ARCHAEOLOGICA HEREDITAS
Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Tom wydany wspólnie z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie
Warszawa 2017
0 9
Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5.
Dziedzictwo militarne pod redakcją
Wojciecha Borkowskiego,
Wojciecha Brzezińskiego
i Jacka Wysockiego
Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW
Komitet Redakcyjny:
Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński
Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek
Adres Redakcji:
ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl
www.archeologia.uksw.edu.pl
Redakcja tomu: Wojciech Borkowski, Wojciech Brzeziński i Jacek Wysocki Korekty: Zbigniew Kobyliński i Aleksandra Żórawska
Skład: Bartłomiej Gruszka
Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Linguistic consultation: Louis Daniel Nebelsick
Rycina na okładce: plan oblężenia Warszawy 1794 r., rys. M. Stachowicz, [za:] Kazimierz Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, 1909, Wiedeń, wyd. F. Bondego
Publikacja recenzowana do druku przez dr. hab. Huberta Kowalskiego
© Copyright by Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
© Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa ISBN 978-83-60099-83-4
ISBN 978-83-946496-5-4 ISSN 2451-0521
Wydawnictwo:
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie Ul. Długa 52
00-241 Warszawa http://pma.pl
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją kultury finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego
SPIS
TREŚCI
ArchAeologicA Hereditas 9
5
Przedmowa
Różne oblicza dziedzictwa militarnego
9 Zbigniew Kobyliński
Dziedzictwo militarne: próba definicji zjawiska
15 Radosław Andrzej Gawroński
Materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych
25 Waldemar Grabowski
Polskie chorągwie i sztandary w Armémuseum w Sztokholmie
45 Jacek Gutowski
Karaceny polskie – Armamentarium Heroicum Sarmatorum
55 Weronika Kobylińska-Bunsch
Fotografia wojenna jako dziedzictwo militarne:
wizualne świadectwo Powstania Warszawskiego Eugeniusza Hanemana
63 Kamil Potrzuski
Infrastruktura sportu strzeleckiego w między- wojennej Warszawie i jej współczesne pozosta- łości
79 Andrzej W. Święch i Benedykt Hac
Wraki z wojen światowych w ujęciu interdyscy- plinarnym
87 Anna Zalewska, Dorota Cyngot i Bartłomiej Klęczar
Cel-pal: ulotność żołnierskiej codzienności na Froncie Wschodnim Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Między archiwum ziemi a archiwum miejskim (1915–2015)
Fortyfikacje
109
Grzegorz Czajka
Historia Twierdzy Warszawa
113 Michał Hrynczyszyn
Badania fortów Twierdzy Warszawa
123 Piotr Artur Sobczak
Badania archeologiczne w ramach rewitalizacji Fortu V (Włochy)
131 Monika Włoszek
Krótkie wprowadzenie do archeologicz- nych badań Fortu VIII (Służew) Twierdzy Warszawa – sezon 2011–2012
137 Marzenna Kasprzycka
Badania archeologiczne dawnego Konwiktu Pijarów na Cytadeli Warszawskiej
145 Jarosław Chrapek
Nieznane forty Twierdzy Warszawa
151 Jan Nowicki
Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo) – grzech zaniechania czy celowa destrukcja?
161 Łukasz Pardela
Kształtowanie krajobrazu z wykorzystaniem maskowania roślinnego w nowoczesnej fortyfikacji niemieckiej w świetle przepisu technicznego nr A 27 (1905)
175 Grzegorz Podruczny
Nowożytne fortyfikacje polowe na Śląsku – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej
189 Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb
Fort w Beniaminowie – problematyka zago- spodarowania i ochrony jedynego ocalałego fortu linii Zegrze – Wawer
199 Adam Żywiczyński
Trwałe zmiany w krajobrazie Mazur na przykładzie Giżyckiej Pozycji Polowej
207 Jacek Wysocki
Zanikanie fortyfikacji polowych
Pola bitewne
217 Wojciech Borkowski
Projekt archeologiczno-historyczny „Reduta Ordona”
237 Witold Migal i Michał Paczkowski
Bitwa o Redutę Ordona w świetle stratygrafii wilczych dołów
257 Paweł Konczewski, Jacek Szczurowski, Paweł Zawadzki i Janusz Kobielski
Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej
273 Paweł Stachowiak
Bitwa pod Kijami (23 lipca 1759 r.) – z badań nad zapomnianą batalią
281 Jakub Wrzosek
Pola bitew w Polsce – niechciany element dziedzictwa archeologicznego (?)
