Nowy Ptolomeusz w Polskich Prusiech

Andrzej Kempfi

Nowy Ptolomeusz w Polskich

Prusiech

Studia Philosophiae Christianae 16/1, 202-210

1980

zo fii to m is ty c z n e j te o r ia p rz y c z y n o w o śc i s p r a w c z e j m o że b y ć p ła s z c z y z ­ n ą do r o z w a ż a ń n a d u z a s a d n ie n ie m d y r e k ty w n e j r o li z a s a d y p rz y c z y n o ­ w o ści w n a u k a c h p rz y ro d n ic z y c h , d a ją c ty m s a m y m p o d s ta w ę do k o m p le m e n ta rn e g o p o w ią z a n ia p rz y r o d o z n a w s tw a z m e ta fiz y k ą .

A N D R Z E J K E M P F I

NOW Y PTO LEM EU SZ W PO L SK IC H P R U SIE C H

Z z a g a d n ie ń r e c e p c ji k o p e rn iik a n iz m u za ż y c ia M ik o ła ja K o p e r n ik a N a sz ą r e l a c j ę z b a d a ń ,nad n a jw c z e ś n ie js z ą r e c e p c ją k o p e rm ik a n iz m u o s n u ja m y n a k a n w ie tr z e c h w y p o w ie d z i. P ie r w s z a z n ic h p o c h o d z i z r . 1542 i z n a jd u je m y ją w sc h o lio n ie , ja k im n ie m ie c k i a s tr o n o m E ra z m R e in h o ld o p a tr z y ł w y d a n e w ty m ż e r o k u 1542 w W itte n b e r d z e P e u e r b a - c h a N o w e t e o r y k i p l a n e t (T h eo rica e n o v a e p la n e t a r u m ). W y p o w ied ź ta b rz m i n a s tę p u ją c o : „ T a k w ię c p r z y ją w s z y , że sz tu c e a s tr o n o m ii od d a w n a p o tr z e b n y je s t ja k iś n o w y P to lo m e u s z , b y ją p o s ta w ić n a n o g i i o ży w ić, u fa m , że t a k i e g o w ł a ś n i e n o w e g o P t o l e m e u s z a w y d a ły o b e c n ie n a ś w ia t P r u s y . C a ła p o to m n o ść jeg o b o s k i g e n iu s z c a łk ie m s łu s z n ie b ę d z ie m o g ła p o d z iw ia ć 1.

D ru g a w y p o w ie d ź ró w n ie ż d a tu j e się n a o k re s ży cia M ik o ła ja K o p e r ­ n ik a i b rz m i ta k : „ M ija ju ż ja k iś czas, o d k ą d a s tro n o m ic z n e s p e k u la c je czcig o d n eg o p a n a d o k to r a M ik o ła ja K o p e r n ik a z r a c j i s w e j n i e ­ z w y k ł e j n o w o ś c i cieszą się u w s z y s tk ic h d z iw n y m m ire m . A c a ł­ k ie m św ieżo p o b u d z iły o n e p e w n e g o w ie lc e u c z o n e g o m a t e m a t y k a u n i ­ w e r s y t e tu w itte n b e r s k ie g o do w y p r a w ie n ia się w p o d ró ż do P r u s p o ­ to , b y m óc z g łę b ić ja k a je s t ty c h m n ie m a ń is to ta i s p e c y f ik a ...” 2. S ło w a n in ie js z e w y s z ły sp o d p ió r a T y d e m a n a G iese, w y n ie s io n e g o do g o d n o śc i b is k u p a c h e łm iń s k ie g o , k o n f r a t r a K o p e r n ik a w k a p it u le w a r ­ m iń s k ie j, i w z ię te są z d a to w a n e g o d n ia 23 k w ie tn ia 1540 r. z L u b a w y lis tu G ieseg o do k s ię c ia A lb r e c h ta w K ró le w c u .

T rz e c ia w y p o w ie d ź , p o w s z e c h n ie z n a n a , p o c h o d z i z r. 1541. J e j a u to ­ r e m je s t w s p ó łp r a c o w n ik M a r c in a L u tr a h u m a n is ta F ilip M e la n c h to n , k tó r y w liśc ie do B u r k h a r d a M ith o b iu s a p isze: „ N ie k tó rz y m a j ą za n ie - la d a w y c z y n s tr o je n ie ta k ic h n ie d o rz e c z n o śc i ja k ó w s a r m a c k i a s t r o n o m , k tó r y p o ru s z a Z ie m ię i z a tr z y m u je S ło ń ce. Z a is te m ą ­

1 „ I t a q u e c u m h a e a r t e s ia m d iu d e s id e r e n t a liq u e m P to le m a e u m q u i la b a n te s d is c ip lin a s r e s t i t u a t a s in v ita m r e v o c e t, s p e r o e u m n o b is ta n d e m ex P r u s s ia o b tig isse , c u iu s d iv in u m in g e n iu m t o t a p o s te r ita s n o n im m e r ito a d m i r a b i tu r ” . S cho!io:i n in ie js z e o d n a jd u je m y n a k a r c ie e 3 e d y c ji T e o r y k . E g z e m p la rz e m z k tó re g o a u to r k o rz y s ta ł b y ł e g z e m ­ p la r z B ib lio te k i J a g ie llo ń s k ie j w K ra k o w ie . 2 „ N a c h d e m d y a s tro n o m is c h e s p e c u la tio n d e s w ir d ig e n h e r r n d o c­ t o r N ico lae r. C u p e rn ic t h u m h e r r n zu f r a u e n b u r g v o n w e g e n i r e r u n e r - f a r lic h e n n e w ig k e it b e i I d e r m e n n g lic h e in s e ltz a m a n s e h n h a t u n d n u n a u c h e in e n h o c h g e le rte n d e r u n v e r s it e t W itte n b e r g m a th e m a tic u m e r ­ w e c k t, d a m it e r s o lc h e r o p in io n g r u n t u n d g e le g e n h e it e r f o r s c h e n m o ­ c h te , sic h in d ise la n d P r e u s s e n zu b e g e b e n (...) ”. C y tu ję za H ip le r a

d rz y w ła d c y w in n i b y p o w ś c ią g n ą ć n ie o k ie łz n a n e u m y s ły ” 3. K o m e n ­ tu j ą c o k re ś le n ie „ów s a r m a c k i a s tr o n o m ” — w o ry g in a le „ille S a r m a ­

