witkowskiego.
l - sands; 2 - sand9 w1th glauconlte; 3 - clays; 4 - dlts; 5 - determlnable fauna;
Q - Quaternary; tm - Wocene; ~ - Upper Cretaceous; J1l - Llaos; J1r - Rhaetic.
Tp - variegated ssndstone
• bore-holes.. panly core-drtlled; .. dr1ll1ngs under way
.N o t e: Alongslde ot her own materlal. the authar made use of mater1al COollected by M. Jaskowiak. W. Karaazewski &na A. Wltkowslt1.
OPIS LITOLOGICZNY WARSTW
DRAWNO GEO 1
Otwór Drawno geo 1 jest jednym z czterech otworów usytuowanych w strefie ancmalii grawimetrycznej, związanej z istnieniem struktury solnej. Stosunki hipscmetryczne, jak również miąższościowe, podlegały
tu wahaniom i zniekształceniem. W przytoczonym profilu litologicz- nym 1 przy~ęto stratygrafię według H. Wolańskiej i E. Woźnego.
Stratygrafia Głębokość W m OpIs
C z war t o r z ę d 0+ 93,2
;0 l i g o c en. śr o d'k o w y 00,2+103,8 Iły prawie czarne, zw:ęzłe, dość silnie zlustrowane, z wtrąceniami piasku glauko- nitowego, z pojedyncz}mi przewarstwie-. niami piaskowca drobnoziarnistego, szaro- l Prof1l lltoiogtcżiiy według W. Kara.szewskiego 1 St. Gortyńskiej.
1 - Quaternary; 2 - Neogene; 3 - , faunal1y documente:l OUgocene; 4 - non-docu-·
mented Ol1gocene; 5 - Mesozole; K2 - Upper Cretaceous; J11 - Ll1!.s; J1r - Bl1aetio;
Tp - Bunt sa.ndste1n; y - cr.l'stallll;le SUbsl.rlLtU!D . . .
128
'","
Kreda górna
Stanisława GortYńska
żółtaWego. Niekiedy występują konkrecje
zawierające faunę.
lOB,s...;....lOO,5' Piaski mułkowate ciemne, szarozielone, glaukonitowe, . z obfitą miką, miejscami
przechodzą w brunatne, z nielicżnymi
kookrecjami fosforytowymi. Ku spągowi przechodzą w mułki, ciemnoszare. Nie- liczny. detryt fauny.
109;5-:-,1.13,0 Iły ciemnoszare z przewarstwieniami ja-
śniejszych mułków mikowych, z wtrące
niami piasku glaukonitowego, z pojedyn- czymi konkrecjami piaszczysto-żelazisŁy-
. mi. Nieliczny detryt fauny.
1013,11+114,5 Mułki piaszczyste szarobrunatne, o lek·kim odcieniu zielonym, z drobnymi wkładkami iłów brunatnych. Liczne drobne blaszki
miki. . .
114,5+L'20,O lly ciemnobrunatne, zwięzłe, z wtrącenia
mi szarozielonych piasków glaukonitowych i szarych mułków.
120;O+'1/M,7 P'...aski różnoziarniste, mulaste, szarożólta
we z odcieniem zielonym. Dość liczny glaukonit. Pojedyncze przewarstwienia
iłów czekoladowych. Okruchy fauny.
124,7-
Fauna oraz jej fragmenty występujące dość licznie w przytoczonym pl"ufilu, ze względu na zły stan zachowania skorup, jest oznaczalna tylko
częściowo. Wyróżnione przez E. Woźnego formy, m.in. Fusus multisul- catus, oraz wyniki. badań mikropaleontologicznych, przeprowadzonych przez H. Wolańską, są dostatecznym dowodem przynależności· osadów
trzeciorzędowych w Dr1;lwnie do oligocenu środkowego - rupelu.
CHOSZCZNO IG 1
Otwór Choszczno IG 1 położony jest na południowym sktaju synkli- . ilorium szczecińskiego, między Drawnem i Gorzowem Wielkopolskim.