Cmentarze i miejsca martyrologii
293 Hubert Augustyniak
Badania archeologiczne na terenie byłego hitlerowskiego obozu jenieckiego Stalag IB Hohenstein (Królikowo, st. 8, gm. Olsztynek, pow. olsztyński, woj. warmińsko-mazurskie)
307 Piotr Oleńczak
Fort III w Pomiechówku. Lata zaniedbań i pilna potrzeba działań
315 Karol Piasecki
Pamięć Wielkiej Wojny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Puszczy Kozienickiej i Stromieckiej
Zagadnienia prawne
327 Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna
Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne
333 Adam Grajewski
Przestępczość przeciwko zabytkom archeolo- gicznym: zagrożenia, zapobieganie i metody zwalczania
*
341 Noty o autorach
Zagadnienia prawne
Wojna polsko rosyjska 1830-1831. Plan umocnień Warszawy wg płk. M. Klemensowskiego (Archiwum Państwowego Muzeum Archeologicznego)
Wraki statków – mogiły wojenne.
Aspekty prawne
Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna
ArchAeologicA Hereditas 9
327–332
Regulacje prawne obowiązujące w Polsce
Na dnie Morza Bałtyckiego według różnych źródeł znaj- duje się około stu tysięcy wraków. Statystycznie na ob- szarze wód podlegających Polsce powinno spoczywać około 7500 wraków1. Jak dotąd na polskich obszarach morskich zlokalizowano 282 wraki. Są one katalogowane w systemie geobazy ArcGIS (ESRI), która jest uzupełniana przez Biuro Hydrograficzne Polskiej Marynarki Wojennej.
Po wykonaniu pełnej weryfikacji wraku dane są zapisy- wane w formie „charakterystyki obiektu podwodnego”
i przesyłane do bazy danych, a następnie prezentowane w uproszczonej formie graficznej na mapie morskiej.
Nie wiadomo ile wraków jest znanych płetwonurkom.
Na stronach internetowych wymienionych jest ich oko- ło 45. Na mocy Zarządzenia porządkowego nr 9 Dyrek- tora Urzędu Morskiego w Gdyni z dnia 23 maja 2006 r.
w sprawie zakazu nurkowania na wrakach statków – mo- giłach wojennych obowiązuje całkowity zakaz nurkowa- nia w promieniu 500 metrów na wraku statku „Wilhelm Gustloff” (ryc. 1), zatopionego 30 stycznia 1945 r. Była to największa katastrofa morska w historii ludzkości, która pochłonęła około 10 000 ofiar. Zakaz ten obejmuje rów- nież wraki statków „Goya” (ryc. 2), zatopionego 16 kwiet- nia 1945 r. (6000 ofiar) i „General von Steuben” (ryc. 3), zatopionego 10 lutego 1945 r. (3608 ofiar)2. Należy pod- kreślić, że jako przyczynę zakazu nurkowania wskazano ochronę mienia na wrakach statków przed grabieżą oraz ochronę środowiska podwodnego, a nie ochronę miejsc spoczynku zmarłych3.
W żadnym innym polskim akcie prawnym nie wystę- puje termin „wrak statku – mogiła wojenna”. Dyrektor Urzędu Morskiego zgodnie z art. 48 ust. 1 i 2 Ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypo-
1 Chrapek 2010: 33.
2 Wcześniej kwestię nurkowania na tych wrakach regulowano na podstawie Zarządzenia porządkowego nr 1 Dyrektora Urzędu Mor- skiego w Gdyni z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie zakazu nurko- wania na wrakach statków – mogiłach wojennych oraz Zarządzenia porządkowego nr 1 Dyrektora Urzędu Morskiego w Słupsku z dnia 14 listopada 2006 r w sprawie zakazu nurkowania na wraku stat- ku – mogile wojennej; Gadecki 2014: 110.