ticu s a s t r o n o m u s ” — s łu s z n ie p o d n o si się, że zw ąc K o p e rn ik a S a r m a tą h u m a n is ta n ie m ie c k i M e la n c h to n w id z ia ł w n im P o la k a . U ż y w a n e n a o z n a c z e n ie P o la k ó w i S ło w ia n o k re ś le n ie „ S a r m a ta ” m a je d n a k in n y jesz c z e a s p e k t n a k tó r y tr a f n i e z w ró c ił u w a g ę w s tu d iu m h is to r y c z ­ n y m o . p o ję c iu S a r m a c ji T a d e u s z U le w ic z 4. M ia n o w ic ie p o d p ió re m s z e s n a s to w ie c z n y c h h u m a n is tó w o k re ś le n ie to d łu g o n ie tr a c iło p e jo r a ­ ty w n e g o w y d ź w ię k u ja k o sy n o n im te g o , co p rz e c iw n ie o g ła d z ie k la s y c z ­ n e j I ta li i i w ogóle o k rz e s a n iu . T eg o p e jo r a ty w n e g o w y d ź w ię k u n ie z b ra k ło r ó w n ie ż w p rz y to c z o n e j w y p o w ie d z i n a w s k ro ś n e g a ty w n ie do k o p e r n ik a n iz m u u sp o s o b io n e g o M e la n c h to n a . Z p o le c o n y c h u w a d z e tr z e c h w y p o w ie d z i s k o m e n to w a liś m y d o s t a te ­ cz n ie w y p o w ie d ź d r u g ą i trz e c ią , n a to m ia s t w y p o w ie d ź ze sc h o lio n u E ra z m a R e in h o ld a w y m a g a jeszcze, b y ją r o z p a tr z y ć n a t l e k o n te k s tu . O tó ż k o n te k s t te j w y p o w ie d z i to w y w ó d o P to le m e u s z u p rz y ro z w a ż a n iu r u c h u ó sm e j s f e ry u w z g lę d n ia ją c y m r u c h p o s tę p o w y g w ia z d s ta ły c h o ra z a p o g e a p la n e t. N o w si a s tro n o m o w ie — w e d łu g teg o co p isze R e in ­ h o ld — b y li z m u s z e n i w ie le do te o r ii P to le m e u s z a d o rz u c ić . P o w o d e m te g o b y ły o b s e r w a c je , z k tó r y c h w y n ik a ło , że a p o g e a i g w ia z d y s ta łe n ie ty lk o p o s u w a ją się n a p rz ó d i to w sp o só b n ie r ó w n y , lecz że ta k ż e z u p ły w e m c z a su z m ie n ia się w ie lk o ś ć r o k u i z m ie n ia ją się m a k s y m a l­ n e d e k lin a c je S ło ń c a . S tą d w y n ik ło , że p r z y ję li i n n ą zg o ła te o r ię r u c h u ó s m e j sfe ry , a b y w y tłu m a c z y ć p rz y c z y n y ty c h z ja w is k , te o r ię , k tó r a je d n a k sto i w s p rz e c z n o śc i z o b s e r w a c ja m i. I t u w ła ś n ie od s p ó jn ik o ­ w e g o w y ra ż e n ia „ ta k w ię c ” (w o r y g in a le ła c iń s k im „ it a q u e ”) zaczy n a s ię w y p o w ie d ź o K o p e rn ik u .

N ie sp o só b ró w n ie ż p rz e m ilc z e ć , ż e z a c y to w a n e sc h o lio n n ie je s t je d y n y m m ie js c e m o g ło szo n eg o w r o k u 1542 w W itte n b e r d z e n o w eg o w y d a n ia P e u e rfo a c h o w y e h T e o r y k , w k tó r y m E ra z m R e in h o ld p o c h w a ­ lił K o p e rn ik a . T a k ż e w s c h o lia c h to w a rz y s z ą c y c h p o p rz e d n im p a r tio m te k s tu P e u e r b a c h a z n a jd u je m y o d n o sz ą c e się do K o p e r n ik a m ie jsc e . B rz m i ono ja k n a s tę p u je : „ W szelak o w id zę, że p e w i e n n o w s z y b a r d z o w y b i t n y m i s t r z (k tó ry w z b u d z ił w ś ró d w s z y s tk ic h w ie l­ k ie o c z e k iw a n ie n a p r a w y a-stronom ii i ju ż s z y k u je w y d a n ie sw o ic h p ra c ) ja k w in n y c h d z ia ła c h a s tro n o m ii ta k r ó w n ie ż i w tłu m a c z e n iu r o z m a ity c h ru c h ó w K się ż y c a r ó ż n i s i ę n a w s k r o ś o d w z o r o z m a ity c h ru c h ó w K się ż y c a r ó ż n i s i ę n a w s k r o ś o d w z o ­ r ó w p t o 1 e m e j s k i i с h ...” 5. To — z a c z y n a ją c e się od a k c e n tu ją c e g o p r z e c iw s ta w ie n ie s p ó jn ik a „ w s z e la k o ” (w o ry g in a le „ t a m e t s i ”) — k o p e

r-Q uidaim p u t a n t esse e g rtg iu m χατσρωμ,α r e m t a m a b s u r d a m e x o r ­ n a r e s ic u t ille S a r m a tic u s A s tr o n o m u s q u i m o v e t T e r r a m e t fig it S o ­ lem . P ro f e c to s a p ie n te s g u b e r n a to r e s d e b e r e n t in g e n io ru m p e tu l a n tia m c o h e r c e r e ”. C y tu ję za p r z e d r u k ie m w C o r p u s r e f o r m a t o r u m , ed. C. G. B re ts c h m e id e r, v o l. 4, H alde 1934, p. 679. 4 T. U le w ic z , S a r m a c ja , K ra k ó w 1950, p. 81. 5 K a r t a C7: „ T a m e ts i v id e o q u e u d a m r e c e n tio r e m p r a e s ta n tis s im u m a r t if ic e m (q u i m a g n a m de se a p u d o m n e s c o n c ita v it e x s p e c ta tio n e m r e s titu e n d a e a s tr o n o m ia e e t ia m a d o r n a t e d itio n e m s u o r u m la b o r u m ) s ic u t in a liis a s tr o n o m ia e p a r tib u s , it-а e tia m in h a c v a r i e t a t e m o tu s L u n a e e x p lic a n d a δις διαπασών d is s e n tir e a f o r m a P to le m a ie a (...). P o d ­ n o s z ą c e inovum te o r ii k o p e r n ik a ń s k ie j w y ra ż e n ie δις διαπασώ ν d is s e n tire , w tłu m a c z e n iu ró ż n i się n a w s k ro ś w l i te r a tu r z e k o p e r n ik o w s k ie j c y to ­ w a n e je s t w p o s ta c i z n ie k s z ta łc o n e j.

nifcowsfcie m ie js c e p o ja w ia się z a ra z po· w y w o d z ie o P to le im e u sz o w y m m e c h a n iz m ie ru c h ó w K się ż y c a , w y w o d z ie , k tó r y z r e k a p itu lo w a n y z o s­ t a j e w s ło w a c h : „V id es διότι r a u t a p a r t is e(t q u a m s u b t il it e r q u a n ta - q u e s o le rtia P to iiem eu s c a u s a s h o r u m φαινομένων p e r ofoserwatâoines v e n e t u r ”. I rz e c z g o d n a o d n o to w a n ia : t ę s w o ją w y p o w ie d ź o n o w o ści a s tr o n o m ii k o p e r n ik a ń s k ie j n ie u r w a ł R e in h o ld n a sło w a c h „ ró ż n i się n a w s k ro ś od w z o ró w p to le m e js k ic h ” (δις διαπασών d is s e n tir e a fo r m a P to le m a ic a ). O to d a lsz y cią g w y p o w ie d z i: „ T r ib u i t e n i m [scil. C o p e r ­

n ic us] L u n a e e p i c y c l u m e p ic y cli qu o p o s i to q u ia n ecesse e s t L u n a m alias p r o p i o r e m f ie ri c e n tr o p r i m i epicy cli, alias ab e o d e m r e m o t i o r e m , s e ­ q u it u r e t i a m ab e a m c a u s a m v a r i a r i ip s a s a e q u a ti o n e s de q u ib u s d i c ­ t u m e s t p e r i n d e u t alias v a r i a n t u r a e q u a ti o n e s p r o p t e r a c c e s s u m aut r e c e s s u m c e n tr i e p ic y c li a t e r r i s ”. Q d b liż sz e j a n a liz y te g o d alszeg o c ią g u w y p o w ie d z i n ie c h w o ln o b ę d z ie a b s tr a h o w a ć , ja k o że m u s ie li­ b y ś m y w n ik n ą ć w szczegóły P to le m e js k ie j i K opernikańskiej te o r ii r u c h u K się ż y c a .

