Radio społeczne

Urszula Doliwa

Radio społeczne

– trzeci obok publicznego

i komercyjnego sektor radiowy

Od autora ... 7

Wprowadzenie ... 11

Rozdzia³ I. Radio spo³eczne i jego kontekst spo³eczny ... 23

Definicja radia spo³ecznego ... 23

Miejsce radia spo³ecznego w systemie medialnym ... 37

Radio spo³eczne i jego wp³yw na demokracjê ... 40

Radio spo³eczne jako alternatywa dla innych sektorów medialnych i podmiot przyczyniaj¹cy siê do zwiêkszenia pluralizmu w eterze ... 53

Radio spo³eczne a idea partycypacji spo³ecznej ... 57

Radio spo³eczne i jego si³a emancypacyjna oraz spo³eczna inkluzja poprzez radio... 65

Radio spo³eczne a rozwój spo³ecznoœci, której s³u¿y ... 70

Rozdzia³ II. Radio spo³eczne i jego kontekst historyczno-organizacyjny ... 79

Krótka historia radia spo³ecznego na œwiecie ... 79

Dokumenty dotycz¹ce mediów spo³ecznych ... 82

Regulacje dotycz¹ce mediów spo³ecznych ... 84

Organizacje wpieraj¹ce dzia³alnoœæ mediów spo³ecznych ... 87

ród³a finansowania ... 90

Radio spo³eczne w obliczu nowych technologii ... 93

Radio spo³eczne w Europie ... 96

Rozdzia³ III. Radio spo³eczne w Polsce ... 125

Kontekst historyczno-spo³eczny... 125

Warunki do rozwoju radia spo³ecznego po 1989 roku ... 128

Rozdzia³ IV. Radio religijne ... 151

Miejsce radia religijnego w sektorze rozg³oœni spo³ecznych ... 151

Charakterystyka ogólna radiofonii religijnej w Polsce ... 153

Charakterystyka badanych oœrodków ... 158

Radio religijne w Polsce jako alternatywa dla mediów g³ównego nurtu ... 165

Realizacja przez rozg³oœnie religijne idei partycypacji spo³ecznej ... 169

Upodmiotowienie odbiorców oraz spo³eczna inkluzja poprzez radio religijne ... 176

Rozwój i integracja spo³ecznoœci, do której adresowany jest program radia religijnego ... 177

Analiza programu Radia Niepokalanów w kontekœcie wybranych aspektów dzia³alnoœci rozg³oœni spo³ecznych ... 178

Rozg³oœnie religijne w Polsce a model radia spo³ecznego – podobieñstwa i ró¿nice ... 191

Spis treści

Spis treści Spis treści

Spis treści

Spis treści

Rozdzia³ V. Radio studenckie ... 195

Miejsce radia studenckiego w sektorze rozg³oœni spo³ecznych ... 195

Charakterystyka radia studenckiego w Polsce ... 196

Charakterystyka badanych oœrodków ... 202

Radio studenckie w Polsce jako alternatywa dla mediów g³ównego nurtu ... 205

Realizacja przez rozg³oœnie studenckie idei partycypacji spo³ecznej ... 213

Upodmiotowienie odbiorców oraz spo³eczna inkluzja poprzez radio studenckie .... 215

Rozwój i integracja spo³ecznoœci, do której adresowany jest program radia studenckiego ... 215

Analiza programu Radia ¯ak w kontekœcie wybranych aspektów dzia³alnoœci rozg³oœni spo³ecznych... 217

Radio studenckie a model radia spo³ecznego – podobieñstwa i ró¿nice ... 231

Rozdzia³ VI. Rozg³oœnie prowadzone przez organizacje pozarz¹dowe ... 235

Miejsce rozg³oœni prowadzonych przez organizacje pozarz¹dowe w sektorze rozg³oœni spo³ecznych... 235

Charakterystyka rozg³oœni prowadzonych przez organizacje pozarz¹dowe w Polsce ... 236

Charakterystyka badanych oœrodków ... 238

Radio organizacji pozarz¹dowych w Polsce jako alternatywa dla mediów g³ównego nurtu ... 244

Realizacja przez rozg³oœnie organizacji pozarz¹dowych idei partycypacji spo³ecznej... 251

Upodmiotowienie odbiorców oraz spo³eczna inkluzja poprzez radio organizacji pozarz¹dowych ... 253

Rozwój i integracja spo³ecznoœci, do której adresowany jest program rozg³oœni organizacji pozarz¹dowych ... 254

Analiza programu Radia 7 w kontekœcie wybranych aspektów dzia³alnoœci rozg³oœni spo³ecznych... 255

Rozg³oœnie prowadzone przez fundacje i stowarzyszenia w Polsce a model radia spo³ecznego – podobieñstwa i ró¿nice... 262

Rozdzia³ VII. Zmiany potrzebne w zakresie trzeciego sektora radiowego w opinii nadawców ... 265

Wiedza na temat trzeciego sektora radiowego ... 265

Najwiêksze problemy stacji ... 266

Propozycje zmian u³atwiaj¹cych niepublicznym stacjom stawiaj¹cym sobie spo³ecznie istotne cele dostêp do eteru... 269

Formy dofinansowania, którymi byliby zainteresowani przedstawiciele badanych stacji ... 271

Zakoñczenie ... 273

Bibliografia ... 287

Spis tabel, wykresów, rysunków ... 307

Indeks osobowy ... 309

Indeks rzeczowy ... 313

Od autora Od autora Od autora Od autora Od autora

Z tematem radia spo³ecznego po raz pierwszy zetknê³am siê w latach 2002–2007 podczas przygotowywania rozprawy doktorskiej poœwiêconej ra- diu studenckiemu w Polsce, w której znalaz³y siê odniesienia do sytuacji radiofonii studenckiej w innych krajach, w których pewne formy trzeciego sektora mediów elektronicznych ju¿ wtedy istnia³y. Wa¿nym impulsem do podjêcia badañ by³a te¿ Miêdzynarodowa Konferencja Naukowa „The me- dium with promising future. Radio in Central and Eastern European coun- tries”, któr¹ na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim zorganizowa³ w 2006 roku prof. Stanis³aw Jêdrzejewski. Przyjecha³o na ni¹ wielu znanych bada- czy i aktywnych dzia³aczy mediów spo³ecznych, miêdzy innymi pionier euro- pejskich badañ w tym zakresie i zaanga¿owany promotor tego sektora

– Peter Lewis, jeden z za³o¿ycieli Community Media Forum Europe (CMFE) i aktywny dzia³acz radia spo³ecznego w Niemczech, nie¿yj¹cy ju¿ Thomas Kupfer, autorka dwóch znakomitych ksi¹¿ek z zakresu radia spo³ecznego Rosemary Day z Mary Immaculate College University of Limerick oraz Jean Jacques Cheval, znany badacz radia spo³ecznego we Francji, gdzie ten sek- tor jest bardzo rozpowszechniony. Mia³am wtedy okazjê przekonaæ siê, ¿e tzw. community radio – w Polsce zjawisko niemal ca³kowicie nieznane

– z powodzeniem funkcjonuje w systemach medialnych wielu krajów i jest przedmiotem refleksji naukowej medioznawców. W zrozumieniu samej idei pomog³o mi tak¿e uczestnictwo w konferencjach i spotkaniach CMFE – or- ganizacji stworzonej, by promowaæ rozwój trzeciego sektora medialnego w Eu- ropie. Pierwsze spotkanie, w jakim bra³am udzia³, pt. „Community media and European policy” zosta³o zorganizowane w Halle (Niemcy) w 2009 roku. Od tego czasu jestem aktywnym cz³onkiem tej organizacji. W 2012 roku zosta³am zaproszona do Rady Ekspertów, która dzia³a przy CMFE, a w 2013 roku wy- brana do jej zarz¹du jako przedstawiciel z Polski i jeden z trzech przedstawi- cieli z Europy Œrodkowo-Wschodniej (w zarz¹dzie organizacji jest jeszcze dwóch przedstawicieli Wêgier). Od 2014 roku pe³niê funkcjê sekretarza CMFE.

Do zainteresowania siê sytuacj¹ radia spo³ecznego w Europie Œrodko-

wo-Wschodniej sk³oni³a mnie te¿ konferencja zorganizowana przez World

Association of Community Radio Broadcasters (AMARC) i Central Europe-

an University w Budapeszcie w 2012 roku „Public policies and media plura-

lism. The future of community radio in Central and Eastern Europe”. By³a to wyj¹tkowa szansa, by spotkaæ siê z przedstawicielami radia spo³ecznego z tego regionu. Nie bez znaczenia okaza³ siê równie¿ fakt realizacji w 2012 roku przez CMFE Community Media Mapping and Rating Project, w którym zebrane zosta³y podstawowe dane liczbowe na temat sytuacji tego sektora mediów w Europie. Cz³onkostwo w CMFE umo¿liwi³o mi nawi¹zanie kontak- tu z niektórymi respondentami tego badania i pozyskanie dodatkowych infor- macji, zw³aszcza w przypadku krajów, w których sytuacja niekomercyjnych stacji dzia³aj¹cych w eterze nie by³a do tej pory znana szerszemu gronu odbiorców z uwagi na brak publikacji w jêzyku angielskim na ten temat.

Równoczeœnie zaanga¿owa³am siê w promowanie rozwoju trzeciego sek- tora radiowego w Polsce. Od 2009 roku bra³am udzia³ w konsultacjach przy okazji powstawania kolejnych projektów zmiany Ustawy o radiofonii i tele- wizji, jak równie¿ by³am jednym z recenzentów Strategii regulacyjnej KRRiT na lata 2014–2016. Przyznam, ¿e towarzyszy³y temu pewne dylematy: czy badacz powinien siê anga¿owaæ w aktywne promowanie pewnych rozwi¹zañ systemowych?, czy jego zadaniem nie jest jedynie diagnozowanie obecnego stanu rzeczy, ustalanie faktów i ich publikowanie? Jednak¿e gdy przeanali- zowa³am ¿yciorysy najbardziej znanych badaczy trzeciego sektora mediów, takich jak Peter Lewis, Steve Buckley, Caroline Mitchell, Kate Coyer, do- sz³am do wniosku, ¿e oni tak¿e anga¿owali siê w konsultowanie i promocjê pewnych rozwi¹zañ systemowych zarówno na poziomie krajowym, jak i œwia- towym. Co wiêcej, brali oni czêsto udzia³ w tworzeniu stacji spo³ecznych.