3 Gadecki 2014: 113–114.
spolitej Polskiej i administracji morskiej „w zakresie nie- unormowanym w przepisach, jeżeli jest to niezbędne do ochrony życia, zdrowia lub mienia, ochrony środowiska morskiego na morzu, w porcie morskim, przystani oraz w pasie technicznym, a także ochrony żeglugi i portów morskich […] może ustanawiać w zakresie określonym w art. 42 ust. 2 przepisy porządkowe zawierające zakazy lub nakazy określonego zachowania się”.
Wraki statków – mogił wojennych, „Wilhelm Gustloff”,
„Goya” oraz „Steuben”, chronione są również na mocy art. 262 kodeksu karnego: „1. Kto znieważa zwłoki, pro- chy ludzkie lub miejsce spoczynku zmarłego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 2. Kto ograbia zwłoki, grób lub inne miejsce spoczynku zmarłego, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”.
Komentatorzy prawa karnego „miejsce spoczynku zmarłego” rozumieją szeroko – nie tylko jako grób na cmentarzu, ale każde miejsce, gdzie złożono ciało zmarłe- go na stałe lub czasowo, w celu zabezpieczenia go przed brutalnością oraz zapewnienia mu spokoju4. W tym poję- ciu mieszczą się także wraki statków – mogiły wojenne5. Wspomniane wraki statków w rozumieniu Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami są również zabytkami. Zgodnie z art. 3. 1 jako zabytek rozumie się
„nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalno- ścią i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zda- rzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną”.
Jedną z form ochrony zabytków jest wpis do rejestru zabytków. Ochrona wraków poprzez ich wpis do rejestru
4 Zob. Makarewicz 1938; Siewierski1965; Gadecki 2014: 111.
5 Określenie mogiła wojenna występuje w polskim ustawodawstwie w artykule 3 ust. 3 Ustawy z dnia 21 stycznia 1988 roku o Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Artykuł ten głosi, że do zadań Rady należy w szczególności: „ocenianie stanu opieki nad miejsca- mi i trwałymi obiektami pamięci narodowej, a w szczególności nad pomnikami, cmentarzami i mogiłami wojennymi oraz walk naro- dowowyzwoleńczych, cmentarzami ofiar hitlerowskiego terroru, muzeami walk i martyrologii, a także izbami pamięci narodowej”.
Natomiast Ustawa z dnia 28 marca 1933 roku o grobach i cmenta- rzach wojennych wymienia tylko groby oraz cmentarze wojenne.
328
Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna
ArchAeologicA HeReditas • 9
Ryc. 1. Model niemieckiego transportowca „Wilhelm Gustloff”. Źródło: strona internetowa: http://www.wilhelmgustloffmu- seum.com/scale_models.html (wgląd: 31.12.2017 r.)
Fig. 1. A model of the “Wilhelm Gustloff” ship at the Laboe Naval Memorial
zabytków nie jest w Polsce praktykowana. W wojewódz- twie pomorskim Wojewódzki Konserwator Zabytków sce- dował część swoich kompetencji na Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku. Jest to jedyna instytucja zajmująca się wrakami statków w Polsce. Trzeba pamiętać, że zgod- nie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami:
„Art. 36. 1. Pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga: (…) 12) poszukiwanie ukrytych lub po- rzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków arche- ologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elek- tronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania.
2. Na polskich obszarach morskich pozwole- nie na podejmowanie działań, o których mowa w ust. 1 pkt 5 i 12, wydaje dyrektor urzędu morskiego w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabyt- ków właściwym dla miejsca siedziby urzędu morskiego.
Art. 111. 1. Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom po- zwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektro- nicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, pod- lega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny”.
Warto przytoczyć fragment artykułu zamieszczone- go w „Głosie Pomorza” w 2010 r. „Nielegalne ekspedy- cje nurków okradają wrak niemieckiego transportowca
„Wilhelma Gustloffa” – wynika ze wstępnej oceny wraku.
Pierwszy raz po 30 latach do wraku niemieckiego statku, spoczywającego 20 mil morskich na północ od Łeby, ze- szła oficjalna ekipa polskich płetwonurków. 12 oficerów ze straży pożarnej miało za zadanie sfilmowanie i ocenę statku, […]. Wnioski z podwodnej wizyty są zatrważające.