P rz y to c z o n e p rz e z n a s s c h o lia z w itte n fo e rs k ie j e d y c ji T e o r y k d o s t a r ­ c z a ją d o w o d u , że E ra z m R e in h o ld ju ż w r o k u 1542, a w ię c n a r o k p rz e d ś m ie rc ią M ik o ła ja K o p e rn ik a , ż y w ił u z n a n ie d la jeg o a s tro n o m ic z n y c h p o c z y n a ń i n ie s o lid a ry z o w a ł się z w y r o k a m i p o tę p ia ją c y m i, ja k ie n a k o p e rn iik a n iz m fe r o w a ł F ilip M e la n c h to n . P o n ie w a ż je d n a k R e in h o ld n a le ż a ł do te g o sam eg o co M e la n c h to n k r ę g u s k u p io n y c h w o k ó ł W it- te n b e r g i lu te r a ń s k i c h u c z o n y c h i o g ła s z a ł T e o r y k i p o d a u s p ic ja m i M e- la n c h to n a , z jeg o s ą d e m m u s ia ł się l i c z y ć 6. J a k się z d a je , w ła ś n ie d la te g o t a k w je d n y m ja k i d r u g im s c h o łio n ie w o la ł n ie w y m ie n ia ć K o p e r n ik a z n a z w is k a . N a s u w a się p y ta n ie , s k ą d R e in h o ld c z e rp a ł w ia d o m o ś c i o K o p e rn ik u . O tóż L u d w ik B i r k e n m a j e r 7 u d o w o d n ił, że g d y w k w ie tn iu 1542 r.. o d d a w a ł R e in h o ld p o d p r a s ę d r u k a r s k ą sw o je w y d a n ie P e u te rb a c h o w y c h T e o r y k m ia ł on ju ż d o stę p do De r e v o l u ti o n ib u s w rę k o p is ie . R ęk o p is u d o s tę p n ił m u p ó ź n ą je s ie n ią 1541 r o k u p rz y b y ły z p o w r o te m z W a r m ii do W itte n b e rg ii R e ty k , z a n im jeszcze p r z e k a z a ł go do N o ry m b e r g i do o fic y n y d r u k a r s k ie j J a n a P e tr e ju s a .

P o d c z a s g d y K o p e r n ik a d o ty c z ą c e s c h o lia w itteiribersfciej e d y c ji T e o ­

r y k w d o ty c h c z a so w e j k o p e rn ik o w s k ie j li te r a tu r z e p o tr a k to w a n o po m a c o s z e m u i n a w e t sa m ic h te k s t n ie je s t c y to w a n y w p e łn i p o p r a w ­ n ie , w ię c e j z a in te r e s o w a n ia o k a z a li k o p e rn iik a n iśo i in n e m u e n tu z ja ś c ie k o p eim ifcan izm u za ży cia M ik o ła ja K o p e r n ik a , G e m m ie F r i s i u s o w i 8. „ J a k

6 P ie r w s z y m k o p e r n ik a n is tą , k tó r y z w ró c ił n a to u w a g ę b y ł L eo p o ld P ro w e . Zob. L. P ro w e , N ico la u s C o p p e rn ic u s , B d 1 T l. 2, B e rlin 1883, p. 279.

7 L u d w ik B ir k e n m a je r , Mikołaj. K o p e r n i k , K r a k ó w 1900, p. 625— 628.

8 W d o ty c h c z a s o w e j li te r a t u r z e n a u k o w e j a u to r e m n a jo b s z e r n ie js z e ­ go s tu d iu m b io g ra fic z n e g o o G e m m ie F riisiu sie je s t F e r n a n d V a n O rtr o y . Zob. F. v a n O rtr o y , B io b i b li o g r a p h ie de G e m m a Frisius, f o n ­

d a t e u r de l’école b elg e de g éo g ra p h ie, de son fils G o rn e ille e t de ses n e v e u x les A r s e n i u s , A c a d é m ie R o y a le de B elg iq u e , C la sse des le ttr e s e t des sc ie n c e s m o r a le s e t p o litiq u e s , M é m o ire s, II se r., T o m e X I, 1920. Jaiko p ie r w s z y n a w y p o w ie d z i o K o p e r n ik u w k o re s p o n d e n c ji do G e m ­ m y z D a n ty s z k ie m z w ró c ił u w a g ę F ra n c is z e k H ip le r. Zob. F. H ip le r,

B e it r ä g e zu r G e sc h ic h te d e r R en a iss a n ce u n d des H u m a n is m u s aus d e m B r i e f w e c h s e l d e s lo a n n e s D an tiscu s, „ Z e its c h rift f ü r d ie G e s c h i­ c h te u n d A lte r tu m s k u n d e E r m l a n d s ” t. IX , B r a u n s b e r g 1891 p assim ..

d o tą d ” — p is a ł z L o w a n iu m G e m m a do D a n ty s z k a w L id z b a r k u d n ia 20 liipca 1541 r. — „w ile ż śle p y c h z a u łk ó w , w ile la b ir y n to w a ty c h o to ­ c z e k i z a g a d e k u w ik ła n ą m ie liś m y n a u k ę a s tro n o m ii! N ie z a d o w a la ją ­ c y c h a s tro n o m ic z n y c h te o r ii w y lic z y ć się d a b a rd z o w ie le . N a p rz y k ła d z a o b s e rw o w a łe m , że rz e c z y w is ty r u c h M a r s a od c h o ć b y n a jd o k ł a d n ie j­ szeg o r a c h u n k u o d c h y la się o w ie lk o ś ć r ó w n ą tr z e m p ro m ie n io m M e r ­ k u r e g o (...) N ie c h c ę n ic m ó w ić o spraiw le ruch-u f i r m a m e n tu i a p o g eó w w te o r ii k tó r y c h n ie m a n a w e t c ie n ia p r a w d y , t a k iż b u d z i to śm iech , p o m ija m ta k i e in n e s p r a w y j a k n p . s p r a w ę d łu g o ś c i w s z y s tk ic h p r a w ie g w ia z d (...) O tó ż je ż e li to w s z y s tk o a u to r ów p o d d a g r u n to w n e j n a p r a ­ w ie (a d o k o n a n ia ta k i e j n a p r a w y r o k u je t e n w s t ę p do jeg o d z ie ­ ła , j a k i n a p o c z ą t e k w y p u ś c i ł ) , n a p e w n o o z n a c z a ć to b ę d z ie , że d a n a m n o w eg o F e b a , n o w ą Z ie m ię , n o w e N ieb o i w o g ó le n o w y Ś w ia t...” 9.