Gdyby nie te dzia³ania, sytuacja tego sektora mediów mog³aby byæ znacznie trudniejsza. To mnie przekona³o, ¿e mo¿na te sfery ze sob¹ pogodziæ, a ra- doœæ z prowadzonych badañ jest wiêksza, gdy ich wyniki mog¹ zostaæ wyko- rzystane do projektowania nowych rozwi¹zañ prawnych, promowania wie- dzy na temat tego sektora mediów czy wreszcie przez samych radiowców w ich codziennej pracy. Radio spo³eczne jest tak fascynuj¹cym zjawiskiem,

¿e trudno mieæ do niego ca³kowicie zdystansowane podejœcie. Pisz¹c tê ksi¹¿kê, stara³am siê jednak przytaczaæ nie tylko pozytywne zjawiska i przyk³ady, z którymi istnienie tego sektora jest zwi¹zane, ale równie¿ te negatywne.

Jak podkreœla Nicholas Jankowski, znajomoœæ szerokiego kontekstu, w jakim dzia³aj¹ media spo³eczne, jest bardzo wa¿na w zrozumieniu jego istoty

. St¹d moje uczestnictwo w konferencjach naukowych poœwiêconych tematowi, jak równie¿ tych organizowanych przez CMFE i AMARC, na któ- rych teoretycy tego zagadnienia mieli okazjê spotkaæ siê z praktykami. Nie- zwykle pomocne w œledzeniu debaty na temat mediów spo³ecznych okaza³o

1 N. Jankowski, Epilogue, [w:] Community Media in the Information Age, Jankowski N.

(red.), New Jersey 2002, s. 368–369.

siê subskrybowanie list mailingowych dotycz¹cych mediów spo³ecznych, a w szczególnoœci organizacji takich jak AMARC, CMFE czy te¿, choæ w mniej- szym stopniu, European Communication Research and Education Association (ECREA). Cenny okaza³ siê równie¿ sta¿ badawczy, który odby³am w Centre for Research in Media and Cultural Studies, University of Sunderland w cha- rakterze visiting scholar w dniach 3–15 wrzeœnia 2012 roku, podczas którego mia³am okazjê skonsultowaæ w³asne przemyœlenia dotycz¹ce mediów ze zna- n¹ badaczk¹ radia spo³ecznego Caroline Mitchell, a tak¿e znakomitymi ra- dioznawcami: Guyem Starkeyem i Andrew Crissellem. By³a to tak¿e okazja do skorzystania ze znakomicie zaopatrzonej biblioteki University of Sunder- land, jak równie¿ odwiedzenia stacji spo³ecznej dzia³aj¹cej przy tej uczelni.

Dziêkujê szczególnie Guyowi Starkeyowi za opiekê podczas tego pobytu.

Stara³am siê równie¿ w praktyce przekonaæ, na ile dostêp do fal radio- wych jest mo¿liwy dla osób, które chcia³yby prowadziæ swój program na antenie radiowej w ramach istniej¹cych w Polsce rozg³oœni staraj¹cych siê realizowaæ niekomercyjne cele. Od 2014 roku prowadzê wraz z Mart¹ Wiêc- kiewicz-Archack¹ na antenie UWM FM – radia studenckiego Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego – audycjê „Mediofon” poœwiêcon¹ mediom.

Praca nad ksi¹¿k¹ trwa³a kilka lat, podczas których stara³am siê pog³ê- biaæ swoj¹ wiedzê na temat radia spo³ecznego nie tylko poprzez lekturê i prowadzone badania, ale tak¿e poprzez spotkania z przedstawicielami sta- cji spo³ecznych z ca³ej Europy, nieformalne rozmowy przy kawie. Jak wa¿ne s¹ takie spotkania i rozmowy, zwraca uwagê prekursor takich badañ w Eu- ropie Peter Lewis w ksi¹¿ce From the Margins to the Cutting Edge

. Gdy tylko pojawia³a siê mo¿liwoœæ, stara³am siê równie¿ odwiedzaæ ró¿ne stacje spo³eczne dzia³aj¹ce w Europie: Radio C z Budapesztu (26 czerwca 2008), Radiofabrik z Salzburga (5 grudnia 2008), Radio 209 z Cambridge (18 czerw- ca 2009), Radio Spark z Sunderlandu (3–13 wrzeœnia 2012), Open Radio ze Stambu³u (26 paŸdziernika 2012), Tilos Radio z Budapesztu (14 listopada 2012). Wszystkie rozmowy i spotkania pozwoli³y mi poczuæ ducha radia spo-

³ecznego i lepiej zrozumieæ istotê jego dzia³ania. Dlatego jestem wdziêczna wszystkim przedstawicielom stacji spo³ecznych za poœwiêcony mi czas i za- anga¿owanie. S¹ to osoby, które na co dzieñ swoj¹ postaw¹ udowadniaj¹, ¿e idea otwartoœci i wspó³pracy to nie tylko has³a wpisane w statuty rozg³oœni.

Dziêkujê te¿ wszystkim reprezentantom polskich stacji radiowych, które sta- raj¹ siê realizowaæ spo³ecznie istotne cele, za to, ¿e wziêli udzia³ w badaniu.

Ich pe³n¹ listê mo¿na znaleŸæ na koñcu tej ksi¹¿ki.

2 P. Lewis, Monitoring and Evaluation, [w:] From the Margins to the Cutting Edge:

Community Media and Empowerment, Lewis P., Jones S. (red.), Cresskill, New York 2006, s. 103–222.

Szczególne s³owa podziêkowania kierujê do recenzentów prof. Stanis³a- wa Jêdrzejewskiego i prof. Tomasza Gobana-Klasa – ich cenne uwagi mia³y istotny wp³yw na ostateczny kszta³t ksi¹¿ki. Niektóre rozdzia³y konsultowa-

³am równie¿ z Krzysztofem Saganem, którego wskazówki okaza³y siê nie-

zwykle przydatne. Dziêkujê tak¿e Gra¿ynie, Halinie, Adamowi, Joannie

i Janowi za okazan¹ ¿yczliwoœæ i wsparcie.

Wprowadzenie Wprowadzenie Wprowadzenie Wprowadzenie Wprowadzenie

Ludzie na ca³ym œwiecie budz¹ siê z radiem, id¹ do szko³y czy pracy z radiem, rozmawiaj¹ z radiem, uprawiaj¹ jogging z radiem, s¹ na bie¿¹co z radiem, pracuj¹ z radiem i prowadz¹ samochód z radiem.

Przechodz¹c przez Synaj, Beduini s³uchaj¹ radia na wielb³¹dach¹.

Rosn¹ca popularnoœæ Internetu wywo³uje dyskusje na temat potrzeby dostosowania siê do nowej rzeczywistoœci, poszukiwania nowych gatunków i form dotarcia do odbiorców, a jednak istnienie radia jako medium wydaje siê byæ niezagro¿one

. Jak wskazuj¹ medioznawcy, prognozy wieszcz¹ce jego koniec okaza³y siê przesadzone

. W 2009 roku a¿ 81% Polaków w wieku od 15 do 75 lat deklarowa³o s³uchanie radia ka¿dego dnia

. Z danych Radio Track, przygotowywanych przez Millward Brown na zlecenie Komitetu Badañ Ra- diowych, wynika, ¿e w 2013 roku statystyczny Polak s³ucha³ radia 270 minut dziennie – a wiêc cztery i pó³ godziny

. Radio pozostaje zatem bardzo popu- larnym medium, a Polacy znajduj¹ siê w gronie jego najwiêkszych zwolenni- ków – s³uchaj¹ go d³u¿ej ni¿ Europejczycy w innych krajach

.

Obecnie najszybciej rozwijaj¹cym siê i interesuj¹cym sektorem radio- wym nie jest jednak sektor publiczny czy komercyjny, ale tak zwany trzeci sektor radiowy, nazywany te¿ radiem spo³ecznym. To z nim wi¹¿e siê nadzie- je na przeciwdzia³anie zjawisku globalizacji i komercjalizacji w eterze

. We-

1 M. Matelski, Resilient Radio, [w:] Radio: The Forgotten Medium. Transaction Publi- shers, Pease E., Dennis E. (red.), New Brunswick 1995, s. 5.

2 E. Pleszkun-Olejniczakowa, M. Baran, O przesz³oœci i przysz³oœci radia s³ów kilka, [w:] Radio w dobie nowych mediów, Doliwa U. (red.), Olsztyn 2015, s. 11–18; G. Stachyra, Wspó³czesne gatunki radiowe. Konglomeraty i kolekcje, [w:] E-gatunki. Dziennikarz w nowej przestrzeni komunikowania, Godzic W., Bauer Z. (red.), Warszawa 2015, s. 25–50.

3 M. Matelski, op. cit., s. 5; A. Crisell, General Introduction, [w:] More Than a Music Box: Radio Cultures and Communities in a Multimedia World, Crisell A. (red.), Oxford

– New York 2006, s. VII–XIV.

4 81 procent Polaków s³ucha codziennie radia, [online] <www.wirtualnemedia.pl/arty- kul/81-proc-polakow-slucha-codziennie-radia> (dostêp: 29.03.2010).

5 £. Szewczyk, Polacy coraz d³u¿ej s³uchaj¹ radia, [online] <http://media2.pl/media/

104753-Polacy-coraz-dluzej-sluchaja-radia.html> (dostêp: 1.08.2013).

6 M. Nieæ, Komunikowanie spo³eczne i media: Perspektywa politologiczna, Warszawa 2010, s. 167.

7 E. Herman, R. McChesney, The Global Media: The New Missionaries of Corporate Capitalism, London 1997, s. 200.

d³ug danych Community Media Forum Europe (CMFE), organizacji, której celem jest zwiêkszenie znaczenia tego sektora w debacie europejskiej i po- dejmowaniu decyzji, szacowana liczba tego typu podmiotów w Europie w 2012 roku wynosi³a 2500 i wci¹¿ roœnie. Trójcz³onowy system mediów elektronicznych, sk³adaj¹cy siê z trzech filarów: publicznego, komercyjnego i spo³ecznego, istnieje ju¿ w ponad stu krajach

. Wszystko to sprawia, ¿e radio spo³eczne przesta³o byæ zjawiskiem niszowym i ma³o znacz¹cym, choæ wci¹¿ jest stosunkowo nowe i dla wielu nieznane. Lawrie Hallett zauwa¿a,

¿e zarówno europejscy politycy, jak i przedstawiciele regulatorów dzia³aj¹- cych na rynku radiowo-telewizyjnym czêsto nie znaj¹ zasad jego dzia³ania

. To, co zdarza siê w krajach Europy Zachodniej, w krajach Europy Œrodkowo- Wschodniej jest niemal norm¹, zw³aszcza tam, gdzie sektor ten nie zosta³ prawnie wyodrêbniony. Czym jest trzeci sektor radiowy z regu³y nie wiedz¹ nie tylko politycy, przedstawiciele instytucji reguluj¹cych dzia³alnoœæ radio- w¹, ale bardzo czêsto tak¿e przedstawiciele organizacji pozarz¹dowych czy

– jak pokaza³y przeprowadzone w Polsce badania – sami radiowcy, którzy staraj¹ siê dzia³aæ na podobnych do radia spo³ecznego zasadach. St¹d przy- bli¿anie regu³ rz¹dz¹cych tym sektorem wydaje siê byæ szczególnie istotne.