– Na razie to wstępna ocena, ale już możemy stwierdzić, że „Gustloff” jest systematycznie okradany – mówi Hen- ryk Koszka z Urzędu Morskiego w Gdyni. – Co jakiś czas na wrak schodzą nurkowie, którzy wydobywają i sprze- dają na czarnym rynku różne przedmioty ze statku. Orga- nizowane są nawet nielegalne wycieczki na „Gustloffa”.
„Wilhelm Gustloff” uznany jest za podwodne cmentarzy- sko kilku tysięcy osób. Obowiązuje tam ścisły zakaz nur- kowania. – Nie sposób jest walczyć z nielegalnymi ekspe-
dycjami – dodaje Koszka. – Nie jesteśmy w stanie trzymać stałej straży przy wraku. Nurkowie, którzy go okradają, niczym nie różnią się od hien cmentarnych”6.
Wrak „Wilhelma Gustloffa” znajduje się około 4 ki- lometrów od popularnego wśród płetwonurków wraku
„Terra”. Każde wyjście statku przewożącego płetwonur- ków w morze musi zostać zgłoszone do kapitanatu portu wraz z podaniem pozycji nurkowania7.
Na zakończenie warto zadać pytanie. Co z innymi stat- kami zatopionymi podczas wojen, na których znajdują się szczątki ludzkie?
Regulacje prawne poza granicami Polski
W wielu krajach regulacje dotyczące ochrony całości lub części dziedzictwa podwodnego zawarte są w prawie wewnętrznym (prawie krajowym). W Wielkiej Brytanii The Protection of Military Remains Act (1986) zapewnia ochronę wrakom okrętów wojennych na wodach tery- torialnych niezależnie od ich przynależności państwowej oraz brytyjskim wrakom poza wodami terytorialnymi8. Zakaz nurkowania dotyczy 12 okrętów wojennych (w tym niemieckiego okrętu podwodnego SM UB-81). Ponadto ochroną objętych jest 55 okrętów – można nurkować, ale nie można dotykać wraków (look, don’t touch). Należy podkreślić, że ta ustawa nie wprowadza pojęcia morskie- go grobu wojennego.
Głównym celem The Sunken Military Craft Act, ustawy uchwalonej w USA w 2004 r., jest ochrona wraków okrętów wojennych na wodach terytorialnych (zarówno tych, któ-
6 Cyt. za: Chrapek 2010: 38.
7 Zob. Zarządzenie porządkowe Nr 26 Dyrektora Urzędu Morskiego w Gdyni z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie płetwonurkowania na wrakach statków oraz Zarządzenie porządkowe nr 3 Dyrektora Urzędu Morskiego w Słupsku z dnia 18 lipca 2007 r. w sprawie płetwonurkowania na wrakach.
8 Forrest 2015: 131–132.
329
Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne
konseRWACJA zApobiegAWCzA śRodoWiskA 5 • dziedzictwo militarne Ryc. 2. MS „Goya”. Źródło: strona interne-
towa: https://pl.wikipedia.org/wiki/MS_Goya (wgląd: 31.12.2017 r.)
Fig. 2. MS “Goya”
Ryc. 3. Wrak SS „Steuben“. Źródło: strona internetowa: https://commons.wikimedia.org/
wiki/File:Engine_order_telgraph_on_wreck_of_
SS_Steuben.jpg (wgląd: 31.12.2017 r.) Fig. 3. The wreck of the SS “Steuben”
Ryc. 4. Mozaika sonarowa wraku USS YP-389. Źródło: strona internetowa: http://njscuba.net/sites/chart_nj-4_cape_may.php (wgląd: 31.12.2017 r.)
Fig. 4. Photo mosaic of USS YP-389
re są własnością rządu Stanów Zjednoczonych, np. kuter patrolowy YP-389 – ryc. 4 – jak i okrętów należących do innych państw) oraz amerykańskich wraków poza wodami terytorialnymi9. Z kolei w Holandii stanowiska archeologicz-
9 Delgado i Varmer 2015: 111.
ne, w tym obecnie sześć podwodnych, chronionych jest na podstawie Monuments and Historic Buildings Act (1988)10.