Przewiercone tu na głębokości 148,7+154,7 m iły ciemno brunatne z wkładką zielonych piasków glaukonitowych zawierają nieliczne i nie- oznaczalrie szczątki makrofauny.
II..
Wolańska badała mikrofaunę z. tegp otworu wiertniczego i stwierdziła analogie występujące między Dra,w-,nem i Choszcznem, pozwalające zaliczyć te ostatnie osady również do
oligocenu środkowego - rupelu.
GORZOW WIELKOPOLSKJ IG l
Otwór Gorzów Wielkopolski IG 1 usytuowany jest na południowo
-zachodnim zboczu monokliny przedsudeckiej, w dolinie Warty. Szczegó-
łowe opracowanie trzeciorzędu występującego w tym otworze wiertni-
Kilka uwag o oligocenie w Polsce zachodniej 129 -czym ukaże się po opracowaniu całości wiercenia w kolejnym tomH!
Badań Struktur Podłoża Polski. Pr.ofil "litologiczny przęąstawia ~ię
w skrócie następująco;
'
. .
stratygrafia. . Głębokość w m Opis Cz war t o r z ę d 0+147,2,
-Oligocen środkowy .147,2+175,9 Ily szare z odcieniem brunatnym, w str~
pie margliste, w części środkowej z obfi- tym glaukonitem; w dolnej partii wystę
'puje materiał mułkowaty z toczeńcami
. iłów. W całej warstwie dość liczna 1 sto- sunkowo dobrze zachowana makro- i mi- krofauna.
.() l i g o c e n Ś·r o d k o w y 1. 175,9+'177,5 Piaski mułkowate, różnoziarniste, szar~
zielonawe, glauJton,itowe. Nieliczne szcząt
ki nieoznaczalnej fauny.
Kreda g 6rna .177,51- . . ••..•.. : J r · ' I.'
Osady trzeciorzędowe w Gorzowie Wielkopolskim dały najpełniejszy
profil rupelu z dotychczas znanych w Polsce.
Oznaczona przez 11. Wolańską (1959) i E. Woznego (1959) mikro- i makrofauna charakteryzuje utwory zawarte między czwartorzędem j piaskami glaukonitowymi jako osady morza środkowooligoceńskiego - ' rupelu. Jedynie w spągowych piaskach glaukonitowych brak oznaczal- nej fauny nie daje dostatecznie pewnych podstaw do ściślejszego okre-
ślenia ich przynależności stratygraficznej. ' Wyniki badań paleontologicznych w oxp.ówionych otworach wiertni-
·czych pozwalają na ich. stratygraficzną korelację z obszarem Szczecina.
W samym mieście i najbliższej jego okolicy znajdują się odsłonięcia
utworów rupeiskich omawianych wielokrotnie w literaturze. Uważa się
je za kry lub fałdy powstałe w wyniku glacitektoniki. Odsłonięcia wy-
stępują w oddzielnych płatach wzdłuż brzegów Odry. Stanowią je iły
septariowe, ciemno brunatne lub szare, plastyczne, silnie zlustrowane.
Towarzyszące iłom piaski o typowym jaskrawożółtym zabarwieniu obfi-
tują w kuliste lub bochenkowate konkrecje. Ich ośródkami są cżęsto szczątki fauny. Wśród mikrofauny pochodzącej tak z iłów, jak i z piasków
szczecińskich H. Wolańska znalazła formy przesądzające o ich przyna-'
leżności do rup elu. W niemieckiej literaturze pozycja stratygraficzna obu kcmpleksów skalnych została omówiona dość wyczerpująco i zali- ezona do rup elu.
Teren Szczecina jest ważnym ogniwem łączącym obszary zachodnio-
europe~skie z terenem występowania rupelu w Polsce. Zespoły makro- l mikrofaunistyczne w Szczecinie, Drawnie, Choszcznie i Gorzowie
Wielkopolskim pozwalają uznać ten obszar za' przedłużenie zachodnio- ,europejskiego basenu morza rupeIskiego.