O ile bowiem jest on stosunkowo dobrze rozwiniêty w Europie Zachodniej, o tyle w wielu krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej radio spo³eczne wci¹¿

pozostaje zjawiskiem bli¿ej nieznanym. Ju¿ samo zdefiniowanie terminu nastrêcza wielu k³opotów – dlatego zdecydowano siê na omówienie tego pro- blemu w osobnym podrozdziale.

Radia lokalne, które powstawa³y w Polsce masowo na pocz¹tku lat 90., by³y pocz¹tkowo w swoim modelu dzia³ania bardzo podobne do innych euro- pejskich stacji typu spo³ecznego. Skupia³y wokó³ siebie aktywnych przedsta- wicieli lokalnych spo³ecznoœci: artystów, nauczycieli, m³odzie¿, a ich twórca- mi byli czêsto entuzjaœci tego medium i spo³ecznicy. Stacje te by³y dla nich czymœ wiêcej ni¿ miejscem pracy. Sta³y siê równie¿ przestrzeni¹ samoreali- zacji, gdzie eksperymenty antenowe by³y nie tylko dozwolone, ale nawet po¿¹dane. Stosunkowo dobra koniunktura gospodarcza w tym okresie po- zwoli³a na rozkwit radia lokalnego w tej w³aœnie formule. Jednak pod koniec XX wieku, pod wp³ywem kryzysu ekonomicznego i pewnych tendencji œwia- towych, zaczê³o ono ulegaæ coraz wiêkszej komercjalizacji i procesom globa- lizacyjnym, oddalaj¹c siê od lokalnych spo³ecznoœci, którym mia³o s³u¿yæ.

W Polsce sytuacjê prawn¹ trzeciego sektora mediów mo¿na okreœliæ jako nie w pe³ni uregulowan¹. Dopiero w 2001 roku do ustawy wprowadzono

8 U. Doliwa, Elektroniczne media spo³eczne. Stan obecny i perspektywy rozwoju, „Stu- dia Medioznawcze” 2010, 4, s. 65–78.

9 L. Hallett, Community Radio in Transition: The Challenge to Digital Migration, [w:]

Digital Radio in Europe. Technologies, Industries and Cultures, O’Neill B., Ala-Fossi M., Jauert P., Lax S., Nyre L., Shaw H. (red.), Bristol – Chicago 2010, s. 176.

kategoriê „nadawca spo³eczny”. Pos³owie uznali, ¿e o taki status mog¹ siê staraæ: koœcielna lub wyznaniowa osoba prawna koœcio³a lub zwi¹zku wy- znaniowego, fundacja lub stowarzyszenie. Wp³yw tego zapisu na kszta³t oferty radiowej w Polsce jest niewielki – na jego mocy dzia³a obecnie tylko kilka stacji radiowych i s¹ to jedynie podmioty religijne. Sta³o siê tak prawdopo- dobnie dlatego, ¿e ustawodawca uniemo¿liwi³ takim nadawcom zarabianie na rynku reklamowym, jednoczeœnie nie wskazuj¹c, z jakich Ÿróde³ takie rozg³oœnie mog³yby siê utrzymywaæ. W po³¹czeniu z brakiem choæby czêœcio- wego wsparcia ich dzia³alnoœci œrodkami publicznymi (poza zwolnieniem z op³aty za koncesjê), taki status okaza³ siê byæ atrakcyjny jedynie dla stacji religijnych, a i to tylko niektórych. Radiowe inicjatywy stawiaj¹ce sobie spo-

³ecznie istotne cele, takie jak rozg³oœnie studenckie, stacje prowadzone przez fundacje i stowarzyszenia czy pozosta³e niezsieciowane stacje religijne, sta- raj¹ siê jednak dzia³aæ w ramach sektora komercyjnego.

W Europie zainteresowanie badaczy radiem spo³ecznym zaczê³o byæ za- uwa¿alne w latach 70. ubieg³ego wieku. Pod egid¹ Rady Europy przygotowa- no kilka raportów na temat lokalnych inicjatyw medialnych w eterze, które zaowocowa³y publikacj¹ Paula Beauda Community Media?

. Za pioniersk¹ pracê z zakresu trzeciego sektora mediów elektronicznych w Stanach Zjed- noczonych i Kanadzie, z pewnymi refleksjami na temat radia w Europie, nale¿y te¿ uznaæ ksi¹¿kê pod redakcj¹ Frances Berrigan Access: Some We- stern Models of Community Media, opublikowan¹ przez UNESCO w 1977 roku w Pary¿u

. O radiu spo³ecznym zacz¹³ te¿ wtedy pisaæ jeden z najbar- dziej uznanych badaczy tego medium – Peter Lewis

. Badania dotycz¹ce mediów spo³ecznych zyska³y nowy wymiar dziêki nawi¹zaniu wspó³pracy miêdzy badaczami tego zagadnienia w ramach Local Radio and Television Group, zawi¹zanej w 1982 roku na konferencji International Association of Media and Communication Research (IAMCR) w Pary¿u. W latach 80. zain- teresowanie mediami spo³ecznymi sta³o siê bardziej widoczne dziêki publi- kacjom poœwiêconym teorii mediów. W 1987 roku ukaza³a siê kolejna edycja

10 P. Lewis, Community Media: Giving a Voice to the Voiceless, [w:] From the Margins to the Cutting Edge: Community Media and Empowerment, Lewis P., Jones S. (red.), Cres- skill, New York 2006, s. 21.

11 F. J. Berrigan, Access: Some Western Models of Community Media, Paris 1977.

12 Peter Lewis jest jednym z za³o¿ycieli (1977) Community Communications Group (COMCOM) i magazynu poœwiêconego mediom spo³ecznych „Relay”, jak równie¿ autorem wielu znanych publikacji dotycz¹cych mediów spo³ecznym i pionierem w zakresie badañ nad tym sektorem mediów. Do najwa¿niejszych nale¿y zaliczyæ: P. Lewis, J. Booth, The Invisible Medium: Public, Commercial and Community Radio, London 1989; From the Mar- gins to the Cutting Edge: Community Media and Empowerment, Lewis P., Jones S. (red.), Cresskill, New York 2006; P. Lewis, Promoting Social Cohesion: the role of community me- dia, 2008, [online] <www.coe.int/t/dghl/standardsetting/media/Doc/H-Inf(2008)013_en.pdf>

(dostêp: 10.12.2014).

g³oœnej ksi¹¿ki Denisa McQuaila Mass Communication Theory, w której scha- rakteryzowa³ on democratic participant media jako „niewielkie inicjatywy podejmowane przez grupy, organizacje i lokalne spo³ecznoœci interaktywne i oferuj¹ce mo¿liwoœæ uczestnictwa w odró¿nieniu od du¿ych, jednokierun- kowych i sprofesjonalizowanych mediów”

. W œrodowisku polskich teorety- ków mediów temat ten podj¹³ Tomasz Goban-Klas

. Wa¿nym krokiem na- przód, je¿eli chodzi o badania nad radiem spo³ecznym, okaza³a siê równie¿

ksi¹¿ka The People’s Voice. Local Radio and Television in Europe

.

O ile temat mediów spo³ecznych bywa poruszany w Polsce bardzo rzad- ko, o tyle jest przedmiotem o¿ywionego zainteresowania medioznawców za granic¹. Jednym z pionierów badañ nad elektronicznymi mediami spo³ecz- nymi w Europie jest, jak ju¿ wspomniano, Peter Lewis

. Obecnie fenome- nem tego rodzaju mediów zajmuje siê wielu badaczy. Do wa¿niejszych publi- kacji poœwiêconych temu tematowi nale¿y zaliczyæ: Community Media.

A Global Introduction

, Understanding Community Media

, Community Media. People, Places, and Communication Technologies

, Community Media in the Information Age

oraz The Alternative Media Handbook

. Ponadto mediów spo³ecznych dotycz¹ liczne projekty, miêdzy innymi ba- dania prowadzone pod kierownictwem Petera Lewisa na zlecenie Rady Europy Promoting a Social Cohesion – The Role of Community Media

czy te zlecone przez organizacjê zrzeszaj¹c¹ nadawców spo³ecznych w Wielkiej Brytanii – Community Media Association – The Arts and Community Radio

. Inspiruj¹cy okaza³ siê te¿ projekt badawczy dotycz¹cy mediów spo³ecznych w Szkocji opracowany przez znanego badacza mediów alterna- tywnych w Wielkiej Brytanii Chrisa Attona

, a tak¿e badania nad radiem

13 T³umaczenie w³asne za P. Lewis, Community Media: Giving a Voice..., s. 28.

14 T. Goban-Klas, Prasa lokalna i œrodowiskowa w Stanach Zjednoczonych w cieniu gigantów, Kraków 1989.

15 The People’s Voice: Local Radio and Television in Europe, Jankowski N., Prehn O., Stappers J. (red.), London 1992.

16 P. Lewis, J. Booth, op. cit.

17 E. Rennie, Community Media. A Global Introduction, Lanham, Boulde, New York

– Toronto – Oxford 2006.

18 Understanding Community Media, Howley K. (red.), Los Angeles – London – New Delhi – Singapore – Washington 2010.

19 K. Howley, Community Media. People, Places, and Communication Technologies, Cambridge 2005.

20 Community Media in the Information Age, Jankowski N. (red.), New Jersey 2002.

21 The alternative media handbook, Coyer K., Dowmunt T., Fountain A. (red.), London

– New York 2007.

22 P. Lewis, Promoting Social Cohesion...

23 The Arts and Community Radio, [online] <www.capeuk.org/news/the-arts-and-com- munity-radio1.html> (dostêp 12.12.2013).