10 Informacja ze strony internetowej UNESCO. Internet: http://www.
unesco.org/new/en/culture/themes/underwater-cultural-herita- ge/world-war-i/ensuring-protection/ (wgląd: 02.10.2015).
330
Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna
ArchAeologicA HeReditas • 9 W prawie międzynarodowym nie występuje pojęcie
„morski grób wojenny” lub „morska mogiła wojenna”11. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza (UN- CLOS), sporządzona w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r. (weszła w życie 16 listopada 1994 r.) zawiera dwa arty- kuły dotyczące podwodnego dziedzictwa kulturowego12. Art. 149 stwierdza, że „Wszelkie obiekty o charakterze archeologicznym i historycznym znalezione w Obszarze zachowuje się lub wykorzystuje dla dobra ludzkości jako całości, ze szczególnym uwzględnieniem preferencyjnych praw państwa lub kraju pochodzenia, państwa kulturowe- go pochodzenia albo państwa historycznego i archeolo- gicznego pochodzenia”. Z kolei zgodnie z art. 303, ust. 1.
„Państwa mają obowiązek chronić obiekty o charakterze archeologicznym i historycznym znalezione w morzu i po- winny w tym celu współpracować. 2. W celu kontrolowa- nia handlu takimi obiektami państwo nadbrzeżne może, stosując artykuł 33, przyjąć domniemanie, że ich usuwa- nie z dna morskiego bez jego zgody w strefie, której do- tyczy ten artykuł, stanowi naruszenie na jego terytorium lub morzu terytorialnym ustaw i innych przepisów praw- nych określonych w tym artykule. 3. Żadne postanowie- nie niniejszego artykułu nie wpływa na prawa właścicieli, których dane można ustalić, na prawo dotyczące ratow- nictwa morskiego lub inne normy prawa morskiego ani na prawa i praktykę w odniesieniu do wymiany kulturalnej.
4. Niniejszy artykuł pozostaje bez uszczerbku dla innych umów międzynarodowych i norm prawa międzynarodo- wego dotyczących ochrony obiektów o charakterze arche- ologicznym i historycznym”13.
Przyjęta przez UNESCO Konwencja o ochronie pod- wodnego dziedzictwa kulturowego z 2001 r. składa się z 35 artykułów oraz aneksu14.W artykule 1. został zdefi- niowany przedmiot ochrony. Zgodnie z jego treścią pod- wodnym dziedzictwem kulturowym są:
„1 (a) wszelkie ślady egzystencji ludzkiej mające cha- rakter kulturowy, historyczny lub archeologiczny, które pozostawały lub pozostają całkowicie lub częściowo pod wodą, okresowo lub stale, przez co najmniej 100 lat, w tym: i) stanowiska, budowle, obiekty, artefakty oraz szczątki ludzkie, wraz z ich kontekstem archeologicznym
11 Forrest 2015:131.
12 Kobyliński 2002: 144; Zeidler i Trzciński 2009: 145.
13 Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza sporządzona w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r. Internet: http://www.
abc.com.pl/du-akt/-/akt/dz-u-2002-59-543 (wgląd: 02.10.2015).
14 Tekst aneksu zawiera 36 reguł postępowania wobec podwodnego dziedzictwa kulturowego. Należy zaznaczyć, że aneks konwencji oparty jest w znacznej mierze na tzw. Karcie Sofijskiej (Karta Ochrony i Zarządzania Podwodnym Dziedzictwem Kulturowym, ICOMOS 1996); Kobyliński 2002: 148.
i przyrodniczym; (ii) statki, samoloty oraz inne pojazdy lub ich części, ładunek lub inna zawartość, wraz z ich kon- tekstem archeologicznym i przyrodniczym”15.
Warto podkreślić, że według tej definicji chronione są ślady egzystencji ludzkiej starsze niż 100 lat. Dopiero od 2014 r. podwodne dziedzictwo I wojny światowej chro- nione jest na mocy konwencji o dziedzictwie podwod- nym16.
Celem konwencji, jak głosi art. 2, jest „zapewnienie i zwiększenie ochrony podwodnego dziedzictwa kultu- rowego in situ”. Państwa sygnatariusze zobowiązują się nie tylko do współpracy w zakresie ochrony podwodne- go dziedzictwa kulturowego, ale także „zobowiązują się je chronić dla dobra ludzkości”. Zadbają także o to, aby
„szczątkom ludzkim spoczywającym w wodach morskich okazywano właściwy szacunek” (art. 2, pkt. 9).