WSCHOWA GEO 6 .. ,
Osobną i trudniejszą do ścisłego sprecy-2;owania;' pe~c:ję : str.atygTa::-
ficzną stanowią osady oligoceńskie przewiercone w otworze·· Wschowa geo . 6. Zwraca uwagę piaszczysto-mułkowate ichwykształcenie~, ',,:
Xwartaln1k Geologiczny - 9
l3G
Cźwartorzęd
Neogelll
Oligocen
I'
Stanisława Gortyt'iska
. Głębokość w m Opis 0+ 68,5,
00,5+139,7 Iły szare plamiste.
139,7 +2J66,4 Iły i mułki z :przewa,rstwieniami węgli
brunatnych.
265,4+296,0 Piaski śred,nio- i gruboziarniste, szal'O'"-
żółte, miejscami burzące się z HCl.
296,0+360,0 Mułki jasDO€zare z wkładkami piasków i węgli brunatnych.
360,0+373,0 Węgiel brunatny z przewarstwieniami
iłów i mułków.
373,0+379,3 Piaski różnoziarniste ze żwirami. Dość
liczny muskowit, którego ilość wzrasta kli
spągowi.
379,3+379,8 Zlepieniec żwirowy, szary, z liczną miką.
379,8+384,5 Mułki piaszczyste, szarożółte, ku spągowi
szare, z drobnymi przewarstwieniami żwi
TU. Nie reagują z Hel
384,5+386,7' Piaski bardzo drobnoziarniste, szarożółte
z obfitą miką. Zniszczone skorupki fauny.
Słaba reakcja z HCl.
386, 7 +389,0 Mułki piaszczyste, cielIUloszare, z rzadka laminowane Hem prawie czarnym. Znisz-·
czone szczątki fauny. Dość silna reakcja z HCl.
399,0+390.1 Mułki piaszczyste, szarożółtawe. Liczne
szczątki fauny. Dość silna reakcja z HCli W spągu wkładka (10 cm) mułku prawie czarnego, z obfi.tą miką i detrytem f1ory~
390,l+39tl,5 Piasek marglisty, szary, dość silnie sce-- mentowany. Nieliczny detryt fauny i flo-- ry. Reaguje z HCl.
390,5+3914,31 Piasek mUłkowaty, jasnoszary, z liczną miką. Nieliczne okruchy fauny. Ku spą~
gowi zwiększa się iloŚĆ glaukonitu. Brak reakcji z HCl
394.3+396,2 Mułek piaszczysty, ciemnoszał'Y, z bnmat--
!Dym odcieniem. Pojedyncze okruchy ska-.
TUp fauny. Nieliczny glaukonit. Reakcja z HCl dodatnia, zanikająca ku spągowi.
396,z.:..oo6,8 Piasek mułkowaty, ciEmnoszary, z licznym
żwirem, okruchami margli i wapieni.
396,8+300,3 Zlepieniec słabo scementowany, złożony
z fragmentów Hów i mułków clemnobru- lIlatnych oraz żwirów rÓŻDoZ:arnistych.
Liczne okruchy wapieni. Rdzeń pokruszo- ny i przemieszany.
Piaskowi ec pstryl 398,3-
I Weclł1ł8 W •. ~;
Kilka uwago oligocenie :w. Polsce zachodniej 131 E. Woźny uznaje występujący tu zespół fauny za najbardziej zbli-
żony do fauny oligocenu dolnego, nie precyzuje jednak ściślej tego
pojęcia 3. .
Zbadana przez H. Wolańską mikrofauna nie daje podstaw do ściślej
szego określenia tych bez wątpienia oligoceńskich osadów. Występujące
tu zespoły, zdaniem H. Wolańskiej, nie wykluczają wieku środkowo
oligoceńskiego ani też przejścia ich do górnego oligocenu. Wobec trud-
ności paleontologicznych, trzeciorzędowe osady we Wschowie będziemy traktować jako naj dalej w tej części kraju wysunięte ku poł\1dniowi
stanowisko oligocenu. Bardziej precyzyjne określenie ich wieku ustali
się zapewne w dalszych badaniach.