24 Ch. Atton, Researching Community Media in Scotland, Arches Press, Edinburgh 2007.

spo³ecznym w Irlandii przeprowadzone przez Rosemary Day

oraz te zreali- zowane pod kierunkiem Helmuta Peissla i omówione w ksi¹¿ce Nichtkomme- rzieller Rundfunk in Österreich und Europa

. Warto te¿ wspomnieæ o publi- kacji Susan Forde Challenging the News: The Journalism of Alternative and Community Media oraz Community Media: A Good Practice Handbook pod redakcj¹ Steve’a Buckleya

. Wa¿nym przyczynkiem do dyskusji na temat partycypacyjnej natury tych mediów jest z kolei ksi¹¿ka Nico Carpentiera Me- dia and Participation: A Site of Ideological-Democratic Struggle

. Du¿a liczba publikacji na ten temat sprawia, ¿e nie sposób wymieniæ ich wszystkich.

W Polsce badania na temat mediów spo³ecznych jako odrêbnego sektora mediów nie by³y do tej pory prowadzone. Najobszerniejsz¹ bodaj publikacj¹ na ten temat jest numer 14 z 2008 roku czasopisma „Trzeci Sektor”, w któ- rym opisano kilka medialnych inicjatyw organizacji pozarz¹dowych

. Sytu- acjê mediów trzeciego sektora w Europie przybli¿y³ ponadto polskim czytel- nikom Pawe³ Stêpka w artykule Rozwój mediów trzeciego sektora w Europie

. Poza tym temat elektronicznych mediów trzeciego sektora pojawia siê w publikacjach poœwiêconych mediom jako w¹tek poboczny (Media lokalne w Polsce

, Radio w komunikacji spo³ecznej

, A Polyvalent Media Policy in the Enlarged European Union

czy Radio studenckie w Polsce

). Warto te¿

zwróciæ uwagê na t³umaczenia ksi¹¿ek anglojêzycznych, które ukaza³y siê na polskim rynku wydawniczym w ostatnim czasie – Media alternatywne i zaanga¿owanie spo³eczne

czy Media alternatywne

. Wci¹¿ jednak braku- je publikacji na temat fenomenu zjawiska, jakim jest radio spo³eczne. Jed- nym z celów niniejszej ksi¹¿ki jest zatem wype³nienie tej luki.

Temat mediów spo³ecznych bywa omawiany w ró¿nych kontekstach.

Jednym z najbardziej naturalnych, a zarazem pojemnych jest rola takich mediów w systemie demokratycznym. Istnieje jednak wiele innych kontek-

25 R. Day, Community Radio in Ireland. Participation and Multiflows, Cresskill 2008.

26 J. Purkarthofer, P. Pfisterer, B. Busch, H. Peissl, O. Tremetzberger, Nichtkomme- rzieller Rundfunk in Österreich und Europa, [b.m.w.] 2008.

27 Community Media: A Good Practice Handbook, Buckley S. (red.), París 2011.

28 N. Carpentier, Media and Participation: A Site of Ideological-Democratic Struggle, Bristol 2011.

29 „Trzeci Sektor: Media obywatelskie a organizacje pozarz¹dowe” 2008, 14.

30 P. Stêpka, Rozwój mediów trzeciego sektora w Europie, „Zeszyty Prasoznawcze” 2007, 1–2, s. 69–81.

31 R. Kowalczyk, Media lokalne w Polsce, Poznañ 2008.

32 S. Jêdrzejewski, Radio w komunikacji spo³ecznej, Warszawa 2003.

33 B. Klimkiewicz, A Polyvalent Media Policy in the Enlarged European Union, Kra- ków 2014, s. 40.

34 U. Doliwa, Radio studenckie w Polsce, Olsztyn 2008.

35 L. Lievrouw, Media alternatywne i zaanga¿owanie spo³eczne, Warszawa 2012, s. 14.

36 O. Bailey, B. Cammaerts, N. Carpentier, Media alternatywne, Kraków 2012.

stów szeroko dyskutowanych w literaturze, takich jak alternatywny charak- ter tych mediów w stosunku do mediów g³ównego nurtu i wiod¹cego w da- nym spo³eczeñstwie dyskursu

, relacja miêdzy mediami spo³ecznymi a sfe- r¹ publiczn¹ i publicznym dyskursem

, spo³eczna zmiana, spójnoœæ spo³eczna i upodmiotowienie jednostek

, partycypacja spo³eczna

, media spo³eczne jako narzêdzie edukacyjne

, forma dywersyfikacji przekazu medialnego i przywrócenia lokalnych treœci i produkcji w eterze

czy radykalny charak- ter tych mediów

.

Nie sposób w jednej publikacji odnieœæ siê do wszystkich tych kontek- stów. Dlatego zdecydowano siê na wyodrêbnienie kluczowych obszarów, któ- re zas³uguj¹ na szczególn¹ uwagê. S¹ to: rola radia spo³ecznego w demokra- cji, partycypacja spo³eczna, umo¿liwianie dostêpu do mediów, rola radia spo³ecznego w budowaniu wspólnoty, emancypacyjny potencja³ radia i spo-

³eczna inkluzja ró¿nych grup, w tym tych marginalizowanych w innych me- diach oraz urozmaicanie oferty medialnej. Wyznaczenie jasnych granic po- miêdzy poszczególnymi zagadnieniami jest bardzo trudne, poniewa¿ jedne wynikaj¹ z drugich, zachodz¹ na siebie i siê zazêbiaj¹. Warto podkreœliæ, ¿e rolê radia spo³ecznego w spo³eczeñstwie demokratycznym potraktowano jako zagadnienie nadrzêdne. Wynika to z przekonania, ¿e media spo³eczne s¹ zw³aszcza takim krajom jak nasz – wci¹¿ na demokratycznym dorobku

– bardzo potrzebne i mog¹ odegraæ pozytywn¹ rolê w rozwoju nie tylko bar- dziej demokratycznego, ale tak¿e przyjaznego jednostkom œrodowiska, w którym ludziom bêdzie ¿y³o siê lepiej. A stanie siê to miêdzy innymi dziêki u³atwionemu dostêpowi do œrodków przekazu, poszerzonej przestrzeni do dyskusji i mo¿liwoœci podejmowania najlepszych spo³ecznie rozwi¹zañ po- przez w³¹czanie w ten dialog osób dotychczas spo³ecznie marginalizowanych, zwiêkszanie poczucia wspólnoty i przynale¿noœci, które nale¿¹ do podstawo- wych potrzeb ka¿dego cz³owieka. Oczywiœcie, w pewnym zakresie tego ro-

37 Ch. Atton, J. Hamilton, Alternative Journalism, London 2008; Ch. Atton, Alternati- ve Media, London 2002; S. Forde, Challenging the News: The Journalism of Alternative and Independent Media, London 2011; The Alternative Media...; Contesting Media Power: Alter- native Media in a Networked World, Couldry N., Curran J. (red.), Lanham 2003.

38 T. Goban-Klas, op. cit.; K. Howley, Community Media...

39 P. Lewis, Promoting Social Cohesion...; S. Saeed, Negotiating Power: Community Me- dia, Democracy, and the Public Sphere, „Development in Practice” 2009, 4–5 (19), s. 466–478.

40 N. Carpentier, Media and Participation...

41 Learning with Community Media: Stories from the Commonwealth and Latin Ame- rica, Pringle I., Mittal E., Valde M. (red.), 2012, [online] <www.col.org/resources/publica- tions/Pages/detail.aspx?PID=413> (dostêp: 20.07.2012).

42 G. Starkey, Local Radio Going Global, Basingstoke, Hampshire – New York 2011.

43 John Downing definiuje radical media jako niewielkie media wystêpuj¹ce w ró¿nych postaciach, które maj¹ alternatywn¹ wizjê polityki, priorytetów i perspektyw. J. Downing, Radical Media: Rebellious Communication and Social Movements, Thousand Oaks 2001, s. V.

dzaju cechy i funkcje mo¿na przypisaæ wszystkim mediom – przede wszyst- kim tym publicznym, ale równie¿ i komercyjnym. Z regu³y nie s¹ to jednak cechy i funkcje dystynktywne, które wyró¿niaj¹ te media na tle innych i nie wchodz¹ one zazwyczaj w sk³ad definicji tych mediów. Realizacja tego rodza- ju zadañ jest te¿ z regu³y znacznie bardziej utrudniona w ramach dwóch wymienionych sektorów. Trzeci sektor radiowy nie rozwi¹¿e z pewnoœci¹ wszystkich problemów spo³ecznych ani nie bêdzie w pe³ni skutecznym anti- dotum na pewne ogólne trendy zwi¹zane z rozwojem cywilizacyjnym, takie jak indywidualizacja czy brak spo³ecznego zaufania. Gdyby jednak pewne korzystne zmiany spo³eczne uda³o siê zrealizowaæ choæ w bardzo niewielkim zakresie, to przecie¿ warto wspieraæ rozwój tego sektora radiowego.

Jako katalizator tych pozytywnych zmian potraktowana zosta³a party- cypacja – to dziêki niej zmiany spo³eczne s¹ mo¿liwe. Bez du¿ego zaanga¿o- wania spo³ecznoœci, do której adresowany jest program radia spo³ecznego, stacje te staj¹ siê zaœ tworem pseudospo³ecznym.

Korzyœæ spo³eczna to pojêcie, które czêsto pojawia siê w kontekœcie me- diów spo³ecznych i obejmuje takie zjawiska, jak wzrost poziomu spójnoœci spo³ecznej, umocnienie poczucia to¿samoœci danej spo³ecznoœci, wymianê miêdzy cz³onkami wspólnoty, zwiêkszenie pluralizmu medialnego i kompe- tencji medialnych, zwiêkszenie dostêpu do istotnych informacji, promocjê lokalnych spo³ecznoœci i kultur, dialog miêdzykulturowy. Media spo³e- czne s¹ ponadto platform¹, dziêki której roœnie zaanga¿owanie obywa- teli w³¹czaj¹cych siê w ¿ycie spo³eczne, poniewa¿ skupiaj¹ wokó³ siebie i staj¹ siê katalizatorem dzia³añ aktywistów, artystów i organizacji poza- rz¹dowych

. Wszystkie te pozytywne zjawiska nie mog¹ jednak wyst¹piæ,

44 K. Coyer, A. Hintz, Developing the Third Sector: Community Media Policies in Euro- pe, [w:] Media Freedom and Pluralism: Media Policy Challenges in the Enlarged Europe, Klimkiewicz B. (red.), Budapest 2010, s. 275–298.