Zgodnie z art. 7 państwa sygnatariusze mają prawo do regulowania działań podejmowanych wobec pod- wodnego dziedzictwa kulturowego w różnych obszarach morskich (w wodach wewnętrznych, archipelagowych i na morzu terytorialnym)17. Ponadto państwa te zobo- wiązują się do informowania innych państw mających związki kulturowe i historyczne z odkrytymi obiektami o dokonanych przez nie odkryciach w tych strefach. Do konwencji został załączony Aneks. W regule 5 przyjęto, że nie należy naruszać miejsc, gdzie spoczywają szczątki ludzkie oraz takich, które są miejscem kultu18.
Dotychczas Konwencję UNESCO o ochronie podwod- nego dziedzictwa kulturowego przyjęło 51 państw19. Trze- ba podkreślić, że jest to przemyślany dokument legisla- cyjny, który daje państwom ratyfikującym dużą swobodę w działaniu.
Wraki statków są ważnym świadectwem historii oraz szczególnymi miejscami pamięci. Dlatego należy zwięk- szyć liczbę stref ochronnych wokół obiektów o charakte- rze archeologicznym i historycznym, zwłaszcza będącymi podwodnymi mogiłami. Powinno się również zintensyfi- kować prace nad ewidencją i dokumentowaniem pod- wodnego dziedzictwa kulturowego20.
15 Zalasińska 2014: 267.
16 Informacja ze strony internetowej UNESCO. Internet: http://www.
unesco.org/new/en/culture/themes/ underwater-cultural-herita- ge/the-underwater-heritage/world-war-i/ (wgląd: 02.10.2015).
17 Kobyliński 2002:150; Zeidler i Trzciński 2009: 148.
18 Zeidler i Trzciński 2009: 149; Dromgoole 2015: 326–327.
19 Konwencję ratyfikowało 46 państw, a przyjęło pięć. Informacja ze strony internetowej UNESCO. Internet: http://www.unesco.
org/eri/la/convention.asp?KO=13520&language=E&order=al- pha (wgląd: 02.10.2016). Polska dotychczas nie ratyfikowała tej konwencji.
20 Pływaczewski 2008: 37.
331
Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne
konseRWACJA zApobiegAWCzA śRodoWiskA 5 • dziedzictwo militarne Chrapek, J.
2010. Problemy ochrony podwodnego dziedzictwa kulturo- wego w Polsce. Praca licencjacka. Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie.
Conventi on on the Protection of the Underwater Cultural Herit- age. Paris, 2 November 2001. Internet: www.unesco.
org/eri/la/convention.asp?KO=13520&language=E&o rder=alpha (wgląd: 02.10.2015).
Dromgoole, S.
2015. Underwater cultural heritage and international law.
Cambridge: Cambridge University Press.
Delgado, J i O. Varmer
2015. The public importance of World War I shipwrecks: why a states should care and the challenges of protection, [w:] U. Guérin, A. Rey da Silva i L. Simonds (red.), Un- derwater cultural heritage from World War I. Scientific Conference on the Occasion of the Centenary of World War I, Bruges, Belgium, 26–27 June 2014, 105–116.
Paris: UNESCO. Internet: http://www.unesco.org/cul- ture/underwater/world-warI.pdf (wgląd: 02.10.2015).
Forrest, C.
2015. Towards the recognition of maritime war graves in international law, [w:] U. Guérin, A. Rey da Silva i L. Simonds (red.), Underwater cultural heritage from World War I. Scientific Conference on the Occasion of the Centenary of World War I, Bruges, Belgium, 26–27 June 2014, 126–134. Paris: UNESCO. Internet: http://
www.unesco.org/culture/underwater/world-warI.pdf (wgląd: 02.10.2015).
Gadecki, B.
2014. Wraki statków-mogił wojennych jako zabytki podlega- jące szczególnej ochronie. Ochrona Zabytków 67(2):
109–117.
Kobyliński, Z.
