Marta Romanow-Kujawa
Kolekcja Jana Orczykowskiego
Studia Lednickie 4, 465-470
STUDIA LEDNICKIE IV Poznań — Lednica 19%
KOLEKCJA JANA ORCZYKOWSKIEGO
W styczniu 1994 r. do zbiorów etnograficznych M uzeum P ierw szych P iastó w na L ednicy zakupiona została kolekcja porcelanow ych dew ocjonaliów , której tw órcą je s t Jan O rczykow ski, m ieszkaniec wsi C eków w woj. kaliskim . K olekcja obejm uje w g łó w nej m ierze popularne „św ięte” figurki w yobrażające M atkę B oską, C hrystusa, A nioły i św iętych oraz, w skrom niejszej ilości — kropielniczki. P ochodzą one w głów nej m ierze z p ołudniow ych i w schodnich terenów W ielkopolski.
Z arów no figurki, ja k kropielniczki, w iążą się z ludow ą relig ijn o ścią — ja k o o b ie kty ku ltu religijnego, elem enty w ystroju w nętrz a także w iejskich cm entarzy.
Ł ącznie kolekcja ta liczy 365 obiektów (w tym 352 figurki) i zarów no pod w zględem rodzaju o b iektów ja k też ich liczby, nie m a sobie w kraju rów nych. T w ó rca zbioru, Jan O rczykow ski, em erytow any nauczyciel, to postać znana w sw ej okolicy ja k o re gionalista m iłośnik tradycyjnej kultury w si kaliskiej, i k olekcjoner zw iązanych z nią zabytków . W śród zbiorów , które przechow uje w obejściu sw ego dom u, porcelanow e figurki i kropielniczki zajęły szczególne m iejsce, o czym m iędzy innym i św iadczyć m oże eksponow anie ich na m eblościance w jed n y m z pokoi, gdzie cieszyły oko d o m ow ników i gości. Figurki konsekw entnie grom adził od początku lat 80-tych i w przeciągu kilkunastu lat doprow adził zbiór do tak im ponujących rozm iarów . W p o zy skiw aniu obiektów pom ogła panu O rczykow skiem u dobra znajom ość terenu (znaczna część zbioru zeb ran a została bezpośrednio w e w siach okolic K alisza) a także szerokie znajom ości w środow isku innych kolekcjonerów i handlarzy starociam i. N ieb ag ateln ą przy tym rolę odegrało sam o usposobienie pana O rczykow skiego, u łatw iające m u n a w iązyw anie kontaktów z ludźm i. N ależy też dodać, że porcelanow e figurki stanow ią przedm iot handlu, o m iędzynarodow ym zasięgu. C ieszą się dużym popytem w śród zagranicznych, zw łaszcza n iem ieckich odbiorców i w iele z nich zostało ju ż w y w ie zionych z kraju.
* * *
Z ebrane w kolekcji figurki i kropielniczki to porcelanow e odlew y, część z nich w ykonana je s t z porcelany nieszkliw ionej, o porow atej pow ierzchni — tzw. biskw itu. B rak sygnatur na w iększości w yrobów utrudnia ustalenie w ytw órni, w których one pow stały. W ielkość figurek w aha się od 40 cm do 10 cm w ysokości. O sadzone są na profilow anych, dekoracyjnie rozw iązanych postum entach.