Rysunek 1. Rola partycypacji w dzia³alnoœci mediów spo³ecznych

ród³o: opracowanie w³asne

jeœli partycypacja spo³ecznego otoczenia w dzia³alnoœci stacji jest ma³a lub w ogóle jej nie ma.

Drugim istotnym celem, który towarzyszy³ pisaniu tej ksi¹¿ki, by³o zba- danie, na jakim etapie rozwoju znajduje siê radio spo³eczne w Polsce. Dlate- go te¿ analizie poddano zarówno kontekst historyczno-spo³eczny, stan praw- ny, jak i pewne ruchy na rzecz rozwoju radia spo³ecznego. Nastêpnie przeanalizowano, na ile istniej¹ce w polskim eterze inicjatywy, które staraj¹ siê realizowaæ pewne niekomercyjne cele, wykazuj¹ podobieñstwa w stosun- ku do modelu stacji spo³ecznej. Wœród zastosowanych metod badawczych znalaz³y siê nie w pe³ni ustrukturyzowane wywiady pog³êbione, studium przypadku, analiza zawartoœci, obserwacja uczestnicz¹ca, uzupe³nione o nie- formalne rozmowy z przedstawicielami niepublicznych, niekomercyjnych roz- g³oœni radiowych. Wykorzystano równie¿ metodê instytucjonalno-prawn¹ (analiza wp³ywu aktów prawnych i instytucji na sytuacjê radia spo³ecznego w Polsce i na œwiecie), metodê czynnikow¹ (analiza determinant miêdzyna- rodowych i wewnêtrznych, które mog¹ mieæ wp³yw na kszta³t spo³ecznego sektora radiowego w Polsce), metodê komparatystyczn¹ (porównanie zja- wisk i procesów zachodz¹cych w Polsce z tymi w innych krajach Europy tak¿e z tymi z Europy Œrodkowo-Wschodniej, co pozwoli³o na lepsze zrozu- mienie sytuacji trzeciego sektora radiowego w Polsce).

Bardzo wa¿n¹ czêœci¹ badañ by³y wywiady z przedstawicielami stacji, które choæ w wiêkszoœci nie maj¹ statusu nadawcy spo³ecznego, to staraj¹ siê realizowaæ pewne niekomercyjne cele i dzia³aj¹ w sposób podobny do stacji spo³ecznych w innych czêœciach Europy. Istnienie takich podmiotów zauwa¿a w swoim sprawozdaniu z 2011 roku Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji: „Oprócz nadawców komercyjnych dzia³a³y rozg³oœnie, których funkcjonowanie gwarantuj¹ podmioty zajmuj¹ce siê dzia³aniem w sferze pu- blicznej, nienastawione na zysk, np. instytucje koœcielne, fundacje i stowarzy- szenia, samorz¹dy lokalne, szko³y wy¿sze i zwi¹zki wyznaniowe. Celem ich dzia³ania jest przede wszystkich realizacja zadañ innych ni¿ komercyjne”

. Stacje te, choæ w wiêkszoœci nie posiadaj¹ statusu nadawcy spo³ecznego, mog¹ byæ traktowane jako zal¹¿ek mediów spo³ecznych w Polsce. Wyodrêbnienie trzeciego sektora radiowego w innych krajach czêsto by³o bowiem poprze- dzone istnieniem paraspo³ecznych form radiowych. Na przyk³ad w Wielkiej Brytanii uregulowania prawne umo¿liwiaj¹ce ubieganie siê o koncesjê na nadawanie spo³eczne wprowadzono dopiero w 2004 roku. Jednak¿e wcze-

œniej podmioty zorientowane na cele niekomercyjne przez wiele lat korzy-

45 KRRiT, Sprawozdanie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z rocznego okresu dzia-

³alnoœci w 2010 roku, [online] <www.krrit.gov.pl/Data/Files/_public/Portals/0/sprawozdania/

spr2011/sprawozdanie_2011_2.pdf> (dostêp: 10.10.2014).

sta³y z koncesji czasowych i na nadawanie ma³ej mocy, zw³aszcza w postaci radia szpitalnego i studenckiego. To te rozg³oœnie przede wszystkim wyst¹- pi³y o specjaln¹ koncesjê na nadawanie spo³eczne, gdy pojawi³a siê taka mo¿liwoœæ

. Mo¿na wiêc przypuszczaæ, ¿e po wprowadzeniu zapisów praw- nych wspieraj¹cych rozwój radiofonii spo³ecznej stacje dzia³aj¹ce obecnie w ramach sektora komercyjnego, a stawiaj¹ce sobie niekomercyjne cele, mog¹ w pierwszej kolejnoœci staæ siê ich beneficjentami. Nadaj¹ one program na podstawie komercyjnych koncesji czêsto bardziej z koniecznoœci ni¿ z wyboru.

Zdecydowano siê opisaæ trzy grupy takich niepublicznych nadawców:

rozg³oœnie religijne, studenckie i te tworzone przez organizacje pozarz¹do- we. Punktem wyjœcia do wskazania podobieñstw i ró¿nic miêdzy tymi stacja- mi a modelem radia spo³ecznego by³a definicja mediów spo³ecznych zawarta w Declaration of the Committee of Ministers on the Role of Community Media in Promoting Social Cohesion and Intercultural Dialogue (Deklaracja Rady Europy na temat roli mediów spo³ecznych w promowaniu spójnoœci spo³ecznej i dialogu miêdzykulturowego) przyjêtej przez Radê Europy

. Z pewnoœci¹ jed- nak zgodnie z takim modelem – do pewnego stopnia – dzia³aj¹ tak¿e rozg³o-

œnie samorz¹dowe, choæ z uwagi na sposób finansowania i zbyt bliskie relacje z lokaln¹ w³adz¹ trudno je uznaæ za w pe³ni niezale¿ne i nale¿¹ce do spo³ecz- noœci, której maj¹ s³u¿yæ. Pewne niekomercyjne inicjatywy radiowe mo¿na równie¿ odnaleŸæ na falach œrednich w polskim eterze. Niektórzy spoœród obywatelskich radiowców nie czekaj¹ na specjalne uregulowania prawne i za- k³adaj¹ te¿ tzw. stacje pirackie. Na uwagê zas³uguj¹ równie¿ bardzo wa¿ne w tym kontekœcie stacje dzia³aj¹ce na podstawie krótkookresowych zezwoleñ

. Pierwotnie zamierzano uwzglêdniæ w ksi¹¿ce inicjatywy internetowe, jed- nak¿e temat ten okaza³ siê zbyt obszerny: wstêpne badania tego sektora i rozmowy przeprowadzone z przedstawicielami takich stacji pozwoli³y stwier- dziæ, ¿e bogactwo form i typów radiofonii internetowej w Polsce wymaga osobnego i g³êbszego przestudiowania

. Z pewnoœci¹ jednak ci, dla których uzyskanie koncesji na nadawanie w eterze jest zbyt trudne, staraj¹ siê reali-

46 L. Hallett, D. Wilson, Community Radio: Collaboration and Regulation, [online]

<www.lse.ac.uk/media@lse/events/MeCCSA/pdf/papers/Hallett_Wilson_FINAL.pdf> (dostêp:

15.10.2015).

47 Rada Europy, Declaration of the Committee of Ministers on the Role of Community Media in Promoting Social Cohesion and Intercultural Dialogue, [online] <www.coe.int/t/dghl/

standardsetting/media/news/CMDec_Community_media_110209_en.asp> (dostêp: 19.20.2014).

48 Tak¹ zgodê w 2016 roku otrzyma³o na przyk³ad Radio Studenckie Egida, co roku takie zezwolenie jest te¿ wydawane RewalStacji – radiu tworzonemu przez uczestników m³odzie¿owego obozu dziennikarskiego „Potêga Prasy”.

49 Temat ten by³ podejmowany w publikacjach U. Doliwy: Elektroniczne media spo³ecz- ne w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, „Studia Medioznawcze” 2010, 4, s. 65–78;

Radio internetowe – realna alternatywa dla rozg³oœni koncesjonowanych?, „Media – Kultura

– Komunikacja Spo³eczna” 2010, 6, s. 112–122.

zowaæ swoje pomys³y na radio g³ównie w Internecie. Pewn¹ przeszkod¹ w rozwoju tej formy radiowej jest jednak fakt, ¿e wci¹¿ wiêkszoœæ odbiorców preferuje tradycyjne odbiorniki radiowe, a w Internecie te¿ zazwyczaj korzy- sta z oferty stacji dostêpnych w eterze. Przedstawionego zbioru inicjatyw opisanych w drugiej czêœci ksi¹¿ki nie nale¿y wiêc traktowaæ jako zamkniê- tego – to jedynie przyk³ady, w jaki sposób pewne idee, które niesie z sob¹ ruch radia spo³ecznego, mog¹ siê ujawniæ w kraju, gdzie jego dzia³anie nie jest jeszcze odpowiednio prawnie usankcjonowane.

Stacje do badania zosta³y wyselekcjonowane w sposób losowy (po kilka z ka¿dej z wybranych grup). Najliczniej reprezentowane by³y rozg³oœnie reli- gijne z uwagi na fakt, ¿e jest to grupa wyj¹tkowo du¿a, licz¹ca kilkadziesi¹t koncesji. Badaniem objêto szeœæ stacji o profilu religijnym, z czego cztery mia³y status nadawcy spo³ecznego, cztery stacje studenckie oraz cztery pro- wadzone przez organizacje pozarz¹dowe. Wywiadów udzielili redaktorzy naczelni badanych rozg³oœni lub osoby przez nich wskazane (pe³na lista w bibliografii). Badania trwa³y od wrzeœnia 2010 do grudnia 2014 roku. Roz- mowy mia³y charakter wywiadu wstêpnie ustrukturyzowanego – wszystkim przedstawicielom zadano te same pytania, choæ sposób ich zadawania nie- kiedy nieznacznie siê ró¿ni³

.