2002. Konwencja o ochronie podwodnego dziedzictwa kul- turowego. Ochrona Zabytków 55(2) (217): 142–151.
Konwen cja Narodów Zjednoczonych o prawie morza sporządzo- na w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r. Internet:
http://www.abc.com.pl/du-akt/-/akt/dz-u-2002-59- 543 (wgląd: 02.10.2015).
Makarewicz, J.
1938. Kodeks karny z komentarzem. Lwów: Ossolineum.
Siewierski, M.
1965. Kodeks karny i prawo o wykroczeniach. Komentarz.
Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze.
Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich RP i ad- ministracji morskiej. Dz. U. 2003 poz. 1502.
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dz. U. 2003 nr 162 poz. 1568.
Zalasińska, K.
2014. Zalecenia dotyczące wdrożenia prawodawstwa UNE- SCO do polskiego porządku prawnego, [w:] A. Rotter- mund (red.), Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chro- nić dziedzictwo kulturowe. Materiały pokonferencyjne, 267–271. Warszawa: Polski Komitet do spraw UNESCO.
Internet: http://www.unesco.pl/dlaczegoijak/inde- xPop.htm (wgląd: 02.10.2015).
Zarządz enie porządkowe nr 1 Dyrektora Urzędu Morskiego w Gdyni z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie zakazu nurkowania na wrakach statków – mogiłach wojennych.
Dz. Urz. Woj. Pom. z 2005 r. Nr 12, poz.255, Dz. Urz.
Woj. Warm.-Mazur. z 2005 r. Nr 8, poz. 177.
Zarządz enie porządkowe nr 9 Dyrektora Urzędu Morskiego w Gdyni z dnia 23 maja 2006 r. w sprawie zakazu nurko- wania na wraku statków – mogiłach wojennych. Dz. Urz.
Woj. Pom. z dnia 12 czerwca 2006 r. Nr 62, poz. 1276.
Zarządz enia porządkowego nr 1 Dyrektora Urzędu Morskiego w Słupsku z dnia 14 listopada 2006 r w sprawie zaka- zu nurkowania na wraku statku – mogile wojennej. Dz.
Urz. Woj. Zachodniopomorskiego z 2006 r., Nr 120, poz.
2527.
Zarządz enie nr 1 Dyrektora Urzędu Morskiego w Słupsku z dnia 4 lutego 2010 r. w sprawie zakazu nurkowania na wraku statku – mogile wojennej. Internet: http://
www.umsl.gov.pl/pliki/zporz012010.pdf (wgląd:
02.10.2015).
Zarządz enie porządkowe nr 26 Dyrektora Urzędu Morskiego w Gdyni z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie płetwo- nurkowania na wrakach statków. Dz. Urz. Woj. Pomor- skiego nr 11 poz. 347.
Zarządz enie porządkowe nr 3 Dyrektora Urzędu Morskiego w Słupsku z dnia 18 lipca 2007 r. w sprawie płetwonur- kowania na wrakach. Dz. Urz. Woj. Zachodniopomor- skiego Nr 88/07 poz. 1476.
Zeidler, K. i M. Trzciński
2009. Wykład prawa dla archeologów. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Wykaz cytowanej literatury
332
Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna
ArchAeologicA HeReditas • 9 Jarosław Chrapek and Magdalena Rutyna
Ship wrecks – war cemeteries.
Legal aspects Summary
According to many different sources, there are about 100 000 shipwrecks in the Baltic Sea. Statistically, there should be ex- pected ca 7500 shipwrecks in the area under Poland’s juris- diction. So far, there are only 282 identified shipwrecks there.
Number of shipwrecks known to amateur divers is not known.
There are 45 wrecks listed on websites. Diving is forbidden within a radius of 500 meters from 3 of them. The wrecks of
“Wilhelm Gustloff”, “Goya” and “General von Steuben” have been recognized as war graves – according to orders issued by the Maritime Offices.
In many countries, regulations on the protection of the un- derwater cultural heritage are parts of domestic law. The Pro- tection of Military Remains Act in the UK, The Sunken Military
Craft Act in the USA and Monuments and Historic Buildings Act 1988 in the Netherlands provide protection for the ship- wrecks. However, none of these acts uses the term „maritime war grave”. The concept of „maritime war graves” does not ex- ist in international law either. United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS) contains only two articles con- cerning the protection of the underwater cultural heritage.