D a le j c z y ta m y w liś c ie co n a s tę p u je : „ N ie c ie rp liw i m n ie z w ło k a w u k a z a n iu się d z ie ła ow ego a u to r a , ja k n a js z y b c ie j c h c ia łb y m je u jr z e ć i w ie lu je s t u c z o n y c h , k tó r z y n ie m n ie j n iż ja te g o sa m e g o p r a g n ą . D la ­ te g o w ie d z , d o s to jn y P a n ie , że z a s łu ż y sz so b ie n a n ie la d a w d z ię c z n o ść t a k ś w ia ta o b e c n y c h u c z o n y c h ja k i p o to m n o śc i, je ż e li zec h c e sz (a n ie są d z ę , by b y ło to d la c ie b ie tr u d n e ) p rz y s p ie s z y ć u k a z a n ie się teg o d z ie ła . Z a c h o d z i b o w ie m o b a w a , że s ta n ie s ię z n im to , co c zęsto p r z y ­ d a r z a się z m a r ły m a u to r o m , a m ia n o w ic ie że ic h k s ią ż k i, rę k o p is y i in ­ n e s p r z ę ty id ą w ro z s y p k ę i z o s ta ją z a p o m n ia n e , m im o że w ie lu l u ­ d zio m m o g ły b y b y ć u ż y te c z n e . Co się ty c z y o so b y ow ego a u to r a , d o b rz e w iesz, d o s to jn y P a n ie , o k im m ó w ię , a lb o w ie m s a m m i o n im n a d ­ m ie n ia łe ś , g d y ś m y m ó w ili o r u c h u Z i e m i i N i e b a ” 1®. W o s t a t­ n im p a s s u s ie z a w a r tą -m am y n ie d w u z n a c z n ą -aluzję do ja k ie jś u s tn e j w y m ia n y in f o r m a c ji o h e la o e e n try c a n e j d o k tr y n ie K o p e r n ik a w o k re s ie ,

9 Q u o t e n im e r r o r ib u s in v o lu c ris la b y r in th is , q u o t d e n iq u e a e n ig - maitiibuis p lu s qua-m S p h in g ie is in v o lu ta m h a b u im u s a s tro lo g ia m ! Ego s a n e m u lta poss-em e n u m e r a r e , q u a e n u n q u a m n ih i s a tis f a c e r e p o tu e r ­ u n t. Q u a le e s t q u o d M a r tis m o d u m s a e p e a C a lc u lo v e l e x a c itis s im o s e c u n d u m tabula® t r ib u s s ig n if e r i p a r t ib u s a b e s s e o b s e r v a v e r im (...) N ih il n u n c d ic a m d e m o tu f i r m a m e n ti e t a p o g io r u m , q u i u t n e u m b r a m q u id e m h a b u it v e r i ta t is , it a o m n ib u s rid ic u lu s a p p r o b a tu s , o m itto etiaim p lu r a a lia d e o m n iu m f e r e s t e ll a r u m lo n g itu d in e (...) H a e c si r e d d i d e r i t a u t h o r ille v e s te r s a r c ta e t te c t a (id q u o d m a x im e a n im u s p r a e s a g it e x eo pr-oeoimio q u o d p r a e m is it) n o n n e h o c e s t n o v u m d a r e P h o e b u m , n o v a m T e rra m , n o v u m C o e lu m ac n o v u m M u n d u m ” . C y tu ję z a H e n r y de V o c h t’e m : J o h n D a n tis c u s a n d his N e t h e r l a n d i s h f r i e n d s , L ouV ain

1961 p. 70.

10’ S o la m e m o r a o m n iu m p e s s im a h a b e t; c u p i-ο e n im ia m ia m v id e r e h u iu s n e g o tii fin e m e t n o n pau-ci s u n t p a s s im v i r i e r u d iti, qiuibus n o n m in o r in e s t a n im i c u p id ita s h a e c e e v id e n d i q u a m m ih i. Q u a p ro p te r , o r n a tis s im e P r a e s u l, n o n p a r u m m e r e b e r is g r a t ia e c u m a p u d in f in ito s h a u d in f im a e d o c tr in a e v ir o s tu m a p u d p o s te ro s o m n e s si (qu-od ti b i a r b i t r o r n e q u e g r a v e esse neq-ue a rd u u m ) c a lc a rib u s t a n t u m u s u s h o c o>pus pr-o-moV-eas. N o n t e la t e t e n im , q u a r a tio n e s a e p e a c c id a t a d e c e s­ sis a u th o r ib u s u t lib ri, o p e ra s u p e lle x d e n iq u e to t a d i r ip i a n tu r a b e a n t - q-ue in o b liv io n e m , q u a e a lio q u i m u ltis e x u s u e s s e n t f u t u r a . Scis, a r b i tr o r , d ig n is s im e P r a e s u l, d e q u o lo q u a r , n a m m ih i p r a e s e n ti de ho c author-e c e le b ri fe c is ti m e n tio n e m c u m d e T e r r a e C a e liq u e m o tu in te r nos c o n fe r re m u s . C y tu je za H e n r y d e V o c h t’e m , op. cit. p.

71-g d y a d r e s a t c y to w a n e 71-g o li s t u J a n D a n ty s z e k p r z e b y w a ł w N id e r ­ la n d a c h . N a to m ia s t u p rz e d n io p rz e z G e m m ę w s p o m n ia n y „ W stę p do d z ie ła , ja k i n a p o c z ą te k w y p u ś c ił” (w o ry g in a le ła c iń s k im „ p ro o e m iu m

q u o d p r e m i s i t ”) to n ie co in n eg o a s k r e ś lo n a p rz e z k o p e rn ik o w s k ie g o u c z n ia R e ty k a N a r r a t io p r i m a , k tó r e j e g z e m p la rz szy b k o d o ta r ł d o G e m m y do L ow aniium .

O b o k z a c y to w a n e g o p o w y ż e j lis tu , w k tó r y m G e m m a w z y w a ł D a n - tyiszka, b y z a ją ł się d z ie łe m D e r e v o l u t i o n i b u s i s k ie ro w a ł je do d ru k u , z n a n y je s t in n y lis t n a p is a n y w ó w czas, g d y d zieło b y ło ju ż fa k ty c z n ie p o d p r a s ą d r u k a r s k ą . „ M a te m a ty c z n e g o d z ie ła ” ·— p is a ł z L o w a n iu m G e m m a d n ia 7 k w ie tn ia 1543 r. — „ z n a k o m ite g o m ę ż a M ik o ła ja K o p e r ­ n ik a o c z e k u ję z w ie lk im u p ra g n ie n ie m . Ż e p ó jd z ie ono do d r u k u , o p o ­ w ia d a ł m i E u s ta c h y [K n o b e ls d o rf], a o b e c n ie , że je s t ono ju ż p o d p r a ­ są d r u k a r s k ą , s ły c h a ć g ło sy z N iem iec. Z a is te u k a z u je się to d zieło w s a m ą p o rę , b y z a c h ó d t e g o m ę ż a r o z j a ś n i ć n i e ś m i e r ­ t e l n y m b l a s k i e m ) ja k k o lw ie k ż y c z y łb y m te m u g o d n e m u d o ­ c z e k a n ia się ł a t N e s to r a u c z o n e m u ż y c ia tr w a ls z e g o n a d jeg o d z ie ło ” W O s o b n y m z a g a d n ie n ie m je s t z a in te re s o w a n ie G e m m y p r a c a m i K o p e r ­ n ik a w o k re s ie p ó ź n ie js z y m i s p r a w a c z ę sty c h o d w o ła ń się do K o p e r ­ n ik a w ta k ic h p is m a c h , ja k De rad io a st r o n o m i c o et g e o m e t r i ę o czy

De ra d io cath olic o 12. W y łą c z a ją c je d n a k o w o ż poza o rb itę n a s z y c h ro z ­ w a ż a ń r e c e p c ję k o p e r n ik a n iz m u ju ż po śm ie rc i M ik o ła ja K o p e r n ik a s p r a w ą t ą n ie b ę d z ie m y się z a jm o w a ć , taik ja k i n ie z a jm u je m y się s p r a w ą p o c h w a ł p r a c K o p e r n ik a w R e in h o ld a T a b lica ch P r u s j c ic h13 z r. 1551 i p o z o s ta w io n y m p rz e z R e in h o ld a k o m e n ta r z e m do D e r e v o l u ­

tio n ib u s 14.