4 6 6 K R O N IK A
Ryc. 1. M atk a B o sk a z Lourdes A bb. 1. M utter G ottes aus Lourdes
Ryc. 3. Serce M arii Abb. 3. H erz von M aria
R yc. 2. M atk a B o sk a z D zieciątkiem Abb. 2. M u tter G ottes m it Jezuskind
Ryc, 4. Serce Jezusa A bb. 4. H erz von Jezus
K R O N IK A 4 6 7
R yc. 7. Figu rk a-k ap liczka Abb. 7. F igu r-K ap elle
R yc. 8. K ro p ieln icz k a z w yo brażen iem anioła A bb. 8. K lein er W eih k essel m it E ng elbild n is Rye. 5. Ś w ięta R odzina Rye. 6. Św. F ranciszek z A syżu A b b . 5. H eilig e F am ilie Abb. 6. S an k t F ran z au s A syż
4 6 8 K R O N IK A
Ryc. 9. Jezus ..Pracuś” R yc. 10. A n io łek
A bb. 9. Jezus „A rb eitsbiene” A bb. 10. K lein er Engel
W iększość figurek to figurki sam odzielne, przed staw ia ją ce postaci stojące. N ale żą do nich figurki M atki B oskiej z L ourdes, S erca M arii i Je zu sa, D zieciątk a Je zus w różnych ujęciach ik o n o graficznych, M atki B oskiej B olesnej (spod krzyża), o raz grupa figurek św iętych: Józefa, F ranciszka, F ra n ciszk a K saw erego, S tanisław a K ostki, Idziego, B arbary i Jadw igi. Z e w zględu n a je d n o lito ść i zw artość bryły, do figurek sa m o d zieln y ch zaliczyć m ożna też p rzed staw ie n ia M adonny z D zieciątkiem , św .św . Jó z efa i A n toniego z D zieciątkiem , św . A nny Sam otrzeciej. M niej licznie w ystępują w kolekcji ko m p o zy cje dw u- i trzyfigurow e, do których n ależą figurki św. A nny nauczającej M arię, A nioła S tróża, i p o p u larn e figurki p rzed staw ia ją ce Ś w iętą R odzinę.
Figurki te charakteryzuje ściśle frontalne ujęcie postaci, statyczność i sm ukłość sylw etki. O dbiegają od tego schem atu figurki aniołków — frontalne, ujęte w klęczącej, adoracyjnej pozie, z pokornie pochylonym i głow am i a także u jęte z profilu figurki C hrystusa upadającego pod krzyżem , kom pozycje siedzące przedstaw iające M adonnę T ronującą i P ietę oraz figurki U krzyżow anego rozpięte na drew nianych krzyżach.
O sobliw e form y prezentują p ojedyncze w kolekcji obiekty m ające kształt m inia turow ych kapliczek kryjących postać M adonny czy św iętego, czy też w ym odelow a ne w form ie m iniaturow ych żłóbków z dzieciątkiem Jezus. Szczególnie zaś w yróżnia się w kolekcji grupa figurek (7 obiektów ) zam kniętych w szklanych kołpaczkach. N iektóre z tych figurek u jęte są w sceny przedstaw iające m .in. M atkę B ożą ukazującą
K R O N IK A 469
się św. B ernadetcie, czy też w plecione są w dekoracyjne kom pozycje z suchych i sztu cznych roślin.
C zęść n ależących do kolekcji figurek je s t odw zorow aniem cudow nych w izerunków z terenu Polski i innych krajów Europy — ja k figurki M atki B oskiej S kępskiej, M atki Boskiej K odeńskiej, M atki Boskiej z L ourdes, czy figurki D zieciątka Jezus opatrzone podpisem „Jezus P racuś” — a oparte na w izerunku D zieciątk a Praskiego. S pecyficzna dla terenu W ielkopolski je s t figurka św. Idziego, zw iązana p raw dopodobnie z o śro d kiem kultu tego św iętego w M ikorzynie kolo K ępna.
P rzedstaw ienia najpopularniejsze na wsi, takie ja k M atka B oska z L ourdes, M a donna z D zieciątkiem , Serce M arii i Serce Jezusa, oraz figurki aniołków — tw orzą w kolekcji duże, liczące po kilkadziesiąt obiektów grupy (najliczniejsza je s t grupa aniołków , licząca 90 sztuk). Pozostałe przedstaw ienia w ystępują w niew ielkich grupach figurek, b ąd ź w pojedynczych egzem plarzach.