The UNESCO Convention on the Protection of the Underwa- ter Cultural Heritage, adopted in 2001, defines the object of protection – underwater cultural heritage. The Convention aims to ensure the protection of underwater cultural heritage.
Translated by Magdalena Rutyna
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas 9
341–342
Hubert Augustyniak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski Wojciech Borkowski – dr, archeolog, Państwowe Mu- zeum Archeologiczne, zastępca dyrektora ds. badań na- ukowych i ochrony zbiorów
Jarosław Chrapek – mgr, archeolog, prezes Stowarzysze- nia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza
Dorota Cyngot – mgr, archeolog, Instytut Archeologii i Et- nologii Polskiej Akademii Nauk
Grzegorz Czajka – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Radosław Andrzej Gawroński – dr, archeolog, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Waldemar Grabowski – dr hab., historyk, Instytut Pamię- ci Narodowej
Adam Grajewski – dr, archeolog i prawnik, Wydział Kry- minalny, Biuro Kryminalne, Komenda Główna Policji, wykładowca na studiach podyplomowych Uniwersytetu Łódzkiego
Jacek Gutowski – mgr, filozof i bronioznawca
Benedykt Hac – dr inż., kierownik Zakładu Oceanografii Operacyjnej, Instytut Morski w Gdańsku
Michał Hrynczyszyn – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Marzenna Kasprzycka – mgr, archeolog, prezes Sowarzy- szenia Starożytników
Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog
Janusz Kobielski – mgr inż. leśnik, Nadleśnictwo Ruszów
Weronika Kobylińska-Bunsch – mgr, historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog i zabytko- znawca, teoretyk zarządzania dziedzictwem kulturowym, profesor zw. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń- skiego w Warszawie, dyrektor Instytutu Archeologii Paweł Konczewski – dr, Pracownia Archeologiczno-Kon- serwatorska „ANTIQUA”, wykładowca w Katedrze Antro- pologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Witold Migal – mgr, archeolog, Państwowe Muzeum Ar- cheologiczne w Warszawie, kierownik Pracowni Badań Ratowniczych
Jan Nowicki – kpt. rez., dziennikarz, regionalista, członek Rady Fundacji Fort-Rogowo
Piotr Oleńczak – dr, historyk, Mazowiecki Urząd Woje- wódzki w Warszawie, Biuro Wojewody, Kierownik Od- działu Współpracy Instytucjonalnej
Michał Paczkowski – mgr, Państwowe Muzeum Arche- ologiczne w Warszawie, Pracownia Badań Ratowniczych Łukasz Pardela – dr inż., Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu
Karol Piasecki – dr hab., biolog, antropolog, antropolog kultury, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Kierownik Ka- tedry oraz Zakładu Antropologii Ogólnej
Grzegorz Podruczny – dr hab., prof. Uniwersytetu Ada- ma Mickiewicza w Poznaniu, Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy w Collegium Polonicum
Kamil Potrzuski – mgr, historyk, asystent w Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
342
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas • 9 Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In-
stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyńskiego w Warszawie
Piotr Artur Sobczak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Paweł Stachowiak – mgr, archeolog, Muzeum Archeolo- giczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z siedzibą w Świdnicy
Jacek Szczurowski – dr, po. kierownika Katedry Antro- pologii, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Konrad Szostek – lic., archeolog, Instytut Archeologii Uni- wersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne
Andrzej W. Święch – mgr, archeolog, Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski
Monika Włoszek – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Sta- rożytników
Jakub Wrzosek – mgr, archeolog, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Kierownik Zespołu ds. ekspertyz i analiz za- bytków archeologicznych
Jacek Wysocki – dr, archeolog i zabytkoznawca, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Anna I. Zalewska – dr hab., archeolog i historyk, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej Paweł Zawadzki – mgr, archeolog, Fundacja „Łużyce wczoraj i dziś”
Katarzyna Zdeb – mgr, archeolog, doktorantka w Instytucie Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Adam Żywiczyński – mgr, zabytkoznawca i konserwator, Miejski Konserwator Zabytków w Suwałkach