P o z a n a w ia s ro z w a ż a ń w y łą c z a m y ró w n ie ż p o le m ik ę a n ty k o p ę r n ik o w - s k ą , k tó r ą n ie d a w n o p o le c ił u w a d z e h is to r y k ó w n a u k i p ro f. G a r i n 15 i k tó r a w y s z ła sp o d p ió r a flo re n c k ie g o te o lo g a i u c z o n e g o G iövahd’ego

11 „ O p u s illu d m a th e m a tic u m s u m m i v ir i D. N ic o la i C o p e rn ic i su m m o d e s y d e r io exipecto. Q u o d im p re s s u m i r i D. E u s ta tiu s [de K n o b e ls d o rf] m ih i in a r ra v it, se d e t s u b p re lo e s s e ia m n u n e r e f e r u n t n o in n u lo ru m m o - n im e n ta v ir o r u m e x G e rm a n ia p r o d e u n tia . E t c o m m o d e s a n e n.une hoc Oipus e x o r itu r , u t o c c a su m t a n t i v ir i p e r p e tu a lu c e il lu s tr e t . Q u a n q u a m o p te m v ir o illi n e s to re is a n n is d ig n o v ita m o p e re su o d u r a b i li o r e m ” . J a k w y ż e j p. 71

12 N in ie js z y m i G e m m y o d w o ła n ia m i się do K o p e r n ik a n a k a r ta c h D e r a d io a s tro n o m ic o i D e ra d io c a th o lic o z a ją ł się o s ta tn io B ro n is ła w B iliń s k i p rz y p ra c y n a d n o w ą e d y c ją ż y c io ry s u M. K o p e r n ik a z V ite d e i m a łe m a tic i B e r n a r d in a B a ld ie g o i w ż y c io ry s ie ty m z a c y to w a n y m k a ta lo g ie m a u to r ó w s ła w ią c y c h K o p e r n ik a . Z ob. te g o ż N a j s t a r s z y ż y ­

cio r y s M. K o p e r n i k a z r o k u 1588 p ió ra B e r n a r d in a B ald ie g o , ; z se rii „ S tu d ia C o p e rn ic a n a ” t. 9 W ro c ła w 1973 p. 51—62.

13 Zob. O w en G iingerieh, T h e role o f E r a s m u s R e in h o l d a n d th e »P r u t h e n i c T ables« in th e d is s e m i n a ti o n of C o p e r n ic a n T h e o r y , „C o l­ lo q u ia C o p e rn ic a n a ” t. 2, z s e r ii „ S tu d ia C o p e rn ic a n a ” t. 6, W ro c ła w 1973 p. 43—62.

14 Zob.

R ein h o l d sur le «De re v o l u ti o n ib u s » d e N icolas C opern ic, „ E tu d e s d ’h is ­ to i r e d es scie n c e s e n P o lo g n e ” , z s e r ii „ S tu d ia G o p e rm c a n a ” t. 4 W ro ­ c ła w 1972.

15 E u g e n io G a rin , A ll e origin i d e ll a p o le m ic a an tic o p e rn ic a n a , „C ol­ lo q u ia C o p e rn ic a n a ” t. 2, z s e r ii „ S tu d ia C o p e r n ic a n a ” t. 6, W ro c la w 11973.

M a r ii T o lo s a n i’ego, a u to r a t r a k t a t u D e v e r i t a t e S. S c r i p tu r a e . T a k ż e i t a b o w ie m n ie z w y k le c ie k a w a p o le m ik a p o ja w iła się ju ż p o zg o n ie M ik o ła ja K o p e r n ik a a c z k o lw ie k je s t b a rd z o w c z e sn a , bo je j n a p is a n ie p r z y p a d ło n a c z e rw ie c 1544 r. „To, co w y łu s z c z y liś m y ■— p isz e r o z ­ p o c z y n a ją c w tr a k c ie p o le m ik ę T o lo s a n i10 — w y s ta r c z y ło b y dio u d o ­ w o d n ie n ia n a s z e j te z y (scil. te z y o n ie r u c h o m e j Z ie m i i r u c h o m y m n ie b a c h ) g d y b y n ie f a k t, że d o rę c z o n a n a m z o s ta ła k s ię g a O o b ro ta c h

ciał n ie b i e s k i c h , k tó r ą n i e t a k d a w n o o d d a ł p o d p r a s ę d r u k a r s k ą c a ł k i e m z a ś ś w i e ż o w y d a ł M ik o ła j K o p e rn ik T o n u ń e z y k . K s i ę g a w k tó r e j u s iłu je oin o d n o w ić p u sz c z o n ą w z a p o m n ie ­ n ie o p in ię p e w n y c h p ita g o re jc z y fc ó w o ru c h o m o ś c i Z iem i. K o p e r n ik te n to d z is ia j je d y n y w y z n a w c a t e j p ita g o r e js k ie j o p in ii a w y s tę p u ją c z n ią w sw e j K s i ę d z e ja k są d z iliś m y ra c z e j c h c ia ł p o p is y w a ć się sw y m t a ­ le n te m n iż p o u c z a ć o ty m , co w s a m e j rz e c z y je s t p ra w d z iw e . P r z e ­ c z y ta w sz y jeg o K s ię g ę , w id zę, że je s t to m ą ż w ie lk ie j b y s tro ś c i u m y ­ słu . W id a ć u n ie g o z n a w s tw o ła c in y i g r e k i i w y m ó w ,n o ść W ty c h j ę ­ z y k a c h , ch o ć p rz e z z b y t c z ę ste u ż y w a n ie rz a d k ic h w y r a ż e ń c z a se m w y ­ s ła w ia się m ę tn ie . B ie g ły je s t w n a u k a c h m a te m a ty c z n y c h i a s t r o n o ­ m ic z n y c h . L ecz b a rd z o z a w o d z ą go siły w n a u k a c h filo z o fic z n y c h i d ia ­ le k ty c z n y c h , a ta k ż e g rz e s z y n ie z n a jo m o ś c ią P i s m a św ., g d y s p rz e c iw ia się n ie k tó r y m jeg o w a ż n y m tw ie r d z e n io m i n a r a ż a n a n ie b e z p ie c z e ń s tw o u c h y b ie n ia w ie rz e t a k sam e g o sie b ie ja k i c z y te ln ik ó w sw eg o d z ie ­ ła (...)” . P o z a s y g n a liz o w a n iu d o ty c z ą c y c h K o p e r n ik a w y n u r z e ń G e m m y F r i - s iu s a w ró ć m y w n a s z y c h ro z w a ż a n ia c h n a d s p r a w ą r e c e p c ji k o p e r n ik a - n iz m u jeszcze za ż y c ia M ik o ła ja K o p e r n ik a do tr z e c h czy r a c z e j c z te ­ r e c h św ia d e c tw , ja k i e u p rz e d n io p o le c iliś m y p iln e j u w a d z e . W z a c y ­ to w a n y m p rz e z n a s liście, k tó r y s ta n o w ił p is m o p rz e w o d n ie do p r z e ­ sy łk i e g z e m p la rz a w y d a n e j w G d a ń s k u R e ty k o w e j N a r r a t io p r i m a do k s ię c ia A lb e r ta do K ró le w c a , T y d e m a n G ie se n ie co in n e g o , ja k fa lę z a in te r e s o w a n ia k o p e rm ik a n iz m e m m ia ł n a m y ś li, g d y p o d n ió s ł „ d z iw ­ n y m i r ” , ja k im c ie s z ą się „ a s tro n o m ic z n e s p e k u la c je czcig o d n eg o p a n a d o k to r a M ik o ła ja K o p e r n ik a ” . T a ró w n ie ż fa la z a in te r e s o w a n ia w e d le teg o , co p is z e G iese, p o b u d z iła p ro f e s o ra w ite m b e rsk ie g o , R e ty k a , do „ w y p r a w ie n ia s ię w p o d ró ż do P r u s po to b y m ó c zg łęb ić, ja k a je s t ty c h m n ie m a ń [seil, k o p e r n ik a ń s k ic h m n ie m a ń o r u c h u Z ie m i i sp o ­ c z y n k u S ło ń ca] is to ta i s p e c y f ik a ” . A p o tw ie r d z e n ie m słó w G ieseg o s ą łą c z n ie z a c y to w a n e p rz e z n a s e n u n c ja c je z r o k u 1541 i r o k u 1542 —