Piaszczyste wykształcenie osadów w otworzeWschowa geo 6 wska- zuje na bliskość brzegu morskiego. Wznoszenie się powierzchni przed"-
trzeciorzędowej i sąsiedztwo krystalicznego bloku (otwór Gościszowice)
na południe od Wschowy wydaje się potwierdzać ten wniosek .
. Wyniki zawarte w przedstawionych w niniejszym numerze Kwartal;.
nika geologicznego trzech pracach (H. Wolańska;E. Woźny; S. Gortyń
ska) wzbogacają stan wiedzy o polskim oligocenie. Zasięgi poszczegól- nych faz morza oligoceńskiego w naszym kraju nie są jeszcze ustalone.
Otwór wiertniczy Gorzów Wielkopolski lO 1, uzupełniony wynikami z Drawna i Choszczna, dał najbardziej kompletny profil rup elu w. Pol- sce. Omówione tu utwory rupelu stanowią osady dość płytkiego zbior- nika morskiego, którego głębie leżą na zachodzie, natomiast fację brzeż
ną (górny rupel z przejściem w osady kattu) reprezentują osady wystę
pujące w Izbicy Kujawskiej (W. Pożaryski, 1953) oraz na obszarze struktury Mogilna (L. Cimaszewski, 1960). Czy oligocen reprezentowany w otworze Wschowa geo 6 wiązał się z omówionym tu zbiornikiem - pozostaje zagadnieniem otwartym. Samo stwierdzenie oligocenu w tym punkcie pozwala jednak na przesunięcie zasięgu morza oligoceńskiego
bardziej ku południowi niż było to uwzględniane w literaturze lat ostatnich (B. Areń, 1957; J. Łyczewska, 1958;W. Krutzsch i D. Lotsch, 1958). .
Za dyskusję nad tym trudnym problemem dziękuję prof. W. Pożary
skiemu i dr. J. Łyczewskiej. Szczególną wdzięczność pragnę wyrazić
dr W. Karaszewskiemu za dzielenie się swymi obserwacjami i wnio- skami w terenie. Kierownictwu PPN w Pile dziękuję za udostępnienie
rdzeni z otworów Wschowa geo 6. i Drawno geo 1.
Zakład GeologU Niżu IG
Nadesłano dnia 28 kwtetn.la 1961 r.
PISMlENNICTWO
AREN" B. (1967) - Atlas Geologiczny Polski, z. 1'1., Trzeciorzęd. Wyd. Gool. WaTszawa;
CIMASZEWSKI L. ClOOO) - O związku tektoniki trzeciorzędu struktury Mogilna z budową podłoża. Nafta, nr 8, p. 206--208. Katowice.
- - - - -
~W ostatnich- latach zaznaczyła się i'ozblei!lność w poglądach na oligocen dolny. W bogatej
dot}'cll.oząsoWej. llteraturze pol$kl.eJ, którejsyntezq są· praoe B. ~en1a (1957) .1 J.ŁyozewskleJ
U958); uwu:a się' lattorf ·za:najnlt.sŻll ozęś6011goolmU dolnego. NatOlnJast W. Krutzsoh f· D.' Lotscli . (1957)'. uzasadniają' p1"ŻyIialemość···Ia.ttDrfu do eocenu;· czego ,koil.sekwencją jeat CIl1eIi1ony 0dp0WI.edn1D . .obraz paJ.eogeogra11CZD:Y, (W,,~t$Oh 1 .. D .• ;LatscJl •. lQ58).
132 Stanisława Gortyńska
DEECKE W. (19D7) - Geologie von Pommern.Berlin.
KRUTZSCH W., LOTSCH D. (195i) - Zur stratigraphischen Stellung der Lattorl- stufe im Paliiogen. Zs. angew. Geol. 6, p. 476-5D1. Berlin.
KRUTZSCH W., LOTSCH D. (11958) - tibersicht iibet die paliiogeogTaphische Entwicklung des zentraleuropaischen Alttetiars. GeoI. Ges. DDR, S.
p. 99-110. Berlin.
LINSTOW O. (1921) - Erlauterungen zur geologischen Karte von Preussen. BIatt Podejuch. Berlin.