Wizyta w niektórych stacjach zaowocowa³a zebraniem materia³ów do- datkowych (sprawozdañ i regulaminów). By³a te¿ okazj¹ do przyjrzenia siê codziennej pracy redakcji i porozmawiania z jej pracownikami. Pozyskano tak¿e do analizy tygodniowe próbki programu. Do tego badania zosta³y wy- brane stacje, które na podstawie wstêpnej oceny wyró¿niaj¹ siê w zakresie realizacji niekomercyjnych celów w swojej grupie (dobór celowy)

. Analizie poddano tygodniowy program trzech stacji radiowych: Radia Niepokalanów (jako przedstawiciela sektora religijnego), Radia ¯ak (jako przedstawiciela sektora studenckiego) oraz Radia 7 (jako przedstawiciela stacji prowadzo- nych przez organizacje pozarz¹dowe). Badania zawartoœci programu, poza badaniem serwisów informacyjnych, mia³y charakter jakoœciowy, a nie ilo-

œciowy, chodzi³o bowiem o pokazanie, w jaki sposób realizowane s¹ cele i za- dania istotne dla trzeciego sektora radiowego. Zwracano uwagê, które ele-

50 Jedna rozmowa z regu³y trwa³a oko³o 45 minut. Kwestionariusz zawiera³ pytania ogólne dotycz¹ce stacji, uwzglêdniaj¹ce jej historiê oraz podstawowe dane techniczne i orga- nizacyjne, pytania nt. programu, g³ównych celów dzia³ania stacji, a tak¿e finansowania stacji oraz pracowników, wspó³pracowników i wolontariuszy zaanga¿owanych w tworzenie danego projektu radiowego. Osobny, rozbudowany dzia³ stanowi³y pytania dotycz¹ce z jed- nej strony oceny (na podstawie konkretnych parametrów), na ile dana rozg³oœnia mieœci siê w formule stacji typu spo³ecznego, a z drugiej – propozycji zmian w systemie medialnym.

51 Chodzi³o o pokazanie pewnych pozytywnych przyk³adów niekomercyjnej dzia³alno-

œci radiowej. Nie zawsze jednak realizacja tego planu okazywa³a siê mo¿liwa, niektóre sta- cje, jak na przyk³ad Radio Kaszëbë, odmówi³y bowiem udzia³u w badaniu.

menty programu i w jakim zakresie wpisuj¹ siê w zestaw cech i elementów uznawanych za wyj¹tkowo wa¿ne w przypadku radia spo³ecznego, tzn. przy- czyniaj¹ siê do urozmaicania oferty medialnej w eterze, zapewniaj¹ mo¿li- woœæ uczestnictwa, realizuj¹ inkluzywny model programowy oraz wp³ywaj¹ na rozwój spo³ecznoœci, do której adresowany jest program. Zasadniczo sku- piono siê na warstwie s³ownej audycji, poniewa¿ jednak w przypadku radia ogromn¹ rolê odgrywa równie¿ warstwa dŸwiêkowa, rozszerzono tê analizê o elementy swoistej dŸwiêkowej gramatyki radiowej

. Pewn¹ alternatyw¹ w stosunku do wy¿ej wymienionych propozycji jest podejœcie fenomenolo- giczne, czyli analizowanie przekazu radiowego takim, jakim on jest, bez przyj- mowania jakichœ konkretnych za³o¿eñ czy perspektyw, które ukierunkowa-

³yby takie badanie. Zwolennikiem ww. podejœcia do badañ radiowych jest znany historyk mediów Paddy Scannell, który stara siê analizowaæ codzien- ny przekaz jako ca³oœæ, a nie pojedyncze gatunki czy pozycje programowe

. Gernot Böhme wprowadzi³ natomiast do badañ nad przekazem radiowym pojêcie atmosfery jako kluczowego czynnika, który powinien byæ brany pod uwagê przy okazji opisu i oceny rzeczy i zjawisk

. S³owo „atmosfera” – jak t³umaczy Böhme – wskazuje na coœ nieokreœlonego, trudnego do wyra¿enia, co wymyka siê racjonalnemu wyt³umaczeniu. Atmosfery nie da siê jedno- znacznie zdefiniowaæ, mo¿na j¹ tylko okreœliæ w odniesieniu do codziennego doœwiadczenia. W niniejszej pracy postarano siê zatem scharakteryzowaæ atmosferê przekazu tak¿e na podstawie nieskrêpowanego konkretnymi pa- rametrami oceny nas³uchu. Dziêki temu uda³o siê przynajmniej w kilku s³o- wach opisaæ to, co wymyka siê systematycznej analizie.

Przystêpuj¹c do badañ, sformu³owano piêæ hipotez, których prawdzi- woœæ starano siê zweryfikowaæ:

1. Przyjêty w polskim prawodawstwie model nadawania spo³ecznego nie jest efektywny – nie umo¿liwia rozwoju tego sektora na skalê i w formule podobnej do tej spotykanej w innych krajach europejskich.

52 Podczas analizy zawartoœci programu poszukiwano odpowiedzi na nastêpuj¹ce py- tania: W jakim stopniu analizowany program wpisuje siê w pewne cechy charakterystyczne radia spo³ecznego, które uznano za kluczowe dla tego sektora mediów? Czy i w jaki sposób charakter programu jest podkreœlany przez pewne elementy dŸwiêkowe i s³owne? Jaki jest dominuj¹cy styl prezentacji na antenie, czy jest dostosowany do grupy docelowej i s³u¿y realizacji celów typowych dla rozg³oœni spo³ecznych? Jaki jest poziom komercjalizacji pro- gramu radiowego? (rozumiany w tym przypadku jako bardziej dynamiczny monta¿ i sposób prezentacji na antenie, krótsze wejœcia s³owne, przewaga muzyki nad s³owem, trzymanie siê tzw. zegara ramówkowego – pór emisji okreœlonych pozycji programowych, wejœcia ante- nowe w trakcie utworu muzycznego, rozrywkowy charakter programu).

53 P. Scannell, Radio, Television and Modern Life: A Phenomenological Approach, Oxford 1996.

54 G. Böhme, Atmosphere as the Fundamental Concept of a New Aesthetics, „Thesis Eleven” 1993, 36(113), s. 113–126.

2. Potencja³ do rozwoju trzeciego sektora mediów mo¿na dostrzec, ana- lizuj¹c dzia³alnoœæ podmiotów stawiaj¹cych sobie niekomercyjne cele w pol- skim eterze, lecz z powodu braku odpowiednich rozwi¹zañ prawnych dzia³a- j¹cych w ramach sektora komercyjnego.

3. Wprowadzenie korzystnych rozwi¹zañ prawnych i organizacyjnych mo¿e przyczyniæ siê do wykrystalizowania siê niekomercyjnego i prospo³ecz- nego charakteru dzia³ania takich stacji, podobnego do okreœlonego w defini- cjach zawartych w dokumentach europejskich.

4. To partycypacja spo³eczna warunkuje zaistnienie pozytywnych zja- wisk spo³ecznych zwi¹zanych z funkcjonowaniem radia spo³ecznego.

5. Niewielki stopieñ partycypacji spo³ecznej znacz¹co utrudnia rozwój trzeciego sektora mediów w Polsce.

Radio spo³eczne starano siê opisaæ przede wszystkim z perspektywy medioznawczej i politologicznej, choæ nie mniej wa¿na okaza³a siê perspek- tywa spo³eczna. W dzia³alnoœci trzeciego sektora mediów du¿o wa¿niejszy bowiem okazuje siê cz³owiek i jego rozwój ni¿ przekaz przez niego tworzony.

Paradoksalnie, nie tak wa¿ny jest produkt finalny, jak sam proces jego two- rzenia. Tym samym media spo³eczne dobrze wpisuj¹ siê w wyodrêbniony i scharakteryzowany przez Leah Lievrouw model „granicy”, w którym media uznaje siê za miejsca wspó³uczestnictwa, komunikacji, interakcji i kreatyw- noœci

. Radio spo³eczne mo¿e byæ wiêc postrzegane jako kreator pewnej przestrzeni, w której komunikacja w danej spo³ecznoœci jest mo¿liwa i staje siê bardziej efektywna. Z drugiej jednak strony – jak podkreœla Linda Fuller

– to rodzaj lustra, w którym odbija siê spo³eczeñstwo. Rolê, formê dzia³ania oraz znaczenie radia spo³ecznego mo¿na potraktowaæ jako przejaw tego, jak¹ wizjê demokracji ma dane spo³eczeñstwo

.

W ksi¹¿ce skupiono siê na inicjatywach radiowych, poniewa¿ to radio stanowi trzon koncesjonowanych mediów spo³ecznych na œwiecie. Projekty telewizyjne ze wzglêdu na wysokie koszty dzia³alnoœci s¹ znacznie mniej popularne. Warto te¿ podkreœliæ, ¿e wziêto tu pod uwagê g³ównie europej- skie doœwiadczenia, a do przyk³adów zwi¹zanych z istnieniem radia spo³ecz- nego w pozaeuropejskich krajach siêgano jedynie okazjonalnie w celu lep- szego zrozumienia sytuacji na Starym Kontynencie.

Ksi¹¿ka ta jest wynikiem przemyœleñ i wniosków z prowadzonych od wie- lu lat badañ, dlatego te¿ pojawia siê w niej kilka tematów i w¹tków podejmo- wanych ju¿ we wczeœniejszych publikacjach autorki. Zosta³y one jednak upo- rz¹dkowane i znacz¹co poszerzone, na nowo przepracowane. W tekœcie zaznaczono jednak, gdzie po raz pierwszy omawiany temat by³ ju¿ poruszany.

55 L. Lievrouw, Media alternatywne i zaanga¿owanie spo³eczne, Warszawa 2012, s. 11.

56 Community Media: International Perspectives, Fuller L. (red.), New York 2007, s. 3.

Prawo do swobody wypowiedzi, tak¿e za poœrednictwem mediów, mo¿na potraktowaæ jako jedno z podstawowych praw cz³owieka w ustroju demokra- tycznym. Przeciêtny obywatel Rzeczpospolitej Polskiej ma jednak niewiel- kie szanse wypowiedzenia swojego opinii na antenie radiowej i ograniczony wp³yw na zawartoœæ programow¹ stacji, której jest s³uchaczem. Spektrum radiowe zosta³o bowiem zdominowane przez du¿e sieci medialne, których g³ównym celem dzia³ania jest generowanie zysku. To zjawisko, z którym musi siê borykaæ nie tylko nasz kraj, ale tak¿e inne pañstwa na œwiecie.

Poddanie siê ca³kowicie prawom rynku w zakresie przydzia³u czêstotli- woœci w eterze stanowi powa¿ne zagro¿enie dla pluralizmu mediów. Pewn¹ form¹ przeciwdzia³ania temu zjawisku jest rozwój trzeciego sektora mediów.