16 „Praedicta iam nostrae assertioni sufficerent, nisi oblatus mihi fu is­ set codex nuper im pressus et his diebus aeditus liber ille a Nicolao Copernico Torinensi, de revolutionibus orbium coelestium , in quo ipse innovare conatur opinionem quorumdam pictagoricorum de m obilitate terrae quae olim extracta fuerat. Et nullus eam nunc sequitur, nisi iste Copernicus, qui ut putam us eam opinionem veram esse non cen­ set, sed in hoc libro suo potius volu it aliis ostendere acutiem ingenii sui, quam rei veritatem docere. Quantum ex lectione libri sui coniicere potui, ipse est vir acuti ingenii. Callet linguam latinam et graecam, et eloquenter in eis linguis loquitur, non tam en absque verborum obscuri­ tate, cum saepius utatur verbis insolitis. Peritus est etiam in scientiis m athem aticis et astronom icis, sed plurim um deficit in scientiis physicis ac dialectis, nec non et sacrarum litterarum im peritus apparet, cum non ­ nullis earum principiis contradicat, non absque infidelitatis periculo et sibi et lectoribus libri su i”. Cytuję za Garinem, op. cit. p. 35.

d w ie E ra z m a R e in h o ld a i je d n a F ilip a M e la n c h to n a . E n u n c ja c je te d ia m e tr a ln i e m ię d z y s o b ą się ró ż n ią , ja k o że w p ie r w s z y c h d w u m o ­ w a je s t o K o p ern ik -u ja k o o n o w y m P to le m e u s z u i jeg o b o s k im g e ­ n iu s z u , a w o s ta tn ie j o s k a rż o n y on z o s ta je o s tr o je n ie n ie d o rz e c z n o ś c i i m y ś lo w e a w a n tu r n ic tw o . T a k je d n a k R e in h o ld ja k i M e la n c h to n p o ­ ś w ia d c z a ją s w y m i w y p o w ie d z ia m i f a k t ro z p o w s z e c h n ia n ia się w ia d o ­ m o ści o k o p e rn ik a n iz m ie i z a c ie k a w ia n ia n im . F a lę z a in te re s o w a n ia k o p e rn ik a m iz m e m w N ie m c z e c h i n ie ty lk o w N ie m c z e c h w z m o g ło u k a z a n ie się R ety ik o w ej N a r r a t io p r i m a , d z ie łk a m a ją c e g o b y ć — że z a c y tu ję z n ó w lis t G ieseg o —■ „ s tre s z c z e n ie m i z a ­ p o w ie d z ią ” (k u r z e r b e r i c h t u n d fu r g e h e n d e a n zeig u n g ) — p u b lik a c ji

D e re v o l u ti o n ib u s . T ę n a d c h o d z ą c ą z N iem iec n o w in ę o w z m o ż o n y m z a ­ in te r e s o w a n iu p rz e d łu ż a ją c y p o b y t n a W a rm ii R e ty k i K o p e r n ik , ja k ■można się d o m y ś lić , ży w o m ię d z y s o b ą k o m e n to w a li. R etyika u m o c n iła o n a w p r z e k o n a n iu , że d zieło De r e v o l u t i o n i b u s m ie ć b ę d z ie k o ło o d ­ b io r c ó w w ś ró d p ro f e s o ró w i s tu d e n tó w n ie m ie c k ic h u n iw e r s y te tó w . A z a p e w n ie n ie ta k ie g o k r ę g u o d b io rc ó w b y ło k o n ie c z n e , b y k to ś z n ie m ie ­ c k ic h d r u k a r z y p o d ją ł się w y d a n ia w ie lk ie g o i k o s z to w n e g o d z ie ła . C zy m ś n ie s to s o w n y m n ie będizie t u s tw ie rd z e n ie , że o fic y n y d r u k a r s k ie n ie m ie c k ie b y ły p o d ó w c z a s o fic y n a m i p rz o d u ją c y m i i je d y n ie o n e r o ­ k o w a ły w y d a n ie d z ie ła n a n a le ż y ty m p o zio m ie. J a k to świieżo p o d n ió s ł K a r o l G ó r s k i 17, n ie ro k o w a ło w y d a n ia D e r e v o l u t i o n i b u s n a o d p o w ie d ­ n im p o z io m ie ó w c z e sn e d r u k a r s tw o k ra k o w s k ie .

C o się ty c z y K o p e r n ik a to ro z to c z o n a p rz e z R e ty k a w iz ja p u b lik a c ji d z ie ła w N ie m c z e c h s ta ła się d la ń , ja k się z d a je , b o d ź c e m do w y k o ń ­ c z e n ia c a łe j p ra c y . J a k o ty m d o b rz e w ie m y , p rz y o s ta te c z n y m r e d a ­ g o w a n iu te k s tu n ie z a s to s o w a ł się K o p e r n ik do r a d z a w a r ty c h w — jesz c z e p o d c z a s p o b y tu R e ty k a n a W a rm ii ·— o d e b ra n y m z N o ry m ­ b e rg ! liśctie A n d r z e ja O s ia n d r a . O c e n a s u g e s tii O s ia n d r a p o d a d r e s e m K o p e r n ik a je s t w h is to r ii n a u k i s p r a w ę b a rd z o k o n t r o w e r s y j n ą 1S. J a k k o lw ie k b y ś m y się n a t e s p r a w ę z a p a t r y w a l i, n ie w o ln o z a p o m n ie ć , ż e to K o p e r n ik z a in ic jo w a ł k o r e s ­ p o n d e n c ję i w liś c ie z d n ia 1 lip c a 1540 r o k u d a ł w y r a z n u r t u ją c y m g o o b a w o m . W o d p o w ie d z i O s la n d e r n a p is a ł co n a s tę p u je : „O h ip o te ­ za c h z a w s z e b y łe m te g o z d a n ia , że n ie s ą o n e a r ty k u ła m i w ia r y , lecz p o d s ta w a m i r a c h u n k u , t a k że n a w e t g d y b y b y ły fa łs z y w e , n ie je s t to w a ż n e , b y le b y d o k ła d n ie p r z e d s ta w ia ły z ja w is k a m c h ó w . N ik t w s z a k n i e p o tr a f i n a s u p e w n ić , czy n ie r ó w n o ś ć r u c h u S ło ń c a d z ie je się z p o ­ w o d u e p ic y k la czy te ż ·—■ je ś li b y się p o szło za h ip o te z a m i P to le m e u s z a — z p o w o d u m im o ś ro d u . B y ła b y p rz e to g o d n e p o c h w a ły , a b y ś o te j rz e c z y n a d m ie n ił w p rz e d m o w ie , a lb o w ie m w te n sp o só b u ł a g o d z i ł -17 K a r o l G ó rsk i, M i k o ł a j K o p e r n i k . Ś r o d o w i s k o s p o ł e c z n e i s a m o t ­ no ść, W ro c ła w 1973, p. 195. W s p r a w ie t e j a u t o r a r t y k u ł u w y p o w ie ­ d z ia ł się ró w ie ż w sw y m w y s tą p ie n iu p o d c z a s w r o k u k o p e rn ik o w s k im 1973 w T o r u n iu o d b y te j m ię d z y n a ro d o w e j s e s ji C o llo q u ia O o p e rm c a n a . Zoib. A. K e m p fi, L ’a u d i e n c e d u c o p e r n i c a n i s m e d u v i v a n t de C o p e rn ic , „ C o llo q u ia C o p e rn ic a n a ” t. 4, z s e r ii „ S tu d ia C o p e r n ic a n a ” t. 14 W ro c ­ ł a w 1975, p. 41— 43.