LYCZEWSKA J. (1958) - Stratygrafia paleogenu i neogenu Pols-ki !północnej. Kwart.
geol., 2, p. 127-153, nr 1. Warszawa.
POZARYSKI W. (HIOO) - Osady morskie oligocenu młodszego na Kujawach. Biul.
Inst. Geot" 87. Warszawa.
WOLA~SKA H. (1900) - Stratygrafia mikropaleontologic:lJIla trzeciorzędu (rupelu) w profilu wiertniczym Gorzów Wielkopolski IG 1. Arch. Inst. GeoL (maszynopis). Wanzawa.
woZNY E. (1969-) - Fau1na środkowooligoceńska w wierceniu Gorzów Wielkopol- ski IG !l. Arch. Inst. Geol. (maszynopis). WarsZawa .
O OJlHl'OnEHE 3ABAJnIOft BOJILDIH
.
Pe310Me
OJtnro:o;eaoBaH <paYHa, KOHcTaTH.pOBaHBaH B CKBalKHHax ,n;PaBHO reD l, XOII{RO IG 1, rOlKYB IG 1, H B 06HalKeHHHX H CKBa1KHHax oxpecTHOCTe~ meD;HHa, onpe~e
JIHeT B03paCT BCK.pblTbIX TaM rJIHB, a 'łaCTH'łHO H neCKOB Kax cpe~ OJtnro~eH - pyneJIh. cpayHHcTH'iecKaH COrJIaCOBaHHOCTb ~aeT B03MOlKHOCTb YBH3KH 3ana~'!IoJl
nOJIbIIDl 'łepe3 ID;e:o;HH c pyneJIbCKHM MOpCKHM 6acce~HOM 3an~HoJ1l: EBpOnbI. To'ł
Hoe onpe~eJIeID1e B03paCTa OJIHro:o;eHOBbIX neCKOB H aJIeBpHTOB BCK.pbITbIX CKBalKH- Holl BcxoBa reo 6 60JIee 3aTPy~HHTeJIbHo. 3. B03bHbI CltJIOHR:eTCH C'łHTaTb 9TH 01'JIo- lKeHHH HJ11KHeOJIHro:o;eHOBbIMH, a r. BOJIHHbcKa Ha OCHOBaHHH MHxpoq,aYHbI CKJIOHH- eTCH OTHeCTH HX K cpe~eMy H ~alKe K BepxaeMY OJIHroqeHy.
OCTaBJtHR: B CTop03e TO'łHbIe CTpaTHrpaq,H'łeCKHe onpe~eJIeHHH 9THX OTJIOlKemdl H3 BcxOBbI, aBTOp C'łHTaeT HX MeCToHaxo~eHHe' caMhIK KPa.fumM K lOry MeCTORa-
XO~eHJ1eM OJIHro:o;eHa B 3an~ott nOJIbwe.
Stanisława GOR~SKA
SOME REMARKS ON THE OLlGOCENE OF WESTERN POLAND Summary
Localities with ,an Oligocene, fauna discovered ln 'bore holes Drawno geo 1, Ch06zczno IG"l, Gorzów IG 1 as well as outerops and drilllngs in the Szczecin region indi.cate the age of' the claysand, partly, too, the sands derived from- these
Streszczenie 133
bore holes tG be Middle Oligocene, RupeIiaill. Due to its launal siml1arity, the area GfWestern Poland may be linked by waYGl Szczecin with the Rupelian marine basin Gf Western Europe.
More diff!cult i8 the determilllatio'll Gl the prec!se age Gl the Oligocene sands and sil ts penetrated in bore-hole Wschowa geo 6. E. Wożny considers them tG belong to the Lower Oligocene, whereas - on the basis ol investlgati<l·ns ol their micro- fauna - H. Wolańska is inclillled to assign them to the Middle and, even, to the u.pper OEgocene.
Omiiting more exad age cOonjectures as iregardsthe sed:ments met with at Wschowa, the present authOor co·nsiders them to be the farest southern locality 001 . OJigoce.ne sedime.nts in Western Poland.