W Polsce sektor ten, wystêpuj¹cy pod nazw¹ nadawcy spo³ecznego, jest nie- wielki, a jego formu³a niespotykana nigdzie indziej – w jego ramach dzia³aj¹ niemal wy³¹cznie podmioty religijne. Porównanie sytuacji w Polsce nie tylko z t¹ panuj¹c¹ w wiêkszoœci krajów Europy Zachodniej, ale równie¿ w niektó- rych pañstwach Europy Œrodkowo-Wschodniej, pozwala stwierdziæ, ¿e przy- jêty w polskim prawodawstwie model nadawania spo³ecznego nie jest efek- tywny, gdy¿ nie umo¿liwia rozwoju tego sektora na skalê i w formule podobnej do tej obowi¹zuj¹cej w innym krajach. Istniej¹ jednak stacje, które staraj¹ siê realizowaæ pewne niekomercyjne cele, choæ czêsto nie maj¹ przyznanego statusu nadawcy spo³ecznego. Fakt, ¿e nie s¹ one jednoznacznie przypisane do trzeciego sektora mediów, utrudnia jednak w wiêkszoœci przypadków ja- sne i jednoznaczne okreœlenie priorytetów dzia³alnoœci takich stacji jako pro- spo³ecznych. Wiêkszoœæ z nich balansuje wiêc zarówno je¿eli chodzi o sposób organizacji, sposób finansowania, jak i nadawany program miêdzy modelem komercyjnym a spo³ecznym. Jak starano siê wykazaæ w tej ksi¹¿ce, roœnie jednak œwiadomoœæ potrzeby zmian w zakresie regulacji dotycz¹cych trze- ciego sektora mediów w Polsce. Jak zauwa¿a Maria Borkowska z Departa- mentu Strategii Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, autorka raportu Plu- ralizm kulturowy w polskich mediach elektronicznych: „pluralizm kulturowy w polskich mediach, rozpatrywany w aspekcie istnienia mediów trzeciego

Zakończenie

Zakończenie Zakończenie

Zakończenie

Zakończenie

sektora, wymaga zdecydowanych dzia³añ przede wszystkim ze strony usta- wodawcy”

.

Na wyniki przeprowadzonych badañ warto spojrzeæ w³aœnie w kontek-

œcie mo¿liwoœci zmiany sytuacji trzeciego sektora radiowego w Polsce. I tak, stacje religijne, studenckie i prowadzone przez organizacje pozarz¹dowe wykaza³y pewne podobieñstwo do modelu rozg³oœni spo³ecznych znanych w Europie jako community radio, a zatem mo¿na je potraktowaæ jako zal¹¿ek tego sektora w Polsce. Stopieñ tego podobieñstwa znacz¹co siê jednak ró¿ni³ w poszczególnych stacjach. W przypadku niektórych, na przyk³ad Radia ¯ak, stwierdzono niemal ca³kowit¹ zgodnoœæ z modelem stacji spo³ecznej, w przy- padku innych, jak Radio Bajka, tych punktów stycznych by³o niewiele.

Pewnym problemem w popularyzacji spo³ecznego modelu radiowego mo¿e byæ fakt, ¿e osoby kieruj¹ce stacjami, które stara³y siê realizowaæ spo³ecznie istotne cele, co równie¿ wykaza³y badania, nie zna³y zbyt dobrze idei radia spo³ecznego i nie stowarzysza³y siê w organizacjach reprezentuj¹cych inte- resy stacji niekomercyjnych na arenie œwiatowej czy europejskiej. Nie bra³y te¿ zazwyczaj udzia³u w konsultacjach dotycz¹cych projektowania zmian przepisów w zakresie trzeciego sektora medialnego. Zdaniem Rosemary Day, rol¹ takich osób jest zaœ edukowanie wszystkich pracowników, wspó³pra- cowników i wolontariuszy w zakresie swoistej „filozofii” mediów spo³ecznych.

To dziêki takiej postawie spo³ecznoœæ ma szansê odpowiedzieæ na swoje po- trzeby. Tam, gdzie nie ma pe³nego zrozumienia dla koncepcji radia spo³ecz- nego, polityka stacji zmierza raczej do dostarczania informacji i innych us³ug danej spo³ecznoœci, a tak¿e jednokierunkowej komunikacji

.

W trakcie badañ zaobserwowano, i¿ niski poziom partycypacji spo³ecz- nego otoczenia w dzia³alnoœci analizowanych stacji stanowi istotny manka- ment – czynnik, który w sposób znacz¹cy oddala je od modelu funkcjonowa- nia mediów spo³ecznych. Warto podkreœliæ, ¿e Rosemary Day, która na podstawie analizy zasad dzia³ania stacji spo³ecznych w Irlandii stara³a siê stworzyæ pewne ramy teoretyczne dla zjawiska, jakim jest radio spo³eczne, stwierdzi³a, i¿ u³atwianie spo³ecznoœci uczestnictwa w spo³ecznym projekcie medialnym nale¿y uznaæ za podstawow¹ cechê charakterystyczn¹ mediów spo³ecznych i to w³aœnie partycypacja spo³eczna w funkcjonowaniu danej rozg³oœni umo¿liwia osi¹gniêcie wyznaczanych trzeciemu sektorowi mediów celów

. Pogl¹d ten wspó³brzmi z definicj¹ radiofonii spo³ecznej zapropono- wan¹ przez AMARC, która to organizacja uwa¿a, ¿e jedn¹ z jej cech jest

1 M. Borkowska, [online] <www.krrit.gov.pl/Data/Files/_public/Portals/0/publikacje/

analizy/pluralizm_-kulturowy_012013.pdf> (dostêp: 1.05.2015), s. 21.

2 R. Day, Community Radio in Ireland. Participation and Multiflows, Cresskill 2008, s. 182; t³umaczenie w³asne.

3 Ibidem, s. 181.

zachêcanie do aktywnego uczestnictwa spo³ecznoœci, której dana stacja ma s³u¿yæ

. Partycypacja jako wa¿ny element pojawia siê te¿ we wszystkich innych definicjach mediów spo³ecznych, które szerzej zosta³y omówione w rozdziale pierwszym. Tymczasem znaczna czêœæ przedstawicieli badanych stacji w Polsce traktowa³a ow¹ partycypacjê jako element dodatkowy – dobrze je¿eli wystêpuje, ale jeœli cz³onkowie spo³ecznoœci, do której dana stacja jest adresowana, nie anga¿uj¹ siê w jej dzia³anie, to te¿ nic z³ego siê nie dzieje.

Dotyczy³o to g³ównie stacji prowadzonych przez fundacje i stowarzyszenia, które wokó³ siebie gromadz¹ bardzo niewielu wolontariuszy i poza udzia³em w prowadzeniu programu nie maj¹ im zbyt wiele do zaproponowania.

Odwo³uj¹c siê do poziomów partycypacji w mediach nakreœlonych przez Rosemary Day i zaprezentowanych w tabeli 5, trudno oprzeæ siê wra¿eniu,

¿e w mediach poddanych badaniu owa partycypacja dociera co najwy¿ej na poziom czwarty tego zestawienia, który – przypomnijmy – jest zwi¹zany z produkowaniem i prezentowaniem programów, choæ i na to nie mo¿na by³o liczyæ w niektórych monitorowanych stacjach. W wiêkszoœci przypadków nie by³o bowiem mowy o „mo¿liwoœci konstruowania ramowego programu” czy

„mo¿liwoœci zarz¹dzania i podejmowania decyzji przez spo³ecznoœæ niezapo-

œredniczon¹ przez grupy zewnêtrzne”, a przecie¿ dopiero te poziomy uczest- nictwa s¹ unikatowe dla mediów spo³ecznych, jako ¿e nie wystêpuj¹ w tych komercyjnych czy publicznych. Pozytywnie na tym tle wyró¿nia³y siê niektó- re stacje studenckie, zw³aszcza Radio ¯ak Politechniki £ódzkiej, które umo¿- liwia³o partycypacjê na niemal wszystkich wymienionych przez Rosemary Day poziomach. Do „pe³nego i aktywnego uczestnictwa”, znajduj¹cego siê na poziomie siódmym zestawienia, brakowa³o w przypadku tej rozg³oœni „w³a- snoœci spo³ecznej”, który to brak by³ uwarunkowany jej modelem organiza- cyjno-prawnym (w³aœcicielem koncesji by³ Rektor Politechniki £ódzkiej) i finansowym (stacja utrzymywa³a siê z dotacji Politechniki £ódzkiej). Je¿eli uznamy za w³aœciwy model zaproponowany we wstêpie do tej ksi¹¿ki, w którym w³aœnie partycypacja jest podstawowym paliwem umo¿liwiaj¹cym zaistnienie korzystnych zjawisk spo³ecznych zwi¹zanych z radiem spo³ecz- nym, takich jak: rozwój kapita³u spo³ecznego, upodmiotowienie jednostek i ich spo³eczna inkluzja, umacnianie wspólnoty i poczucia przynale¿noœci, zapewnianie dostêpu do mediów obywatelom, tworzenie spo³ecznej agory do wymiany pogl¹dów itp., to niewielki stopieñ tej partycypacji mo¿na uznaæ za istotny problem.

Projektuj¹c nowy ³ad medialny w zakresie trzeciego sektora mediów, warto wzi¹æ pod uwagê fakt, ¿e owa partycypacja w dzia³alnoœæ stacji radio-

4 AMARC, The Community Radio Charter for Europe, 1994, [online] <www.amarc.org/

index.php?p=Community_Radio_Charter_for_Europe> (dostêp: 14.09.2011).

wych w Polsce nie jest czymœ oczywistym i naturalnym ani dla spo³ecznoœci, w otoczeniu których takie stacje istniej¹, ani dla samych ich twórców. Nale-

¿y zatem promowaæ partycypacyjny charakter dzia³ania, bo to on w du¿ej mierze warunkuje ich prawdziwie spo³eczny wymiar. Brak powszechnej œwia- domoœci znaczenia partycypacji w dzia³alnoœci mediów wœród osób prowa- dz¹cych rozg³oœnie, które staraj¹ siê realizowaæ pewne niekomercyjne cele, ograniczona aktywnoœæ w kierunku popularyzacji kultury uczestnictwa, nie- dostateczny rozwój spo³eczny mog¹ byæ powa¿n¹ przeszkod¹ w tworzeniu prawdziwie spo³ecznego modelu radiofonii.