18 Z ob. E d w a r d a R o se n a B io g r a p h y o j C o p e rn ic u s , w k sią ż c e Th ree

C o p e r n ic a n T r e a ti s e s , ed. E. R o sen , T h ir d e d itio n : N ew Y o rk 1971, p. 403—405.

b y ś p e i r y p a t e t y k ó w i t e o l o g ó w , k t ó r y c h s p r z e c i w u s i ę o b a w i a s z ” 19.

W ą te k ro z w a ż a ń n a d n a jw c z e ś n ie js z ą re c e p c ją k o p e r n ik a n iz m u sn u ć b ę d z ie m y d a le j i p o d z ie lim y się k ilk o m a r e f le k s j a m i n a d w y p o w ie d z ią G iesego. O tóż g d y G ie se p is a ł w k w ie tn iu 1540 r. z a c y to w a n e p rz e z n a s •słow a K o p e r n ik u le g a ł ju ż w z a s a d z ie persw aizjoim i p r z e s ta ł w z b r a n ia ć się p rz e d u d o s tę p n ie n ie m sz e rs z e m u o g ó ło w i „ z rę b u p ra w d z iw e j b u d o ­ w y w s z e c h ś w ia ta ” , tz w . d i v i n a O p t i m i M a x i m i f a ta r i c a 20. B y w a ły je d n a k m o m e n ty , g d y n a w ie d z a ł go n ie p o k ó j n a m y ś l o s p r z e ­ c iw a c h , ja k ie o b u d z i w y ło ż o n a w De r e v o l u ti o n ib u s h e lio e e n try c z n a d o ­ k tr y n a . J a k o ty m p o w ie d z ie liś m y , n ie p o k o ju te g o n ie z a ta ił w liśc ie do N o ry m to erg i do A n d r z e ja O s ia n d r a . W o ln o r ó w n ie ż (p rzypuszczać, że z n ie ­ p o k o ju te g o z w ie rz a ł s ię T y d e m a n o w i G iese, co w ię c e j, n ie cz e m u in n e ­ m u lecz te m u n ie p o k o jo w i d a ł, n a s z y m z d a n ie m , w y r a z w n ie z a c h o w a - n e j n ie s te ty , a le n ie z b ity m p rz e k a z e m p o ś w ia d c z o n e j o ż y w io n e j w y m ia ­ n ie k o re s p o n d e n c ji. J a k to s z e rz e j w y k a ż e m y g d z ie in d z ie j, w ią z a n k ę m ię d z y F r o m b o r ­ k ie m i L u b a w ą w y m ie n io n y c h p o n a d d w u d z ie s tu lis tó w K o p e r n ik a do do G ieseg o i G ieseg o do K o p e r n i k a 21 d a to w a ć n a le ż y n ie n a la ta w c z e ś n ie js z e 22, lecz n a o k re s m ię d z y lip c e m 1539 r., k ie d y o d b y ła się lu b a w s k a d y s k u s j a 23 a g r u d n ie m czy te ż r a c z e j lis to p a d e m 1542 r., g d y fro m b o risk ieg o s a m o tn ik a z m o g ła ś m ie r te ln a c h o r o b a 24. N a te n sa m c z a s o k re s d a to w a ć ró w n ie ż n a le ż y G ieseg o tr a k t a c i k H y p e r a s p i s t e s25 w o b ro n ie te o r ii h e lio c e n tr y c z n e j p rz e d z a r z u te m n ie z g o d n o ś c i z P is m e m

19 „D e hypoithesifous ego sic se n s i sem per n o n esse a rtic u lo s fid e i, s e d f u n d a m e n ta c a lc u li, ita u t, e tia m s i f a ls a e s in t, m o d o m o tu u m φαινόμενα e x a c te e x h ib e a n t, n ih i l r e f e r a t ; q u is e n im n o s c e rtio r e s r e d ­ d e t, a n S o lis in a e q u a lis m o tu s n o m in e e p ic y c li a n n o m in e e c c e n tr ita tis c o n tin g a t, si P to le m a e i h y p o th e s e s s e q u a m u r, c u m id p o s s it u tr u m q u e . Q u a re p la u s ib ile fo r e v id e r e tu r , si h a c d e r e in p r a e f a ti o n e n o n n ih il a ttin g e r e s . S ic e n im p la c id io r e s r e d d e r e s p e r ip a te tic o s e t th e o lo g o s, q u o s c o n tr a d ic tu r o s m e tu is ” . C y tu ję z a J. D re w n o w sk ie g o M. K o p e r n i k w ś w i e t l e s w e j k o r e s p o n d e n c ji, z s e rii „ S tu d ia C o p e rn io a n a ” t. 18 W ro ­ c ła w 1978, p. 264. 20 Zob. n a s z a r t y k u ł M ik o ła j a K o p e r n i k a h e li o e e n tr y c z n a b u d o w l a

a s tro n o m ii, „ K o m u n ik a ty M a z u r s k o -W a rm iń s k ie ” , ro k 1973 z e sz y t 1— 2 p a ss im . 21 N in ie js z a w ią z a n k a d w u d z ie s tu lis tó w to je d e n z z a p rz e p a s z c z o ­ n y c h p ó ź n ie j m a te r ia łó w k o p e rn ik o w s k ic h , ja k i w p o c z ą tk a c h X V II w ie k u b y ł w p o s ia d a n iu z n a n e g o m a te m a ty k a k ra k o w s k ie g o J a n a B ro ż ­ ka. 22 W l i te r a tu r z e k o p e rn ik o w s k ie j s p o tk a ć się m o ż n a z m y ln y m d a to ­ w a n ie m z a ró w n o p o w y ż sz e j w ią z a n k i lis tó w ja k i t r a k ta c i k u H y p e r a s ­ p is te s p ió r a G ieseg o n a czas p rz e d ro k ie m 1536.

23 Z ob. M. B is k u p , R e g e s t a C opern ican a, z s e r ii „ S tu d ia C o p e rn ic a - n a ” , t. 7 W ro c ła w 1973 p. 189.