F igurki utrzym ane są w ja sn e j, stonow anej kolorystyce, w której dom inuje biel i błękit. O ży w ia j e m alatura, w której p rzew aża kolor zloty. P o szczególne figurki ró żn ią się m iędzy sobą stopniem w yrafinow ania m odelunku, sposobem rozw iązania sz at i intensyw nością ornam entyki. W stylu niektórych figurek oraz w ich m otyw ach dekoracyjnych da się zauw ażyć w pływ y stylów historycznych — głów nie baroku.
Z arów no figurki, ja k kropielniczki u trzym ane są w estetyce porów nyw alnej z e ste tyką dew ocyjnych oleodruków . C harakteryzuje ją naturalizm i pop raw n o ść m odelunku postaci, m iękkość i łagodność linii, a przede w szystkim w yidealizow ane i nieco „prze słodzone” piękno, często utożsam iane z w ytw oram i określanym i ja k o „k icze” . O w a „słodycz” o becna w figurkach i k ropielniczkach spraw ia w rażenie ich od realn ien ia i przynależności do w łasnego, idealnego św iata.
* * *
W tradycyjnej religijności w si trudno je st przecenić rolę plastycznych w yobrażeń osób boskich i św iętych — w obrazach i figurach - ułatw iających k ontakt ze św iatem nadprzyrodzonym . N iew ielkich rozm iarów św ięte figurki, tzw. „osoby” , to głów ny elem en t „św iętego k ą ta ” , m ającego w w iejskiej izbie utw ierdzone tradycją m iejsce. Jego obecność zapew nia dom ow i pom yślność, w spółtw orzy on rów nież, razem z w i szącym i na ścianach obrazam i, estetyczny k lim at w nętrza. P odobnie ja k figura czy krzyż ustaw iony w e wsi, czy też ołtarz w k ościele, „św ięty k ą t” je s t w izbie jed n y m z elem entów organizujących przestrzeń. Podobną rolę m ożna przypisać zaw ieszanej przy w ejściu kropielniczce — podkreślającej granicę m iędzy d om em i św iatem zew nętrznym . Figurki z porcelany i gipsu, tanie i łatw o dostępne, zaczęły p ojaw iać się na w ielkopolskiej w si w końcu X IX w ieku. Są m asow ym i w yrobam i fabrycznym i, realizującym i w zory ikonograficzne i form alne w edług w zorników i katalogów . R azem z przydrożnym i figuram i z gipsu i cem entu, o raz innym i dew ocjonaliam i, uw ażane są często za ubogi substytut i znam ię upadku ludow ej sztuki. „Są ja k ubrania kupione w m ieście, ’’piękne" i praktyczne, tanie i poręczne, ale zuniform izow ane. pozb aw io n e indyw idualności" (Piw ocki, 1981, s. 42, G rabow ski, 1968, s. 8). „P okutują", zepchnięte do strefy pogranicza tradycyjnie pojm ow anej kultury ludow ej. Ś w ięte figurki z jed n ej strony trudno uznać za ro d zim ą tw órczość wsi, z drugiej strony — ich treść i form ę
470 K R O N IK A
k ształtow ało w yobrażenie w ytw órcy o guście „przeciętnego” , głów nie w iejskiego od biorcy, i — ostatecznie, znalazły one m iejsce w je g o dom u. Z am iast podsum ow ania nasuw a mi się pytanie o to, czy tzw. „w spółczesna sztuka ludow a” , kreow ana często p rzez instruktorów kultury, je s t dla wsi doby uprzem ysłow ienia bardziej autentyczna, niż ow e „słodkie piękności” , które znalazły się na w si na skutek naturalnego biegu czasu?
M arta Rom anow -K ujaw a
B IB L IO G R A FIA
G r a b o w s k i J., D aw na p o lska rzeźba lu d o w a, W arszaw a 1968
P i w о с к i K., D rew no w ludow ej rzeźbie figuralnej, (w): D rew no w polskiej arch itek tu rze i rzeźb ie ludow ej, W rocław 1981 r.