Jak podkreœlaj¹ Kate Coyer i Arne Hintz, pewnych problemów zwi¹za- nych z rozwojem stacji spo³ecznych nie mo¿na rozpatrywaæ jedynie w aspek- cie technologicznym zwi¹zanym z przydzia³em czêstotliwoœci lub œrodków finansowych. Z pewnym sceptycyzmem do mo¿liwoœci promowania rozwoju trzeciego sektora mediów nale¿y równie¿ podejœæ w kontekœcie problemów z decentralizacj¹ krajowych systemów medialnych, koniecznoœci zakwestio- nowania wy¿szoœci rynkowego modelu rozwoju mediów, utrudnionej budowy w pe³ni niezale¿nych i dobrej jakoœci mediów publicznych. Niektórzy podno- sz¹ argumenty, ¿e wskazywane przez nadawców spo³ecznych potrzeby mog¹ byæ realizowane w oparciu o istniej¹ce media prywatne, ¿e audytoria ma-

³ych stacji spo³ecznych s¹ z regu³y niewielkie i czêsto ulegaj¹ presji ze strony organizacji spo³ecznych i potencjalnych sponsorów. Jak s³usznie zauwa¿aj¹ Arne Hintz i Kate Coyer, tego typu argumenty mog¹ mieæ szczególne zna- czenie, gdy tradycje wolontariackie w danym kraju s¹ wyj¹tkowo s³abe

. Do takich krajów nale¿y Polska. Doœwiadczenia innych pañstw pokazuj¹, ¿e rozwój mediów spo³ecznych by³ najskuteczniejszy tam, gdzie najsilniejsza by³a oddolna presja spo³eczna ze strony aktywistów, wsparta czêsto silnym g³osem nielegalnych nadawców

. W Polsce ta presja jest wci¹¿ s³aba, co mo¿e znacz¹co utrudniæ rozwój tego sektora.

Jak pokaza³y badania, istnieje jednak pewien spo³eczny potencja³ w za- kresie niekomercyjnego nadawania. Œwiadcz¹ o tym chocia¿by dokonania twórców rozg³oœni religijnych, studenckich czy organizacji pozarz¹dowych omówione w tej ksi¹¿ce. Jest wiêc pewien fundament, na którym mo¿na budowaæ nowy, oparty na trzech filarach system nadawczy. Polacy udowad- niaj¹ te¿, ¿e nieobca jest im idea radia czy telewizji niekomercyjnej, przede wszystkim w Internecie. Liczba rozg³oœni internetowych przekroczy³a ju¿

dawno liczbê stacji koncesjonowanych i choæ s¹ to g³ównie stacje muzyczne, to nie brakuje i takich, które adresuj¹ swój program do okreœlonych œrodo-

5 K. Coyer, A. Hintz, Developing the Third Sector: Community Media Policies in Euro- pe, [w:] Media Freedom and Pluralism: Media Policy Challenges in the Enlarged Europe, Klimkiewicz B. (red.), Budapest 2010, s. 275–298.

6 Ibidem.

wisk lokalnych lub kulturowych. Z przeprowadzonych w 2008 roku badañ wynika³o, ¿e w sieci nietrudno znaleŸæ stacje o profilu kulturalnym (Radio ART i Radio bez Kitu), religijnym (Radio Katolik, Radio Chrzeœcijanin, Ggwo.pl, Nadzieja.pl, Rodzimowiercze Radio Internetowe Wid), dla studen- tów (Akademickie Radio Sygna³y, Radio Aktywne, Radio Egida, Studencka Agencja Radiowa, Studenckie Radio Frycz, Radio Uniwersytet, Radio 17) i dla dzieci (BabyRadio.pl). Czêœæ stacji w badanym okresie stara³a siê tak¿e pe³niæ funkcje rozg³oœni lokalnych (Enerstacja z Nowej Rudy, Radio Fabryka z Tczewa, Radio Œrem, Radio Vis z ¯ywca). W Internecie nie brakowa³o te¿

radiowych propozycji dla osób o odmiennej orientacji seksualnej (Radio Heaven)

.

Po 2008 roku pojawi³y siê inne ciekawe spo³eczne internetowe inicjaty- wy radiowe. Mo¿na do nich zaliczyæ chocia¿by Radio Wnet za³o¿one przez Krzysztofa Skowroñskiego po zwolnieniu go ze stanowiska dyrektora Trójki w 2009 roku. Na stronie tego radia mo¿na by³o przeczytaæ:

Radio Wnet powsta³o, by zwiêkszyæ zakres wolnoœci w polskich mediach. Wokó³ Redakcji Wnet chcemy stworzyæ Spo³ecznoœæ, by wraz z ni¹ opowiadaæ o tym, o czym nie mówi siê w mediach konwencjonalnych.

Rozg³oœnia by³a otwarta na produkcje sympatyków i chêtnie umieszcza-

³a je na swoim portalu. Stacja zyska³a ju¿, w pewnym zakresie, dostêp do eteru – jej programy retransmitowa³y niektóre stacje katolickie.

Przyk³adem internetowej rozg³oœni lokalnej mo¿e byæ te¿ Pro Radio za-

³o¿one w Dobrej w gminie Stryków

. Dzia³alnoœæ stacji internetowych dowo- dzi, jak bardzo mo¿liwoœæ wypowiedzenia siê w³aœnie za poœrednictwem ra- dia jest obywatelom potrzebna.

Rozwój radia spo³ecznego wydaje siê byæ w Polsce bardzo potrzebny tak-

¿e z innych powodów. Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e tempo rozwoju kapi- ta³u spo³ecznego nie dorównuje dynamice rozwoju ekonomicznego Polski.

Jak s³usznie zauwa¿a profesor Janusz Czapiñski, w³aœnie ten niski poziom kapita³u spo³ecznego mo¿e siê okazaæ istotn¹ barier¹ w dalszym rozwoju naszego kraju

. Radio spo³eczne, jak starano siê wykazaæ w tej ksi¹¿ce, mo¿e staæ siê skutecznym inkubatorem tego kapita³u. Aktywizacja obywateli, prze- ciwdzia³anie wykluczeniu spo³ecznemu, integrowanie spo³ecznoœci lokalnych,

7 Na podstawie analizy katalogu stacji istniej¹cych tylko w Internecie umieszczonego na stronie Nadaje.com. Analizê prowadzono w dniach 14–20 maja 2008 roku – zob. U. Doli- wa, Radio internetowe – realna alternatywa dla rozg³oœni koncesjonowanych, „Media – Kul- tura – Komunikacja Spo³eczna” 2010, 6, s. 112–122.

8 L. JóŸwiak-Staszewska, Radio z Dobrej musi byæ dobre, [online] <www.gazetylokal- ne.pl/index.php?p=news&area=1&newsid=607> (dostêp 20.04.2010).

9 J. ¯akowski, Polska smutna, „Polityka” 2009, 16, s. 18.

edukacja to tylko niektóre obszary, na których radio spo³eczne mo¿e sku- tecznie dzia³aæ. Podczas gdy na karb rozwoju nowych technologii medial- nych k³adzie siê problemy zwi¹zane z atomizacj¹ cz³onków spo³eczeñstwa, radio spo³eczne mo¿e byæ miejscem, które ³¹czy. Choæ skala oddzia³ywania niewielkich inicjatyw, jakimi z regu³y s¹ rozg³oœnie spo³eczne, nie jest zbyt du¿a, to przecie¿ na pozytywn¹ zmianê spo³eczn¹ sk³ada siê zazwyczaj wiele ma³ych przedsiêwziêæ.

Warto zainwestowaæ w rozwój mediów spo³ecznych tak¿e i z tego powo- du, ¿e polski rynek radiowo-telewizyjny jest doœæ ubogi. Dominuj¹ ujednoli- cone formaty, w których nie ma miejsca na swobodê twórcz¹. Nie spe³ni³y siê nadzieje pok³adane chocia¿by w radiofonii lokalnej. Niezale¿ne rozg³o-

œnie lokalne zaczê³y w Polsce zanikaæ. Jak wynika z danych KRRiT, w 2008 roku dzia³a³y tylko 43 takie stacje, podczas gdy w 2001 by³o ich jeszcze 91.

Rozg³oœnie nale¿¹ce do du¿ych sieci radiowych swój lokalny charakter za- chowuj¹ zaœ jedynie w ograniczonym stopniu

. Symptomatyczny jest te¿

upadek wiêkszoœci stacji prowadzonych przez organizacje pozarz¹dowe, w tym tych bêd¹cych przedmiotem badañ w tej ksi¹¿ce (Radio Mazury, Ra- dio Bajka).

Rozwojowi trzeciego sektora mediów w Polsce sprzyja rosn¹ce zaintere- sowanie wprowadzaniem tego komponentu do systemu medialnego w wielu krajach, tak¿e tych z Europy Œrodkowo-Wschodniej. Nasilaj¹ce siê procesy globalizacyjne doprowadzi³y do powstania zjawiska glokalizacji, w które rów- nie¿ radio spo³eczne wpisuje siê wyj¹tkowo dobrze. Jak wyjaœnia Zygmunt Bauman „istnieje chêæ spo³ecznoœci lokalnych unikania poœredników, a wiêc tendencja do separacji, do oddzielenia siê i wytworzenia coraz to mniejszych organizmów”

. Zjawisko to w sposób istotny oddzia³uje na mediasferê w postaci rosn¹cej popularnoœci oddolnych mediów spo³ecznych – tworzo- nych i zarz¹dzanych przez spo³ecznoœci lokalne i sublokalne, które Dan Gil- lmor scharakteryzowa³ jako media tworzone „przez ludzi dla ludzi”

.

Zdaniem eksperta w dziedzinie mediów spo³ecznych, Nico Carpentiera, który by³ zaanga¿owany w doradztwo w zakresie utworzenia trzeciego sek- tora medialnego w Czechach, du¿ym b³êdem, którego nale¿y unikaæ przy tworzeniu organizacji mediów spo³ecznych czy ram prawnych umo¿liwiaj¹- cych powstanie takiego sektora, by³oby jednak szybkie dzia³anie, narzucone

10 Wiêcej na ten temat S. Jêdrzejewski, U. Doliwa, Local Radio – An Endangered Spe- cies? The Polish Case, „Media Transformations” 2013, 10, s. 74–99.

11 Z. Dolecki, Globalizacja – proces nieodwracalny. Rozmowa z profesorem Zygmuntem Baumanem z Leeds University, [online] <www.pan-ol.lublin.pl/biul_6/art_610.htm> (dostêp:

10.01.2016).

12 D. Gillmor, We the Media. Grassroots Journalism. By the People, for the People, Cam- bridge – Farnham – Köln – Sebastopol – Taipei – Tokyo 2006.