24 Ib id e m p. 215.

25 C z y te ln ik ó w z a in te re s o w a n y c h ty m tr a k ta c i k ie m G ieseg o , t r a k t a ­ c ik ie m , k tó r y ró w n ie ż n a le ż a ł do z a p rz e p a s z c z o n y c h p ó ź n ie j m a te ria łó w k o p e rn ik o w s k ic h B ro ż k a , o d s y ła m y do n a s z y c h a r ty k u łó w : E r a z m a

ż y c i e in t e l e k t u a l n e na W a r m i i w cza sach M. K o p e r n i k a , „ K w a rta ln ik H is to r ii N a u k i i T e c h n ik i,, X V 1970 N r 4; T y d e m a n G ie se ja k o u cze ń

i k o r e s p o n d e n t E r c z m a z R o tt e n d a m u . M i ę d z y F r o m b o r k i e m a B a zy le ą ,

„ K o m e n ta r z e F r o m b a r s k ie ” O ls z ty n 1972. 14 — S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e

św . Cóż b o w ie m in n e g o sta ć się m o g ło d la G ieseg o b o d ź c e m d>o s k o m ­ p o n o w a n ia te g o t r a k ta c i k u , ja k n ie po r. 1539 d o c ie r a ją c e do N ie m ie c n a W a rm ię e c h a n a p a ś c i p o d a d r e s e m h e lio c e n tr y z m u ze s tr o n y L u t r a 26 i M e la n e h to n a ? A w ie d z m y , że z w ła sz c z a M e la n c h to n b y ł d la o w ia n e g o tc h n ie n ie m R e f o r m a c ji G ieseg o w ie lk im a u to r y te t e m i w ła ś n ie M e la n - c-htcm ow i27 — t a k ja k u p rz e d n io E ra z m o w i z R o t t e r d a m u 28 — w r. 1538 p r z e s ła ł G ie se do w g lą d u rę k o p is s k r e ś lo n e g o p rz e z s ie b ie t r a k t a t u D e re g n o Christi.

W a rto z a s y g n a liz o w a ć , że z a d e d y k o w a n ie D e r e v o l u t i o n i b u s p a p ie ż o w i P a w ło w i I I I b y ło p o m y s łe m G iesego. B y ć .m oże w sp ó łu c z e s tn ic z y ł r ó w ­ n ie ż G ie se w z a b ie g a c h o u z y s k a n ie z a g a d k o w e j w s tę p n e j a p r o b a t y p a ­ p ie s k ie j, o k tó r e j c z y ta m y w w y d a n e j n ie d a w n o p rz e z p ro f . B iliń s k ie ­ go 29 b io g r a fii K o p e rn ik a p ió r a B e r n a r d in a B a ld ie g o . W e d le ś w ia d e c ­ tw a B a ld ie g o a p r o b a t a t a m ia ła z o sta ć w y r a ż o n a po p r z e s ła n iu p rz e z K o p e r n ik a z F r o m b o r k a do R z y m u te g o o d p is u d z ie ła D e re v o l u ti o n ib u s , o ja k i p ro s ił M ik o ła j S c h ö m b e rg w s w y m z n a n y m a p e lu z r . 1536.

P a u l K . F e y e ra b e n d , J a k b y ć .d o b r y m e m p i r y s t ą l , tłu m . z an g . i w s tę p K r y s ty n a Z a m ia ra , W a rs z a w a 1979, P W N , s t r o n 252.

R e f le k s ja n a d n a u k ą cieszy się c o ra z w ię k s z y m z a in te re s o w a n ie m t a k m e to d o lo g ó w ja k i p r z e d s ta w ic ie li n a u k sz c z eg ó ło w y ch . W r a m a c h filo z o fii n a u k i często p o ja w ia j ą się z a g a d n ie n ia e m p iry z m u . F e y e r a ­ b e n d n a le ż y do g ro n a ty c h z a c h o d n ic h filo z o fó w , k tó r z y z a jm u ją się p ro b le m a m i w ią ż ą c y m i się z te o r ią e m p iry z m u . J e g o p o s ta w a ja k o

a d v o c a t u s d ia b o l i w s to s u n k u d o w sp ó łc z e sn e g o e m p iry z m u w y ra ż a się w ty m , że n ie p o p r z e s ta je n a k ry ty c e , lecz w y c h o d z i p o z a n ią s t a ­ w ia ją c n o w e p r o b le m y i p o s z u k u ją c n o w y c h ro z w ią z a ń . S ą to p ró b y w y o d r ę b n ie n ia ta k ic h e le m e n tó w , k tó r e b ą d ź p rz y c z y n ia ją się do p o s tę ­ p u w ie d z y n a u k o w e j, b ą d ź h a m u j ą je j ro z w ó j. W o p a rc iu o to F e y e r a ­ b e n d k o n s t r u u je „ p o z y ty w n ą ” m e to d o lo g ię e m p iry z m u . S ta n o w is k o sw o ­ j e a u t o r te n w y p r a c o w a ł w o p a rc iu o d y s k u s ję z K . P o p p e re m , D. B o h m e m i T. S. K ü h n e m . Z a ry s te g o s ta n o w is k a z a w ie r a jeg o p r a c a

J a k b y ć d o b r y m e m p i r y s t ą ? S k ła d a się o n a z p ię c iu a r t y k u łó w tw o r z ą ­

c y c h te m a ty c z n ą całość. P r z y j r z y jm y się w s k r ó c ie k o le jn y m a r t y k u ­ ło m k sią ż k i.

P ie r w s z y z n ic h je s t ty tu ło w y m a r t y k u łe m a jeg o p o d ty tu ł b rz m i:

W e z w a n i e do t o l e r a n c j i w k w e s t i a c h e p is te m o lo g i c z n y c h . A u to r ro z w a ż a t u t a j „ k a m ie ń w ę g ie ln y ” w s p ó łc z e s n e g o e m p iry z m u , ja k i m je s t te o r ia w y ja ś n ia n ia . T e o ria t a z a w ie ra d w a w y m o g i, m ia n o w ic ie : 1. W a ru n e k z g o d n o śc i — „ w d a n e j d z ie d z in ie d o p u s z c z a ln e są t a k i e ty lk o te o r ie , 28 O g ó ln ie z n a n e n a p a ś c i z ja k im i p o d a d r e s e m h e lio c e n tr y z m u w y s tą ­ p ił w M o w a c h s to ło w y c h L u te r p o c h o d z ą z r o k u 1539. Z n a p a ś c i ty c h w sp o só b w y c z e r p u ją c y z d a ła św ieżo s p r a w ę Z o fia W a rd ę s k a w k sią ż c e

T e o r ia h e li o c e n tr y c z n a w i n t e r p r e t a c j i t e o l o g ó w X V I w i e k u z s e rii „ S tu d ia C o p e rn ic a n a ” t. 12, W ro c ła w 1975.

27 Z ob. n a s z a r t y k u ł W k rą g u M. K o p e r n i k a . T y d e m a n G iese a F i­

lip M ela n ch to n , „R o czn ik T e o lo g iczn y C h A T t, 15 r,ok 1973 z e sz y t 2. 28 N a te m a t z F r o m b o r k a do B a z y le i p rz e s ła n e g o E ra z m o w i t r a k t a t u G ieseg o De regno C h r is ti p a tr z a r ty k u ły w y sz c z e g ó ln io n e p o d N r. 25.